A B C D E F G H I J K L M N O P R S T U W Y Z

A

• Ab.

  Katapos han pagkadistyero ha Babilonya, ini an ngaran han ika-5 nga bulan han sagrado nga kalendaryo han mga Judio ngan an ika-11 nga bulan han sekular nga kalendaryo. Nagtitikang ini ha kabutngaan han Hulyo tubtob ha kabutngaan han Agosto. Ini nga ngaran waray unabiha ha Biblia; gintatawag la ini sugad nga an “ikalima ka bulan.” (Nu 33:38; Ezr 7:9)​—Kitaa an Ap. B15.

• Abib.

  An orihinal nga ngaran han siyahan nga bulan han sagrado nga kalendaryo han mga Judio ngan an ikapito nga bulan han sekular nga kalendaryo. Nangangahulogan ini nga “Berde nga mga Uhay (han Lugas)” ngan nagtitikang ha kabutngaan han Marso tubtob ha kabutngaan han Abril. Katapos bumalik han mga Judio tikang ha Babilonya, gintawag ini nga Nisan. (De 16:1)​—Kitaa an Ap. B15.

• Acaya.

  Ha Kristiano Griego nga Kasuratan, ini an probinsya han Roma ha sur han Gresya nga an kapital amo an Corinto. Sakop han Acaya an ngatanan nga Peloponnese ngan an sentro nga bahin han kontinente han Gresya. (Bu 18:12)​—Kitaa an Ap. B13.

• Adar.

  Katapos han pagkadistyero ha Babilonya, ini an ngaran han ika-12 nga bulan han sagrado nga kalendaryo han mga Judio ngan an ika-6 nga bulan han sekular nga kalendaryo. Nagtitikang ini ha kabutngaan han Pebrero tubtob ha kabutngaan han Marso. (Est 3:7)​—Kitaa an Ap. B15.

• Adlaw han Paghukom.

  Usa nga espisipiko nga adlaw, o panahon, nga an partikular nga mga grupo, nasud, o katawohan ha kabug-osan huhukman han Dios. Mahimo nga usa ini nga panahon nga papatayon an mga ginhukman nga takos hin kamatayon, o an paghukom mahimo magin higayon para ha iba nga matalwas ngan magkaada kinabuhi nga waray kataposan. Hi Jesu-Kristo ngan an iya mga apostol nag-unabi hin tidaraon nga “Adlaw han Paghukom” nga nag-uupod diri la han mga buhi pero pati liwat han mga namatay na.​—Mat 12:36.

• Adlaw han Pagpara han Sala.

  An pinakaimportante nga baraan nga adlaw para ha mga Israelita, nga gintatawag liwat nga Yom Kippur (tikang ha Hebreo nga yohm hak·kip·pu·rimʹ, “adlaw han mga pagtabon”), nga ginhihimo ha Ethanim 10. Ini la an adlaw han tuig diin an hitaas nga saserdote nasulod ha Pinakabaraan han tabernakulo. Didto, iginhahalad niya an dugo han mga halad para ha iya mga sala, ha mga sala han iba pa nga mga Levita, ngan ha mga sala han katawohan. Panahon ini han baraan nga kombensyon ngan pagpuasa, ngan usa liwat ini nga sabbath, usa nga panahon han diri pagbuhat han regular nga buruhaton.​—Le 23:27, 28.

• Adulteryo.

  Kinaburut-on nga pakighilawas han usa nga inasaw-an nga lalaki o babaye ha diri niya asawa o bana.—Ex 20:14; Mat 5:27; 19:9.

• Alabastro.

  An ngaran han gudtiay nga mga surudlan han pahamot nga orihinal nga hinimo tikang ha bato nga mabibilngan hirani ha Alabastron, ha Ehipto. Ini nga mga surudlan kasagaran nga gutiay an liog-liog nga puydi matakpan hin maopay basi diri makarag an marahalon nga pahamot. An bato mismo nakilala liwat hini nga ngaran.​—Mar 14:3.

• Alamot.

  Usa nga termino ha musika nga nangangahulogan nga “Kadaragan-an; Batan-on nga Kababayin-an,” posible gud nga nagtutudlok ha soprano nga mga tingog han batan-on nga kababayin-an. Posible nga gin-gamit ini basi magpasabot nga an usa nga karantahon o musika kinahanglan himoon ha hitaas nga tono.​—1Cr 15:20; Sal 46:Sup.

• Alpha ngan Omega.

  An ngaran han siyahan ngan kataposan nga mga letra han Griego nga alpabeto; magkaupod nga gin-gamit ini hin tulo ka beses ha Pahayag sugad nga titulo han Dios. Hini nga mga konteksto, ini nga mga pulong pariho an kahulogan ha “an una ngan an ultimo” ngan “an tinikangan ngan an kataposan.”​—Pah 1:8; 21:6; 22:13.

• Amen.

  “Matuman unta,” o “sigurado.” Ini nga termino tikang ha Hebreo nga pulong nga ʼa·manʹ, nga nangangahulogan nga “pagin matinumanon, masasarigan.” An “Amen” ginyayakan sugad nga pag-uyon ha kasabotan, pag-ampo, o ginsiring. Ha Pahayag, ginagamit ini sugad nga titulo ni Jesus.​—De 27:26; 1Cr 16:36; Pah 3:14.

• Anak han tawo.

  Termino nga makikita hin mga 80 ka beses ha mga Ebanghelyo. Nagtutudlok ini kan Jesu-Kristo ngan nagpapakita nga pinaagi han pag-anak ha iya, nagin tawo hiya ngan diri la basta espiritu nga nagpakatawo. Ini nga mga pulong nagpapakita liwat nga tutumanon ni Jesus an tagna ha Daniel 7:13, 14. Ha Hebreo nga Kasuratan, ini nga termino gin-gamit kanda Ezekiel ngan Daniel, nga nagpapabug-at han kaibahan butnga hinin mga tawo nga tagapagyakan  ngan han Dios nga gintikangan han ira mensahe.​—Eze 3:17; Da 8:17; Mat 19:28; 20:28.

• Anak nga lalaki ni Aaron, mga.

  Mga tulin han apo ni Levi nga hi Aaron, nga ginpili sugad nga siyahan nga hitaas nga saserdote ilarom han Mosaiko nga Balaud. An mga anak nga lalaki ni Aaron an nagbubuhat han mga buruhaton han mga saserdote ha tabernakulo ngan ha templo.​—1Cr 23:28.

• Anak ni David.

  Mga pulong nga kasagaran na nga nagtutudlok kan Jesus, ngan ginpapabug-atan hini nga hiya an Manurunod han kasabotan han Ginhadian nga tutumanon han usa han mga tulin ni David.​—Mat 12:23; 21:9.

• Anghel.

  Tikang ha Hebreo nga mal·ʼakhʹ ngan ha Griego nga agʹge·los. Ini nga mga pulong literal nga nangangahulogan nga “mensahero” pero ginhuhubad nga “anghel” kon nagtutudlok ha espiritu nga mga mensahero. (Ge 16:7; 32:3; San 2:25; Pah 22:8) An mga anghel gamhanan nga espiritu nga mga linarang, nga maiha na nga ginlarang han Dios antes pa larangon an mga tawo. Gintatawag liwat hira ha Biblia sugad nga “baraan nga mga yinukot-yukot,” mga “anak han Dios,” ngan “mga bitoon ha kaagahon.” (De 33:2; Job 1:6; 38:7) Waray hira himoa nga may kapas ha pagpanganak hin pariho ha ira, lugod ginlarang an kada tagsa ha ira. An ira kadamu sobra usa ka gatos ka milyon. (Da 7:10) Iginpapakita han Biblia nga may-ada hira personal nga mga ngaran ngan iba-iba nga mga personalidad, pero mapainubsanon nga nagdumiri hira nga singbahon, ngan an kadam-an waray ngani magsumat han ira ngaran. (Ge 32:29; Lu 1:26; Pah 22:8, 9) May-ada hira iba-iba nga mga ranggo ngan igintutoka ha magkalain-lain nga mga buruhaton, upod na an pag-alagad ha atubangan han trono ni Jehova, pagsumat han iya mga mensahe, panginlabot para ha mga surugoon ni Jehova ha tuna, pagpadapat han mga paghukom han Dios, ngan pagsuporta ha pagsangyaw han maopay nga sumat. (2Ha 19:35; Sal 34:7; Lu 1:30, 31; Pah 5:11; 14:6) Ha tidaraon mabulig hira kan Jesus ha pakig-away ha girra han Armagedon.​—Pah 19:14, 15.

• Anit nga surudlan hin bino.

  Surudlan nga hinimo tikang ha bug-os nga panit han hayop, sugad han kanding o karnero, ngan ginagamit sugad nga surudlan hin bino. An bino iginbubutang ha bag-o nga anit nga mga surudlan, kay samtang nagtitikaaslom ito, nagpapagawas ito hin carbon dioxide nga nagigin hinungdan han paglobo han anit nga mga surudlan. An bag-o nga mga surudlan nauunat, pero an daan nga mga surudlan diri nauunat salit nabuburit ito kon nalobo.—Jos 9:4; Mat 9:17.

• Antikristo.

  An Griego nga termino hini may duha nga kahulogan. Nagtutudlok ini ha anti, o nakontra ha, Kristo. Mahimo liwat ini magtudlok ha buwa nga Kristo, ha usa nga saliwan han Kristo. An ngatanan nga tawo, organisasyon, o grupo nga buwa nga nag-aangkon nga nagrirepresentar han Kristo o nag-aangkon nga Mesias o nakontra han Kristo ngan ha iya mga disipulo angayan tawagon nga mga antikristo.​—1Ju 2:22.

• Apostasya.

  Ini nga termino ha Griego (a·po·sta·siʹa) tikang ha berbo (verb) nga literal nga nangangahulogan nga “pagpahirayo ha.” An nombre (noun) hini may kahulogan nga “pagbaya, pag-abandona, o pagrebelde.” Ha Kristiano Griego nga Kasuratan, an “apostasya” ginagamit labi na may kalabotan ha mga binaya ha tinuod nga pagsingba.—Pr 11:9; Bu 21:21; 2Te 2:3.

• Apostol.

  An nangunguna nga kahulogan hini nga pulong amo an “usa nga ginsugo,” ngan ginagamit ini kan Jesus ngan ha pipira nga ginsugo basi magserbi ha iba. Kasagaran na nga ginagamit ini may kalabotan ha mga disipulo nga ginpili mismo ni Jesus sugad nga usa ka grupo han 12 nga pinili nga representante.​—Mar 3:14; Bu 14:14.

• Aram; Arameo.

  Katulinan han anak nga lalaki ni Sem nga hi Aram nga nag-ukoy ha mga rehiyon tikang ha Kabukiran han Lebanon ngadto ha tabok ha Mesopotamia ngan tikang ha Kabukiran han Taurus ha norte tipalugsad ha Damasco ngan unhan pa ngadto ha sur. Ini nga lugar nga ha Hebreo gintawag nga Aram, ha urhi gintawag nga Sirya, ngan an mga umurukoy hito gintawag nga mga Siryano.​—Ge 25:20; De 26:5; Ho 12:12.

• Aramaico.

  Usa nga Semitico nga yinaknan nga haros pariho ha Hebreo, nga nagamit hin pariho nga alpabeto. Ini an yinaknan han mga Arameo pero ha urhi nagin internasyonal nga yinaknan ha komersyo ngan komunikasyon ha mga imperyo han Asirya ngan Babilonya. Ini liwat an opisyal nga yinaknan ha Imperyo han Persia. (Ezr 4:7) May mga bahin ha libro han Ezra, Jeremias, ngan Daniel nga iginsurat ha Aramaico.​—Ezr 4:8–6:18; 7:12-26; Jer 10:11; Da 2:4b–7:28.

• Areopago.

  Usa nga hitaas nga bungtod ha Atenas, ha norte-weste han Acropolis. Ini liwat an ngaran han konseho (korte) nga nagkakatirok didto. Hi Pablo gindara ha Areopago han mga pilosopo nga Estoico ngan Epicureo basi magsaysay han iya mga gintotoohan.​—Bu 17:19.

• Arka han kasabotan.

  An kahon nga hinimo ha kahoy nga akasya ngan ginhaklapan hin bulawan, nga ginbutang ha Pinakabaraan han tabernakulo ngan ha urhi ha Pinakabaraan han templo nga gintukod ni Solomon. May taklob ini nga puro nga bulawan nga may duha nga kerubin nga nag-aatubang. An importante nga mga sulod hini amo an duha nga papan han Napulo  nga Sugo. (De 31:26; 1Ha 6:19; Heb 9:4)​—Kitaa Ap. B5 ngan B8.

• Arkanghel.

  Nangangahulogan nga “lider han mga anghel.” An prefix nga “ark” nangangahulogan nga “lider” o “nangunguna.” Ini nga kahulogan, lakip na an kamatuoran nga an “arkanghel” ha Biblia ginagamit la nga singular, nagpapakita nga usa la an arkanghel. Ha Biblia ginngaranan an arkanghel, iginpakilala hiya nga hi Miguel.​—Da 12:1; Jud 9; Pah 12:7.

• Armagedon.

  Tikang ha Hebreo nga Har Meghid·dohnʹ, nga nangangahulogan nga “Bukid han Megido.” Ini nga pulong may kalabotan “ha pakiggirra ha daku nga adlaw han Dios nga Makagarahum-ha-ngatanan” nga kon diin an “mga hadi ha bug-os nga inuukyan nga tuna” magtitirirok basi makiggirra kan Jehova. (Pah 16:14, 16; 19:11-21)​—Kitaa an DAKU NGA KASAKITAN.

• Aselgeia.​—

  Kitaa an MAPASIPARAHON NGA PANGGAWI.

• Asia.

  Ha Kristiano Griego nga Kasuratan, an ngaran han probinsya han Roma nga nag-uupod han weste nga bahin yana han Turkey, pati han iba nga mga isla, sugad han Samos ngan Patmos. An kapital hini amo an Efeso. (Bu 20:16; Pah 1:4)​—Kitaa an Ap. B13.

• Astoret.

  Kanan mga Canaanita diosa han girra ngan pagkamabungahon, an asawa ni Baal.​—1Sa 7:3.

• Astrologo.

  Usa nga tawo nga nag-aaram han pagkiwa han adlaw, bulan, ngan mga bitoon basi maisumat an mga mahitatabo ha tidaraon.​—Da 2:27; Mat 2:1.

• Azazel.

  Hebreo nga ngaran nga posible nga nangangahulogan nga “Kanding nga Nawawara.” Ha Adlaw han Pagpara han Sala, an kanding nga ginpili para han Azazel gintutugwayan ngadto ha kamingawan, nga simboliko nga nagdadara han mga sala han nasud han naglabay nga tuig.—Le 16:8, 10.

B

• Baal.

  Usa nga dios han mga Canaanita nga gintatagad sugad nga an tag-iya han langit ngan parahatag han uran ngan pagkamabungahon. An “Baal” ginagamit liwat sugad nga tawag para ha lokal nga uroubos nga mga dios. An Hebreo nga pulong hini nangangahulogan nga “Tag-iya; Agaron.”​—1Ha 18:21; Ro 11:4.

• Babaye.

  Usa nga babaye nga ginkuha han usa nga lalaki sugad nga asawa labot han iya siyahan nga asawa, ngan uroubos an iya katungod kay ha siyahan nga asawa. Kasagaran na nga usa hiya nga uripon.​—Ex 21:8; 2Sa 5:13; 1Ha 11:3.

• Balaud.

  Kon ini nga pulong nakasurat ha daku nga letra, nagtutudlok ini ha Mosaiko nga Balaud o ha siyahan nga lima nga libro han Biblia. Kon nakasurat ha gutiay nga letra, mahimo ini magtudlok ha tagsa nga balaud han Mosaiko nga Balaud o ha usa nga prinsipyo han balaud.​—Nu 15:16; De 4:8; Mat 7:12; Gal 3:24.

• Bantay.

  Tawo nga nagbabantay kontra ha posible nga peligro ha mga tawo o propyedad, agsob nga durante han gab-i, ngan mahimo magpatunog hin sinyales kon may tiarabot nga peligro. An mga bantay agsob nga nakapwesto ha bawbaw han mga pader ngan mga torre han syudad basi obserbaran an mga tiabot antes pa hira makahirani. An usa nga bantay ha militar kasagaran nga gintatawag nga gwardya. Ha simboliko nga paagi, an mga propeta nagin mga bantay ha nasud han Israel, nga nagpapahamangno mahitungod hin tiarabot nga kabungkagan.​—2Ha 9:20; Eze 3:17.

• Baraan, an.

  An siyahan ngan an mas daku nga kwarto han tabernakulo o han templo, nga iba han gisusuluri nga kwarto, an Pinakabaraan. Ha tabernakulo, aadto ha Baraan an burutangan han lampara nga bulawan, halaran han insenso nga bulawan, lamesa nga ginbubutangan han halad nga tinapay, ngan mga garamiton nga bulawan; ha templo, aadto ha Baraan an halaran nga bulawan, napulo nga burutangan han lampara nga bulawan, ngan napulo nga lamesa nga ginbubutangan han halad nga tinapay. (Ex 26:33; Heb 9:2)​—Kitaa an Ap. B5 ngan B8.

• Baraan nga espiritu.

  Diri nakikita nga gamhanan nga pwersa nga ginagamit han Dios basi matuman an iya kaburut-on. Baraan ini kay tikang ini kan Jehova, nga limpyo ngan matadong ha pinakahitaas nga sukol, ngan tungod kay ini an ginagamit han Dios basi matuman kon ano an baraan.—Lu 1:35; Bu 1:8.

• Baraan; Pagkabaraan.

  Usa nga kalidad ni Jehova; usa nga kahimtang han bug-os nga pagin putli ha moral ngan pagin sagrado. (Ex 28:36; 1Sa 2:2; Pr 9:10; Isa 6:3) Kon nagtutudlok ha mga tawo (Ex 19:6; 2Ha 4:9), mga hayop (Nu 18:17), mga butang (Ex 28:38; 30:25; Le 27:14), mga lugar (Ex 3:5; Isa 27:13), mga peryodo han panahon (Ex 16:23; Le 25:12), ngan mga buruhaton (Ex 36:4), an orihinal nga Hebreo hini nga pulong nagpapasabot han pagin bulag, pagin eksklusibo, o pagin baraan para ha baraan nga Dios; usa nga kahimtang han pagin iginlain para ha pag-alagad kan Jehova. Ha Kristiano Griego nga Kasuratan, an mga pulong nga iginhubad nga “baraan” ngan “pagkabaraan” nagpapasabot liwat hin pagin bulag para ha Dios. Ini nga mga pulong ginagamit liwat ha pagtudlok ha pagin putli han panggawi han usa nga indibiduwal.​—Mar 6:20; 2Co 7:1; 1Pe 1:15, 16.

• Bat.

  Usa nga taraksan hin likido nga ginbabanabana nga katugbang hin mga 22 L (5.81 gal), sumala ha nabilngan han mga arkeologo nga mga tipak han tibod nga may-ada hini nga ngaran. Ha Biblia, kadam-an han iba pa nga taraksan  han diri likido ngan likido ginkakarkula uyon ha ginbabanabana nga kadaku han bat nga taraksan. (1Ha 7:38; Eze 45:14)​—Kitaa an Ap. B14.

• Bato nga pandugtong ha eskina.

  Usa ini nga bato nga ginbubutang ha kanto, o eskina, han usa nga istraktura diin nagtatapo an duha nga bungbong, nga importante ha pagsumpay ngan pagtugkop hito. An nangunguna nga bato nga pandugtong ha eskina amo an pundasyon nga bato nga pandugtong ha eskina; an marig-on gud amo an kasagaran nga ginpipili para ha panpubliko nga mga istraktura ngan mga pader han syudad. Ginagamit ini ha simboliko nga paagi para ha paghimo han tuna, ngan hi Jesus gintatawag sugad nga “an pundasyon nga bato nga pandugtong ha eskina” han Kristiano nga kongregasyon, nga iginpariho ha espirituwal nga balay.​—Efe 2:20; Job 38:6.

• Bawtismo; Bawtismohan.

  An berbo hini nangangahulogan nga “pagpailarom,” o pagtunlob ha ilarom han tubig. Nagsiring hi Jesus nga kinahanglan magpabawtismo an iya mga sumurunod. An Kasuratan nag-uunabi liwat han pagbawtismo ni Juan, bawtismo pinaagi han baraan nga espiritu, ngan bawtismo pinaagi han kalayo, ngan iba pa.​—Mat 3:11, 16; 28:19; Ju 3:23; 1Pe 3:21.

• Beelzebub.

  Usa nga tawag kan Satanas, an prinsipe, o magmarando, han mga demonyo. Posible nga pagbag-o ini han ngaran nga Baal-zebub, an Baal nga ginsingba han mga Filisteo ha Ekron.​—2Ha 1:3; Mat 12:24.

• Bitoon ha kaadlawon.

  Pariho an kahulogan hini ha “bitoon ha kaagahon.” Ini an ultimo nga bitoon nga nasirang ha este han sidsid han dagat antes sumirang an adlaw, nga nagtitigaman han pagpamanagbanag han bag-o nga adlaw.​—Pah 22:16; 2Pe 1:19.

• Bitoon ha kaagahon.​—

  Kitaa an BITOON HA KAADLAWON.

• Bul.

  An ngaran han ikawalo nga bulan han sagrado nga kalendaryo han mga Judio ngan an ikaduha nga bulan han sekular nga kalendaryo. An pulong nga gintikangan hini nangangahulogan nga “bunga; ani” ngan nagtitikang ha kabutngaan han Oktubre tubtob ha kabutngaan han Nobyembre. (1Ha 6:38)​—Kitaa an Ap. B15.

• Bungsaran.

  An inalad nga libong nga nakapalibot han tabernakulo, ngan ha urhi usa han ginpader nga mga libong nga nakapalibot ha nangunguna nga istraktura han templo. An halaran han halad nga sinunog nahimumutang ha bungsaran han tabernakulo ngan ha sulod nga bungsaran han templo. (Kitaa an Ap. B5, B8, B11.) An Biblia nag-uunabi liwat hin mga bungsaran nga may kalabotan ha mga balay ngan mga palasyo.​—Ex 8:13; 27:9; 1Ha 7:12; Est 4:11; Mat 26:3.

• Bungtod.

  Usa ka dapit o tinukod ha Syudad ni David. Bangin nasuporta ini nga hagdan-hagdan nga mga pader o iba pa nga nasuporta nga mga istraktura.​—2Sa 5:9; 1Ha 11:27.

• Busag nga insenso.

  Ginpamara nga tagok hin mga kahoy ngan mga tanaman han pipira nga klase han pamilya han Boswellia. Kon ginsusunog, naghaharamot ini. Usa ini nga sakot han baraan nga insenso nga ginagamit ha tabernakulo ngan ha templo. Iginbubutang liwat ini ha mga halad nga tikang ha lugas ngan ha tagsa nga pundok han halad nga tinapay ha sulod han Baraan.​—Ex 30:34-36; Le 2:1; 24:7; Mat 2:11.

C

• Cab.

  Usa nga taraksan hin diri likido nga 1.22 L, nga iginbasar ha ginbabanabana nga kadaku han bat nga taraksan. (2Ha 6:25)​—Kitaa an Ap. B14.

• Caldea; Caldeo.

  Hadto, ini an tawag ha tuna ngan mga tawo nga naukoy ha delta nga lugar han mga salog nga Tigris ngan Eufrates; paglabay han panahon ini nga mga termino gin-gamit para ha bug-os nga Babilonia ngan ha katawohan hito. An “Caldeo” nagtutudlok liwat ha edukado nga mga tawo nga nag-aram hin syensya, kasaysayan, mga yinaknan, ngan astronomiya pero nagbubuhat liwat hin madyik ngan astrolohiya.​—Ezr 5:12; Da 4:7; Bu 7:4.

• Canaan.

  Apo nga lalaki ni Noe, ngan an ikaupat nga anak ni Ham. An 11 nga tribo nga katulinan ni Canaan ha urhi inukoy ha rehiyon ha ligid han este han Mediteraneo butnga han Ehipto ngan Sirya. Ito nga lugar gintawag nga “an tuna han Canaan.” (Le 18:3; Ge 9:18; Bu 13:19)​—Kitaa an Ap. B4.

• Casia.

  Usa nga produkto tikang ha panit han kahoy nga casia (Cinnamomum cassia), nga kapamilya han kahoy nga sinamon. An casia gin-gamit sugad nga pahamot ngan salakot han baraan nga lana nga pandihog.​—Ex 30:24; Sal 45:8; Eze 27:19.

• Cesar.

  Usa nga Romano nga apelyido nga nagin titulo han mga emperador han Roma. Hira Agusto, Tiberio, ngan Claudio gin-unabi ha Biblia, ngan bisan kon hi Nero waray unabiha, aplikado liwat ini ha iya. An “Cesar” ginagamit liwat ha Kristiano Griego nga Kasuratan ha pagrepresentar han sibil nga awtoridad, o han Estado.​—Mar 12:17; Bu 25:12.

• Cor.

  Usa nga taraksan hin diri likido ngan hin likido. Katugbang ini han 220 L (58.1 gal), nga iginbasar ha ginbabanabana nga kadaku han bat nga taraksan. (1Ha 5:11)​—Kitaa an Ap. B14.

D

• Dagon.

  Usa nga dios han mga Filisteo. Diri sigurado kon diin nagtikang ini nga pulong, pero iginkakaw-ing ini han pipira nga eskolar ha  Hebreo nga pulong nga dagh (isda).​—Huk 16:23; 1Sa 5:4.

• Daku nga kasakitan.

  An Griego nga pulong para ha “kasakitan” nagpapasabot hin kasakit o pag-antos nga resulta han magkuri nga mga kahimtang. Hi Jesus nag-unabi hin waray pa mahitabo nga “daku nga kasakitan” nga maabot ha Jerusalem ngan labi na han usa nga ha urhi mahitatabo ha katawohan may kalabotan han iya ‘pag-abot nga may himaya’ ha tidaraon. (Mat 24:21, 29-31) Iginhulagway ni Pablo ini nga kasakitan sugad nga matadong nga buhat han Dios kontra “ha mga diri nakilala ha Dios ngan ha mga diri nasugot ha maopay nga sumat” mahitungod kan Jesu-Kristo. Ha Pahayag kapitulo 19, iginpapakita hi Jesus sugad nga nangunguna ha langitnon nga mga kasundalohan kontra ha ‘mapintas nga hayop ngan ha mga hadi ha tuna ngan han ira mga kasundalohan.’ (2Te 1:6-8; Pah 19:11-21) Iginpapakita an “usa nga daku nga grupo” sugad nga nakatalwas hini nga kasakitan. (Pah 7:9, 14)—Kitaa an ARMAGEDON.

• Dalan.

  Termino nga ginagamit ha Kasuratan ha simboliko nga paagi basi magtudlok ha partikular nga buhat o panggawi nga gin-uuyonan o diri gin-uuyonan ni Jehova. An nagin mga sumurunod ni Jesu-Kristo gin-uunabi sugad nga mga membro han “Dalan,” karuyag sidngon, an ira pagkinabuhi pirme nakasentro ha pagtoo kan Jesu-Kristo, nga ginsusunod an iya susbaranan.—Bu 19:9.

• Dangaw.

  Usa nga sukol nga ginbabanabana nga katugbang han distansya tikang ha kataposan han tamuragko tubtob ha kataposan han kamuyingking kon nakabuklad an kamot. Kon igbabasar ha siko nga 44.5 cm (17.5 in.), an usa ka dangaw 22.2 cm (8.75 in.) an kahilaba. (Ex. 28:16; 1Sa 17:4) Kitaa an Ap. B14.

• Darahunon.

  Usa nga maaramon nga puplunganon o halipot nga istorya nga nagtututdo hin leksyon o nagpapahayag hin hilarom nga kamatuoran ha pipira la nga pulong. An darahunon ha Biblia bangin usa nga nakakawurok nga puplunganon o usa nga patigo. An darahunon naghuhulagway hin kamatuoran ha matin-aw nga mga pulong, kasagaran na ha simboliko nga paagi. May mga puplunganon nga nagin komon na nga ekspresyon han pagminos o pagtamay ha partikular nga mga tawo.​—Ec 12:9; 2Pe 2:22.

• Darik.

  Bulawan nga sinselyo han Persia nga may kabug-aton nga 8.4 g. (1Cr 29:7)​—Kitaa an Ap. B14.

• Debosyon ha Dios.

  Hilarom nga pagrespeto, pagsingba, ngan pag-alagad kan Jehova nga Dios, upod an pagkamaunungon ha iya pagkasoberano ha uniberso.​—1Ti 4:8; 2Ti 3:12.

• Decapolis.

  Usa nga grupo han mga syudad han Gresya, nga orihinal nga ginkukompwesto hin napulo nga syudad (tikang ha Griego nga deʹka, nga nangangahulogan nga “napulo,” ngan poʹlis, “syudad”). Ini liwat an ngaran han rehiyon ha este han Dagat han Galilea ngan han Salog Jordan, diin nahimumutang an kadam-an hini nga mga syudad. Ini an mga sentro han Helenistiko nga kultura ngan komersyo. Hi Jesus inagi hini nga rehiyon, pero waray rekord nga binisita hiya ha bisan hain hini nga mga syudad. (Mat 4:25; Mar 5:20)—Kitaa an Ap. A7 ngan B10.

• Dedikasyon, baraan nga tigaman han.

  Mainggat nga plaka nga puro nga bulawan nga gin-ukitan han Hebreo nga mga pulong han “An pagkabaraan kan Jehova.” Iginbutang ini ha prente han putos ha ulo han hitaas nga saserdote. (Ex 39:30)​—Kitaa an Ap. B5.

• Demonyo.

  Diri nakikita nga magraot nga espiritu nga mga linarang nga may gahum nga labaw ha tawo. Gintatawag hira nga “mga anak han tinuod nga Dios” ha Genesis 6:2 ngan “mga anghel” ha Judas 6, waray hira laranga nga maraot; lugod, mga anghel hira nga ginhimo an ira kalugaringon nga mga kaaway han Dios pinaagi ha diri pagsugot ha iya ha panahon ni Noe ngan pag-upod ha pagrebelde ni Satanas kan Jehova.​—De 32:17; Lu 8:30; Bu 16:16; San 2:19.

• Denaryo.

  Silber nga sinselyo han Roma nga may kabug-aton nga mga 3.85 g ngan may ladawan han Cesar ha usa nga bahin. Ini an inadlaw nga suhol han usa nga trabahador ngan an sinselyo nga iginbabayad ha “buhis” nga ginsusukot han mga Romano tikang ha mga Judio. (Mat 22:17; Lu 20:24)​—Kitaa an Ap. B14.

• Dinag-an.

  Personal nga gamit, mga butang ha balay, inataman nga mga hayop, o iba pa nga birilhon nga mga butang nga ginkukuha tikang ha napirde nga kaaway.​—Jos 7:21; 22:8; Heb 7:4.

• Direktor.

  Sugad han pagkagamit ha Salmo, an Hebreo nga termino baga hin nagtutudlok ha usa nga nag-aareglar han mga kanta ngan naggigiya ha pagkanta hito, nagpapraktis ngan nagbabansay ha Levita nga mga parakanta, ngan nangunguna pa ngani ha opisyal nga mga pagkanta. Ha iba nga mga hubad, iginhubad ini nga “punoan nga musikero” o “direktor ha musika.”​—Sal 4:Sup; 5:Sup.

• Diri matupngan nga pagkabuotan.

  Tikang ha Griego nga pulong nga an nangunguna nga kahulogan amo an usa nga butang nga makaruruyag ngan nakakadani. Ini nga pulong agsob gamiton basi magtudlok ha usa nga regalo tungod han pagkabuotan o ha buotan nga paagi han paghatag. Kon nagtutudlok ha diri matupngan nga pagkabuotan han Dios, ini nga pulong naghuhulagway han waray bayad nga regalo nga hura nga iginhahatag han Dios, nga waray ginlalaoman nga kabalyo. Salit kapahayagan ini han abunda nga paghatag han Dios ngan han  iya hura nga gugma ngan pagkabuotan ha mga tawo. An Griego nga termino iginhubad liwat pinaagi han mga pulong sugad han “pag-uyon” ngan “kinaburut-on nga regalo.” Iginhahatag ini bisan kon an usa waray ginhimo nga pangalimbasog ngan diri angay makakarawat hito; an nagpapagios amo gud la an pagkamahinatagon han naghatag.​—2Co 6:1; Efe 1:7.

• Distyero.

  Pagpaiwas ha natawohan nga tuna o balay, nga agsob tungod ha sugo han mga nansasakop. An Hebreo nga pulong nangangahulogan nga “pagbaya.” An mga Israelita nakaeksperyensya hin duha nga makatirigamnan nga pagkadistyero. An napulo-ka-tribo nga ginhadian ha norte gindara sugad nga distyero han mga Asiryano, ngan ha urhi an duha-ka-tribo nga ginhadian ha sur gindara sugad nga distyero han mga taga-Babilonya. An mga nanhibilin hini nga mga pagkadistyero nakauli ha ira nasud ilarom ni Ciro, an magmarando han Persia.​—2Ha 17:6; 24:16; Ezr 6:21.

• Drakma.

  Ha Kristiano Griego nga Kasuratan, ini nga pulong nagtutudlok ha usa nga silber nga sinselyo han Gresya, nga hito nga panahon may kabug-aton nga 3.4 g. Ha Hebreo nga Kasuratan, may gin-unabi nga usa nga bulawan nga drakma nga tikang ha panahon han Persia nga katugbang han darik. (Neh 7:70; Mat 17:24)​—Kitaa an Ap. B14.

• Dulom.

  An siyahan nga adlaw han tagsa nga bulan han kalendaryo han mga Judio, nga ginsasaurog sugad nga adlaw han pagtirirok, pagpanagtawo, ngan paghalad hin espesyal nga mga halad. Ha urhi, ito nga adlaw nagin importante nga piyesta han nasud, ngan an mga tawo diri nagtatrabaho.​—Nu 10:10; 2Cr 8:13; Col 2:16.

• Dupa.

  Sukol han kahilarom han tubig, nga katugbang hin 1.8 m (6 ft). (Bu 27:28)​—Kitaa an Ap. B14.

• Duron.

  Usa nga klase hin apan nga nabalhin sugad nga dagku nga mga panon. Gintatagad ini nga malimpyo nga pagkaon ha Mosaiko nga Balaud. An dagku nga mga panon hini nakakaubos han ngatanan nga ira agian, nga nagriresulta hin duro nga kadaot, nga gintatagad nga usa nga peste.​—Ex 10:14; Mat 3:4.

E

• Edom.

  Iba pa nga ngaran kan Esau, nga anak ni Isaac. An katulinan ni Esau (Edom) nag-ukoy ha Seir, an kabukiran butnga han Dagat nga Patay ngan han Gulpo han ‘Aqaba. Nagin kilala ini sugad nga Edom. (Ge 25:30; 36:8)​—Kitaa an Ap. B3 ngan B4.

• Efraim.

  An ngaran han ikaduha nga anak ni Jose; ha urhi iginngaran ini ha usa han mga tribo han Israel. Katapos mabahin an Israel, an Efraim, sugad nga an pinakaprominente nga tribo, amo an nagrepresentar han bug-os nga napulo-ka-tribo nga ginhadian.​—Ge 41:52; Jer 7:15.

• Elul.

  Katapos han pagkadistyero ha Babilonya, ini an ngaran han ika-6 nga bulan han sagrado nga kalendaryo han mga Judio ngan an ika-12 nga bulan han sekular nga kalendaryo. Nagtitikang ini ha kabutngaan han Agosto tubtob ha kabutngaan han Septyembre. (Neh 6:15)​—Kitaa an Ap. B15.

• Epah.

  Takos hin diri likido ngan an surudlan mismo, nga ginagamit ha pagtakos hin mga lugas. An kadamu han sulod hini pariho han usa ka bat nga taraksan hin likido, salit katugbang ini hin 22 L. (Ex 16:36; Eze 45:10)​—Kitaa an Ap. B14.

• Epod.

  Pariho hin epron nga iginsusul-ot han mga saserdote. An hitaas nga saserdote nagsusul-ot hin espesyal nga epod, nga ha prente hini iginbutang an tabon ha dughan nga may 12 nga marahalon nga bato. (Ex 28:4, 6)​—Kitaa an Ap. B5.

• Eskriba.

  Parakopya han Hebreo nga Kasuratan. Han nakanhi hi Jesus ha tuna, nagtutudlok ini ha grupo han mga lalaki nga maaram gud ha Balaud. Nakontra hira kan Jesus.​—Ezr 7:6, ftn.; Mar 12:38, 39; 14:1.

• Espelta.

  Diri maopay nga klase hin trigo (Triticum spelta); an mga lugas hini diri dayon natatangtang ha panit.​—Ex 9:32.

• Espiritismo.

  An pagtoo nga an mga espiritu han namatay nga mga tawo nakatalwas ha kamatay han pisikal nga lawas ngan mahimo makigkomunikar ngan nakikigkomunikar ha mga buhi, labi na pinaagi hin tawo (espiritista) nga kaya nira kontrolon. An Griego nga pulong para ha “pagbuhat hin espiritismo” amo an phar·ma·kiʹa, nga literal nga nangangahulogan nga “paggamit hin droga.” Ini nga termino nagin konektado ha espiritismo tungod kay ha kadaan nga panahon, ginagamit an mga droga kon nag-aaro hin gahum han mga demonyo basi makapamarang.​—Gal 5:20; Pah 21:8.

• Espiritista.

  Tawo nga nag-aangkon nga nakikiistorya ha mga patay.​—Le 20:27; De 18:10-12; 2Ha 21:6.

• Espiritu.

  An Hebreo nga pulong nga ruʹach ngan an Griego nga pulong nga pneuʹma, nga agsob ighubad nga “espiritu,” may-ada damu nga kahulogan. Ito ngatanan nagtutudlok ha mga diri nakikita han tawo ngan nagpapamatuod han pwersa nga nagios. An Hebreo ngan Griego nga mga pulong ginagamit kon nagtutudlok ha (1) hangin, (2) aktibo nga pwersa han kinabuhi han mga linarang ha tuna, (3) nag-aaghat nga pwersa nga nagtitikang ha simboliko nga kasingkasing han usa nga tawo ngan nagpapagios ha iya nga magyakan ngan magbuhat hin mga butang ha partikular nga paagi, (4) giniyahan nga mga pulong nga tikang ha diri nakikita nga surok, (5) espiritu nga mga persona, ngan  (6) aktibo nga pwersa han Dios, o baraan nga espiritu.​—Ex 35:21; Sal 104:29; Mat 12:43; Lu 11:13.

• Ethanim.

  An ngaran han ikapito nga bulan han sagrado nga kalendaryo han mga Judio ngan an siyahan nga bulan han sekular nga kalendaryo. Nagtitikang ini ha kabutngaan han Septyembre tubtob ha kabutngaan han Oktubre. Katapos bumalik an mga Judio tikang ha Babilonya, gintawag ini nga Tishri. (1Ha 8:2)​—Kitaa an Ap. B15.

• Etiopia.

  Kadaan nga nasud ha sur han Ehipto. Sakop hini an pinakadurho han sur nga bahin han moderno nga Ehipto ngan an katunga han norte han moderno nga Sudan. Ini nga pulong usahay ginagamit para ha Hebreo nga “Cus.”​—Est 1:1.

• Eufrates.

  An pinakahilaba ngan pinakaimportante nga salog ha sur-weste han Asia, ngan usa han duha nga pinakadaku nga salog ha Mesopotamia. Siyahan ini nga gin-unabi ha Genesis 2:14 sugad nga usa han upat nga salog ha Eden. Agsob ini tawagon nga an “Salog.” (Ge 31:21) Ini an tubtoban han norte nga teritoryo han Israel. (Ge 15:18; Pah 16:12)​—Kitaa an Ap. B2.

F

• Filistia; Filisteo.

  Lugar ha sur nga baybayon han Israel nga ha urhi gintawag nga Filistia. An mga dayo tikang ha Creta nga inukoy hito nga lugar gintatawag nga mga Filisteo. Ginpirde hira ni David, pero nagpabilin hira nga independente ngan padayon nga nagin mga kaaway han Israel. (Ex 13:17; 1Sa 17:4; Am 9:7)​—Kitaa an Ap. B4.

G

• Gamit nga pan-girra.

  An panalipod nga iginsusul-ot han mga sundalo nga amo an helmet, kutamaya, takgong, putos ha mga bitiis, ngan taming.​—1Sa 31:9; Efe 6:13-17.

• Gehenna.

  An Griego nga ngaran para ha Walog han Hinom, ha sur-weste han kadaan nga Jerusalem. (Jer 7:31) Matagnaon nga ginhisgotan ini sugad nga lugar nga ginlalabogan han patay nga mga lawas. (Jer 7:32; 19:6) Waray ebidensya nga an mga hayop o mga tawo iginlabog ha Gehenna basi sunugon nga buhi o pasakitan. Salit ini nga lugar diri nagsisimbolo ha usa nga diri nakikita nga dapit diin an mga kalag han tawo waray kataposan nga ginsasakit ha literal nga kalayo. Lugod, an Gehenna gin-gamit ni Jesus ngan han iya mga disipulo basi magsimbolo ha waray kataposan nga sirot han “ikaduha nga kamatayon,” nga amo an, waray kataposan nga kabungkagan, o kapoo.​—Pah 20:14; Mat 5:22; 10:28.

• Gera.

  Panimbang nga an kabug-aton katugbang han 0.57 g. Katugbang ini han 1/20 ka sekel. (Le 27:25)—Kitaa an Ap. B14.

• Gilead.

  Ha limitado nga kahulogan, nagtutudlok ini ha matambok nga lugar ha este han Salog Jordan nga naabot tubtob ha norte ngan sur han Walog han Jabok. Usahay ginagamit ini para ha bug-os nga teritoryo han mga Israelita ha este han Jordan, diin naukoy an mga tribo nira Ruben, Gad, ngan an katunga han tribo ni Manases. (Nu 32:1; Jos 12:2; 2Ha 10:33)​—Kitaa an Ap. B4.

• Gilingan nga bato.

  Usa nga malidong nga bato nga igintutungbaw ha pariho nga bato ngan ginagamit ha paggiling hin lugas basi magin harina. Usa nga palhog an iginsasalpak ha butnga han ilarom nga bato basi mabirik an igbaw nga bato. Ha panahon han Biblia, an mga de-mano nga gilingan nga ginagamit han mga babaye amo an kasagaran nga aada ha mga balay. Tungod kay an adlaw-adlaw nga tinapay han pamilya nakadepende ha de-mano nga gilingan, igindiri han Mosaiko nga Balaud an pag-imbargo hini o han igbaw nga bato hini para himoon nga garantiya. An mas dagku nga mga gilingan nga pariho hini an pagkahimo ginbibirik hin mga hayop.​—De 24:6; Mar 9:42.

• Ginhadian han Dios.

  Ini nga mga pulong ginagamit labi na ha pagkasoberano han Dios nga ginrirepresentaran han hadianon nga gobyerno han iya Anak nga hi Kristo Jesus.​—Mat 12:28; Lu 4:43; 1Co 15:50.

• Gitit.

  Termino ha musika nga diri sigurado an kahulogan, pero baga hin ginkuha ini tikang ha Hebreo nga pulong nga gath. An iba natoo nga bangin usa ini nga musika nga may mga kanta nga may kalabotan ha paghimo hin bino, kay an gath nagtutudlok ha purog-an nga panbino.​—Sal 81:Sup.

• Granada.

  Prutas nga pariho han mansanas an kurti nga may-ada sugad hin korona ha usa nga kataposan. Ha ilarom han matig-a nga panit, puno ini hin gudtiay ngan dugaon nga mga kapsula, nga an kada tagsa may gutiay nga liso nga pink o pula an kolor. May mga adorno nga granada an kurti ha sidsid han kanan saserdote asul nga bado nga waray pako, pati na ha mga ulo-ulo han mga harigi nga Jakin ngan Boaz ha atubangan han templo.​—Ex 28:34; Nu 13:23; 1Ha 7:18.

• Griego.

  An yinaknan han katawohan han Gresya; ini liwat an tawag ha tuminungnong han Gresya o ha usa nga an pamilya nagtikang ha Gresya. Ha Kristiano Griego nga Kasuratan, ini nga pulong may haluag nga kahulogan, nga nagtutudlok ha ngatanan nga diri Judio nga mga katawohan o ha mga naimpluwensyahan han Griego nga yinaknan ngan kultura.​—Joe 3:6; Ju 12:20.

H

• Hablonan.

  Usa nga garamiton para ha paghablon hin mga inulang basi himoon nga tela.​—Ex 39:27.

•  Hades.

  Griego nga pulong nga katugbang han Hebreo nga pulong nga “Sheol.” Iginhubad ini nga “Lubnganan” (daku nga letra), basi ipakita nga ini an lubnganan han katawohan.​—Kitaa an LUBNGANAN.

• Halad.

  An iginhahatag ha Dios sugad nga kapahayagan hin pagpasalamat, hin pagkarawat han sayop, ngan basi ipahiuli an maopay nga relasyon ha iya. Tikang kan Abel, an mga tawo naghahalad hin magkadurodilain nga boluntaryo nga mga halad, pati na hin mga halad nga hayop, tubtob nga igin-obligar na ini han Mosaiko nga Balaud. An mga halad nga hayop diri na kinahanglan katapos ihatag ni Jesus an iya kalugaringon nga kinabuhi sugad nga perpekto nga halad, pero an mga Kristiano padayon nga naghahalad hin espirituwal nga mga halad ha Dios.​—Ge 4:4; Heb 13:15, 16; 1Ju 4:10.

• Halad ha pagpasalamat.

  Halad nga ginsasarosaroan nga para ha pagdayaw ha Dios tungod han iya mga tagana ngan maunungon nga gugma. Ginkakaon an unod han hayop nga iginhalad ngan an mga tinapay nga may libadura ngan waray libadura. An unod kinahanglan kaunon hito mismo nga adlaw.​—2Cr 29:31.

• Halad nga gin-aabyog.

  Usa nga halad diin an saserdote matin-aw nga nagbubutang han iya mga kamot ha ilarom han mga kamot han magsiringba nga nakapot han halad nga ipipresentar ngan nag-aabyog hito ngadto-nganhi; o an saserdote mismo an nag-aabyog han halad. Ini nga buhat nagsisimbolo han pagpresentar han mga halad ngadto kan Jehova.​—Le 7:30.

• Halad nga ginsasarosaroan.

  Usa nga halad nga iginhahalad kan Jehova sugad nga hangyo ha pakigmurayaw ha iya. An magsiringba ngan an iya panimalay, an nag-aalagad nga saserdote, ngan an mga saserdote nga nakatoka, hira ngatanan nakaon hini. Ginkakarawat ni Jehova, siring pa, an nakakapalipay nga aso han nasusunog nga tambok. An dugo, nga nagrirepresentar han kinabuhi, iginhahatag liwat ha iya. Sugad hin an mga saserdote ngan an mga magsiringba nangangalingkod ha pangaon kaupod hi Jehova, nga nagpapakita hin mamurayawon nga relasyon.​—Le 7:29, 32; De 27:7.

• Halad nga irimnon.

  Halad nga bino ngan iginhuhuwad ha halaran ngan iginhahalad upod an kadam-an han iba pa nga mga halad. Simboliko nga gin-gamit ni Pablo ha pagpahayag han iya pagin andam nga gamiton an iya kalugaringon para ha mga igkasi-Kristiano.​—Nu 15:5, 7; Fil 2:17.

• Halad nga sinunog.

  Usa nga halad nga hayop nga ginsusunog ha halaran sugad nga bug-os nga halad ha Dios; waray parte han hayop (todo nga baka, karnero nga lalakí, kanding nga lalakí, tukmo, o piyak nga sarapati) nga nabibilin ha magsiringba.​—Ex 29:18; Le 6:9.

• Halad nga tinapay.

  Dose nga tinapay nga ginturungbaw ha duha ka pundok nga tag-unom an kada pundok ngan iginbubutang ha lamesa han Baraan nga kwarto han tabernakulo ngan han templo. Gintatawag liwat ini nga “ginturungbaw nga tinapay” ngan “mga tinapay nga iginbubutang ha atubangan han Dios.” Ini nga halad ha Dios ginliliwanan hin bag-o nga mga tinapay kada Sabbath. An mga tinapay nga ginkuha kasagaran nga ginkakaon han mga saserdote la. (2Cr 2:4; Mat 12:4; Ex 25:30; Le 24:5-9; Heb 9:2)​—Kitaa an Ap. B5.

• Halad tungod han pagin salaan.

  Halad para ha kalugaringon nga mga sala. May gutiay ini nga kaibahan ha iba nga mga halad tungod han sala kay nababaydan o naipapahiuli hini an pipira nga mga katungod ha kasabotan han mabinasulon nga nakasala nga nawara tungod hin sala ngan nagtatalwas ini ha iya tikang ha sirot.​—Le 7:37; 19:22; Isa 53:10.

• Halad tungod han saad.

  Boluntaryo nga halad nga kaupod han pipira nga saad.​—Le 23:38; 1Sa 1:21.

• Halad tungod han sala.

  Halad para ha diri tinuyo nga sala nga nabuhat tungod han kaluyahan han diri perpekto nga tawo. Iba-iba nga hayop an iginhahalad, sugad han baka nga lalakí ngan sarapati, depende ha katungdanan ngan kahimtang han tawo nga naghahalad para mapara an sala.​—Le 4:27, 29; Heb 10:8.

• Halaran.

  Usa nga hitaas nga istraktura o plataporma nga hinimo tikang ha lapok, mga bato, bloke hin bato, o kahoy nga ginhaklapan hin metal nga dida iginhahalad an mga halad o insenso para ha pagsingba. Ha siyahan nga kwarto han tabernakulo ngan han templo, may-ada gutiay nga “halaran nga bulawan” para ha paghalad hin insenso. Hinimo ini tikang ha kahoy nga ginhaklapan hin bulawan. Usa nga durodaku nga “halaran nga tumbaga” para ha mga halad nga sinunog an nahimumutang ha gawas dida ha bungsaran. (Ex 27:1; 39:38, 39; Ge 8:20; 1Ha 6:20; 2Cr 4:1; Lu 1:11)​—Kitaa an Ap. B5 ngan B8.

• Handumanan nga lubnganan.

  Lubnganan nga ginbubutangan han lawas han patay nga tawo. Ini nga termino hubad han Griego nga pulong nga mne·meiʹon, nga tikang ha berbo nga “pagpahinumdom,” nga sugad hin nagpapasabot nga nahinunumdoman an tawo nga namatay.​—Ju 5:28, 29.

• Harigi.

  Tadong nga poste nga nasuporta ha usa nga istraktura. An pipira hini gintukod para hinumdoman an makasaysayan nga mga buhat o mga panhitabo. An mga harigi gin-gamit ha templo ngan ha mga istraktura ha palasyo nga gintukod ni Solomon. An mga pagano nagtukod hin sagrado nga mga harigi para ha ira  buwa nga pagsingba, ngan may mga panahon nga ginbuhat liwat ini han mga Israelita. (Huk 16:29; 1Ha 7:21; 14:23)​—Kitaa an ULO-ULO.

• Hebreo.

  Usa nga katawagan nga siyahan nga gin-gamit para kan Abram (Abraham), nga nagpapakita han iya kaibahan ha iya Amorita nga mga amyaw. Ha urhi, gin-gamit ito ha pagtudlok ha katulinan ni Abraham ha iya apo nga hi Jacob sugad man ha ira yinaknan. Ha panahon ni Jesus, an Hebreo nga yinaknan naglakip hin damu nga Aramaico nga pulong ngan amo an yinaknan han Kristo ngan han iya mga disipulo.​—Ge 14:13; Ex 5:3; Bu 26:14.

• Hermes.

  Usa nga dios han mga Griego, nga anak ni Zeus. Ha Listra, hi Pablo nasaypan nga hi Hermes tungod han papel kuno hini nga dios sugad nga mensahero han mga dios ngan an dios han kaabtik ha pagyakan.​—Bu 14:12.

• Herodes.

  Apelyido han usa nga dinastiya nga nagmando ha mga Judio, nga ginpili han Roma. Hi Herodes nga Bantogan kilala ha pagtukod utro han templo ha Jerusalem ngan ha pagsugo nga pamatayon an kabataan ha pagsari nga patayon hi Jesus. (Mat 2:16; Lu 1:5) Hi Herodes Arquelao ngan hi Herodes Antipas, nga mga anak ni Herodes nga Bantogan, ginpili nga magmando ha mga lugar nga nasasakopan han ira tatay. (Mat 2:22) Hi Antipas usa nga tetrarka, nga kilala ha tawag nga “hadi,” nga nagmando durante han tulo ngan tunga ka tuig nga ministeryo han Kristo ngan tubtob ha panahon nga nahitabo an Buhat kapitulo 12. (Mar 6:14-17; Lu 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Bu 4:27; 13:1) Katapos hito, hi Herodes Agripa I, nga apo ni Herodes nga Bantogan, ginpatay hin anghel han Dios katapos magmando hin halipot nga panahon. (Bu 12:1-6, 18-23) An iya anak nga hi Herodes Agripa II, nagin magmarando ngan naghadi tubtob han pagrebelde han mga Judio ha Roma.​—Bu 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.

• Herodes, nasuporta ha partido ni.

  Partido han mga nasyonalista nga nasuporta ha mga plataporma ha politika han mga Herodes ha ira pagmando ilarom han mga Romano. An iba han mga Saduseo posible gud nga kaapi hini nga partido. Ini nga partido inapi ha mga Pariseo ha pagkontra kan Jesus.​—Mar 3:6.

• Higgayon.

  Usa nga teknikal nga termino ha paggiya hin musika. Sugad han pagkagamit ha Salmo 9:16, ini nga pulong mahimo magpasabot hin seryoso, hamubo nga tono han pagtokar han arpa o seryoso nga pag-undang basi mamalandong.

• Hin.

  Takos hin likido ngan an surudlan mismo. Katugbang ini hin 3.67 L, basado han ginsiring han historyador nga hi Josephus nga an usa ka hin katugbang han duha ka chous han Atenas. (Ex 29:40)​—Kitaa an Ap. B14.

• Hisopo.

  Tanom nga gudtiay an mga sanga ngan mga dahon, nga ginagamit para ha pagsablig hin dugo o tubig ha mga seremonya para ha paglimpyo. Posible nga marjoram (Origanum maru; Origanum syriacum) ini. Sugad han pagkagamit han Juan 19:29, bangin marjoram ini nga iginbutang ha sanga o durra, usa nga klase han sorghum (Sorghum vulgare), tungod kay ini nga tanom posible nga may lawas nga igo an kahilaba basi mabutangan han espongha nga may maaslom nga bino nga iginduldol ha baba ni Jesus.​—Ex 12:22; Sal 51:7.

• Hitaas nga lugar.

  Usa nga lugar han pagsingba nga kasagaran nahimumutang ha igbaw hin bungtod, bukid, o hinimo nga plataporma. Bisan kon an higtaas nga mga lugar usahay ginagamit para ha pagsingba ha Dios, kasagaran na nga ginagamit ini ha pagano nga pagsingba ha buwa nga mga dios.​—Nu 33:52; 1Ha 3:2; Jer 19:5.

• Hitaas nga saserdote.

  Ilarom han Mosaiko nga Balaud, an nangunguna nga saserdote nga nagrirepresentar ha katawohan ha atubangan han Dios ngan nagdudumara ha iba pa nga saserdote. Gintatawag liwat nga “punoan nga saserdote.” (2Cr 26:20; Ezr 7:5) Hiya la an puydi sumulod ha Pinakabaraan, an gisusuluri nga kwarto han tabernakulo ngan ha urhi han templo. Ginbubuhat la niya ini ha tinuig nga Adlaw han Pagpara han Sala. An termino nga “hitaas nga saserdote” naaplikar liwat kan Jesu-Kristo.​—Le 16:2, 17; 21:10; Mat 26:3; Heb 4:14.

• Homer.

  Usa nga taraksan hin diri likido nga katugbang han cor. Iginbasar ha ginbabanabana nga kadaku han bat nga taraksan, katugbang ini hin 220 L. (Le 27:16)​—Kitaa an Ap. B14.

• Horeb; Bukid Horeb.

  An kabukiran nga nakapalibot han Bukid Sinai. Iba nga ngaran han Bukid Sinai. (Ex 3:1; De 5:2)​—Kitaa an Ap. B3.

• Hostes; Lalaki nga ginbabayaran basi makighilawas.

  Tawo nga nakikighilawas ha diri niya asawa, labi na para makakwarta. (An Griego nga pulong para ha “hostes,” nga porʹne, tikang ha termino nga nangangahulogan nga “magbaligya.”) Ini nga termino kasagaran nga nagtutudlok ha babaye, pero an Biblia nag-uunabi liwat hin mga lalaki nga ginbabayaran basi makighilawas. An prostitusyon ginkukondenar ha Mosaiko nga Balaud, ngan an bayad ha usa nga hostes diri ginkakarawat sugad nga kontribusyon ha santuaryo ni Jehova, kabaliktaran han ginbubuhat han mga pagano diin ginagamit nira an mga hostes ha templo basi magkaada hira kità. (De 23:17, 18; 1Ha 14:24) Ginagamit liwat han Biblia ini nga termino ha simboliko nga paagi, nga nagtutudlok ha katawohan, mga nasud, o mga organisasyon nga nagbubuhat hin pipira nga klase hin idolatriya pero nag-aangkon  nga nagsisingba ha Dios. Pananglitan, an relihiyoso nga organisasyon nga gintatawag nga “Babilonya nga Gamhanan” ginhuhulagway ha Pahayag sugad nga hostes tungod kay nakikigrelasyon hiya ha mga magmarando hini nga kalibotan para ha gahum ngan materyal nga bentaha.​—Pah 17:1-5; 18:3; 1Cr 5:25.

• Hudno.

  Lutoan hin mga daba ngan mga seramik ngan surunogan hin apog; ginagamit liwat ha pagpurog hin bato nga may metal o pagtunaw hin metal. Ha panahon han Biblia, an mga hudno hinimo ha briks o bato.​—Ge 15:17; Da 3:17; Pah 9:2.

• Hukom.

  Mga lalaki nga gintokahan ni Jehova ha pagtalwas ha iya katawohan antes an Israel nagkaada tawhanon nga mga hadi.—Huk 2:16.

I

• Idolo; Idolatriya.

  An idolo usa nga imahen, usa nga representasyon han bisan ano nga butang, tinuod o imahinasyon, nga ginagamit han mga tawo ha pagsingba. An idolatriya amo an hilarom nga pagtahod, paghigugma, pagsingba, o pagdayaw ha usa nga idolo.​—Sal 115:4; Bu 17:16; 1Co 10:14.

• Igturusok.

  Hilaba nga kahoy nga an durho may tais nga metal nga ginagamit ha pagduso hin hayop. An igturusok iginpariho ha mga pulong han maaramon nga tawo nga nagpapagios ha mamarati nga sundon an maaramon nga sagdon. An “pagbinanyak ha mga igturusok” ginkuha tikang ha ginhihimo han usa nga sarawayon nga baka nga diri nasunod ha pagduso han igturusok pinaagi ha pagbanyak hito nga nagriresulta han iya kadaot.​—Bu 26:14; Huk 3:31.

• Ikanapulo.

  Ikanapulo nga bahin, o 10 porsyento, nga iginhahatag o iginbabayad sugad nga tributo, labi na para ha relihiyoso nga mga katuyoan. (Mal 3:10; De 26:12; Mat 23:23) Ilarom han Mosaiko nga Balaud, an ikanapulo han mga produkto han tuna ngan an ikanapulo han nahidugang nga mga baka ngan mga karnero iginhahatag ha mga Levita kada tuig basi suportaran hira. An mga Levita naman naghahatag han ikanapulo tikang hini nga ikanapulo ngadto ha mga saserdote nga tulin ni Aaron basi suportaran hira. May-ada liwat iba pa nga mga ikanapulo. An paghatag hin ikanapulo diri igin-oobligar ha mga Kristiano.

• Ikatarapos han sistema han mga butang.

  An peryodo han panahon nga nagtutugway ngadto ha kataposan han sistema han mga butang, o kahimtang han mga panhitabo, nga ginmamandoan ni Satanas. Nahitatabo ini dungan han presensya han Kristo. Ha paggiya ni Jesus, “ibubulag [han mga anghel] an magraot tikang ha magtadong” ngan bubungkagon hira. (Mat 13:40-42, 49) An mga disipulo ni Jesus interesado kon san-o mahitatabo ini nga “ikatarapos.” (Mat 24:3) Antes hiya bumalik ha langit, nagsaad hiya ha iya mga sumurunod nga maupod hiya ha ira tubtob hini nga panahon.​—Mat 28:20.

• Iliricum.

  Probinsya han Roma ha norte-weste han Gresya. Nakaabot dinhi hi Pablo ha iya pagministeryo, pero waray ginsiring kon nagsangyaw ba hiya ha Iliricum o nakaabot la dinhi. (Ro 15:19)​—Kitaa an Ap. B13.

• Insensaryo.

  Garamiton nga hinimo ha bulawan, silber, o tumbaga, nga ginagamit ha tabernakulo ngan ha templo ha pagsunog hin insenso ngan ha pagkuha hin mga baga tikang ha halaran ngan hin upos han mga pabilo tikang ha bulawan nga burutangan han lampara.​—Ex 37:23; 2Cr 26:19; Heb 9:4.

• Insenso.

  Ginsaralakot nga maghamot nga mga tagok ngan mga balsamo nga hinay-hinay nga nasusunog, ngan naghaharamot. An espesyal nga insenso nga may upat nga salakot ginhimo basi gamiton ha tabernakulo ngan ha templo. Ginsusunog ini ha aga ngan ha gab-i ha halaran han insenso ha Baraan nga kwarto, ngan ha Adlaw han Pagpara han Sala, ginsusunog ini ha sulod han Pinakabaraan nga kwarto. Nagsisimbolo ini ha ginkakarawat nga mga pag-ampo han matinumanon nga mga surugoon han Dios. Diri igin-oobligar ha mga Kristiano an paggamit hini.​—Ex 30:34, 35; Le 16:13; Pah 5:8.

• Inulang nga pabalabag.

  Ha paghablon, ini an mga inulang nga nasubay ha kahilapad han tela. Ginhahablon ini ha bawbaw ngan ha ilarom han mga inulang nga patindog, karuyag sidngon, an mga inulang nga nasubay ha kahilaba han tela.​—Le 13:59.

• Inulang nga patindog.

  Ha paghablon, ini an mga inulang nga nasubay ha kahilaba han tela. An mga inulang nga ginhahablon hin pabalabag ha bawbaw ngan ha ilarom hini amo an inulang nga pabalabag.​—Huk 16:13.

• Israel.

  An ngaran nga iginhatag han Dios kan Jacob. Ha urhi nagtudlok ini ha ngatanan niya nga katulinan ha kabug-osan, ha bisan ano nga panahon. An katulinan han 12 nga anak nga lalaki ni Jacob agsob tawagon nga mga anak ni Israel, panimalay ni Israel, katawohan (kalalakin-an) han Israel, o mga Israelita. An Israel gin-gamit liwat sugad nga ngaran para ha napulo-ka-tribo nga ginhadian han Israel ha norte nga binulag tikang ha ginhadian ha sur, ngan ha urhi sugad nga tawag para ha dinihogan nga mga Kristiano, an “Israel han Dios.”​—Gal 6:16; Ge 32:28; 2Sa 7:23; Ro 9:6.

J

• Jacob.

  Anak nira Isaac ngan Rebeca. Ha urhi, ginngaranan hiya han Dios nga Israel, ngan nagin patriarka han katawohan han Israel (gintawag liwat nga mga Israelita ngan ha urhi, mga  Judio). Hiya an tatay han 12 nga anak nga lalaki, nga upod an ira katulinan, amo an nagkompwesto han 12 nga tribo han nasud han Israel. An ngaran nga Jacob padayon nga gin-gamit para ha nasud o ha katawohan han Israel.​—Ge 32:28; Mat 22:32.

• Jedutun.

  Usa nga termino nga diri sigurado an kahulogan nga makikita ha mga superskripsyon han Salmo 39, 62, ngan 77. Ini nga mga superskripsyon baga hin mga instruksyon para ha pagkanta han salmo, bangin basi mahibaroan an estilo o an usa nga instrumento ha musika. May Levita nga musikero nga an ngaran hi Jedutun, salit ini nga estilo han pagkanta o instrumento bangin may koneksyon ha iya o ha iya mga anak.

• Jehova.

  An komon nga Waray-Waray nga hubad han Tetragrammaton (an upat nga Hebreo nga letra para ha personal nga ngaran han Dios), nga makikita hin sobra 7,000 ka beses hini nga hubad.—Kitaa an Ap. A4 ngan A5.

• Jehova han mga hugpo.

  Ini nga termino nagpapakita han gahum, an gahum han Soberano nga Magmarando han uniberso, nga nangunguna ha dagku nga mga hugpo han espiritu nga mga linarang.​—Sal 103:20, 21; Isa 1:24; Jer 32:17, 18; Ro 9:29.

• Juda.

  Ikaupat nga anak nga lalaki ni Jacob ha iya asawa nga hi Leah. Ha tagna ni Jacob han hirani na hiya mamatay, nagsiring hiya nga an usa nga bantogan ngan magpapadayon nga magmarando magtitikang ha tulin ni Juda. Hi Jesus, ha iya pag-eksister sugad nga tawo, nagtikang ha tulin ni Juda. An ngaran nga Juda nagtutudlok liwat ha tribo ngan ha urhi ha ginhadian nga iginngaran kan Juda. An Juda nga gintawag nga ginhadian ha sur ginkompwesto han mga Israelita ha tribo nira Juda ngan Benjamin ngan upod na an mga saserdote ngan mga Levita. Sakop han Juda an sur nga bahin han nasud nga nag-uupod han Jerusalem ngan han templo.​—Ge 29:35; 49:10; 1Ha 4:20; Heb 7:14.

• Judio.

  Tawag ha usa nga tawo ha tribo han Juda katapos mapukan an napulo-ka-tribo nga ginhadian han Israel. (2Ha 16:6) Katapos han pagkadistyero ha Babilonya, gin-gamit ini para ha mga Israelita nga tikang ha iba-iba nga tribo nga binalik ha Israel. (Ezr 4:12) Ha urhi, gin-gamit ini ha bug-os nga kalibotan basi ipakita an kaibahan han mga Israelita tikang ha Hentil nga mga nasud. (Est 3:6) Ini nga termino gin-gamit liwat ni apostol Pablo ha simboliko nga paagi ha pagpangatadongan nga an nasyonalidad diri importante ha Kristiano nga kongregasyon.​—Ro 2:28, 29; Gal 3:28.

K

• Kabukiran han Lebanon.

  Usa han duha nga kabukiran nga nagkukompwesto han mga bukid ha tuna han Lebanon. An kabukiran han Lebanon aada ha weste, ngan an kabukiran han Anti-Lebanon aada ha este. Usa nga hilaba ngan mabungahon nga walog an nagbubulag han duha nga kabukiran. An kabukiran han Lebanon haros nagtitikang mismo ha baybayon han Mediteraneo, ngan an mga pungkay hini nag-aaberids butnga han 1,800 ngan 2,100 m (6,000 ngan 7,000 ft) an kahitaas. Ha kadaan nga panahon, an Lebanon puno hin dagku nga kakahoyan nga sedro, nga ginpapabilhan gud han nakapalibot nga mga nasud. (De 1:7; Sal 29:6; 92:12)​—Kitaa an Ap. B7.

• Kahiladman.

  Tikang ha Griego nga pulong nga aʹbys·sos, nga nangangahulogan nga “sobra kahilarom” o “diri matugkad, waray tubtoban.” Ginagamit ini ha Kristiano Griego nga Kasuratan ha pagtudlok ha usa nga lugar o kahimtang han pagin priso. Nag-uupod ini han lubnganan pero diri la ito an gintutudlok hini.​—Lu 8:31; Ro 10:7; Pah 20:3.

• Kahipakdol.

  Ha Biblia, an orihinal nga mga termino nga iginhubad nga “kahipakdol” agsob gamiton ha simboliko nga paagi ngan mahimo sabton ha iba-iba nga paagi depende ha konteksto. Pananglitan, mahimo ini magpasabot hin pakasala han usa o kahiubos tungod han ginbuhat han iba tubtob nga bayaan na niya an pagtoo. Mahimo liwat ini magtudlok ha pagin hinungdan han pakasala han iba o ha pagin hinungdan nga an usa mawad-an hin pagtoo ngan pagsarig ha Dios, kan Jesus, o ha ira mga representante.​—Sal 119:165; Mat 5:29; 18:6; 26:31; Mar 6:3; 2Co 6:3; San 3:2.

• Kahoy.

  Tadong nga poste diin ginbibitay an usa nga biktima. Ginagamit ini ha pipira nga nasud para ha pagpatay ngan/o para ipakita an patay nga lawas sugad nga pahamangno ha iba o sugad nga pagpakaalo ha publiko. An mga Asiryano, nga kilala ha mabangis gud nga pakig-away, nagtutuhog han ira mga bihag pinaagi ha pagbitay ha ira mga lawas ha magtais nga mga kahoy nga gin-aagi ha tiyan tipakadto ha dughan han biktima. Pero ha balaud han mga Judio, an mga nakakasala hin seryoso sugad han pagpasipara o idolatriya ginpapatay anay pinaagi han pagbato o han iba pa nga paagi, ngan katapos, ginbibitay ha kahoy, o poste, an ira patay nga mga lawas sugad nga pahamangno ha iba. (De 21:22, 23; 2Sa 21:6, 9) An mga Romano naman, usahay ginhihigot nira ha kahoy an biktima, nga hito nga kahimtang posible nga mabuhi pa hiya hin pipira ka adlaw antes hiya mamatay ha kaul-ol, kauhaw, kagutom, ngan kapaso han adlaw. Ha iba nga mga kahimtang, sugad han pagpatay kan Jesus, iginraraysang nira ha kahoy an mga kamot ngan mga tiil han akusado. (Lu 24:20; Ju 19:14-16; 20:25; Bu 2:23, 36)​—Kitaa an PASAKITAN NGA KAHOY.

•  Kahoy han kahibaro han maopay ngan maraot.

  Usa nga kahoy ha garden han Eden nga gin-gamit han Dios sugad nga simbolo han iya katungod ha paghatag han mga suruklan para ha mga tawo may kalabotan ha kon ano an “maopay” ngan kon ano an “maraot.”​—Ge 2:9, 17.

• Kahoy han kinabuhi.

  Usa nga kahoy ha garden han Eden. Diri iginpapakita han Biblia nga an bunga hito naghahatag hin kinabuhi; lugod, nagrepresentar ito han pasarig han Dios nga kinabuhi nga waray kataposan para hadton tutugotan niya nga kumaon han bunga hito.​—Ge 2:9; 3:22.

• Kalag.

  An kasagaran nga hubad han Hebreo nga pulong nga neʹphesh ngan han Griego nga pulong nga psy·kheʹ. Ha pag-usisa han pagkagamit han Biblia hini nga mga pulong, matin-aw nga nagtutudlok ini ha (1) tawo, (2) hayop, o (3) kinabuhi han tawo o han hayop. (Ge 1:20; 2:7; Nu 31:28; 1Pe 3:20; pati an mga ftn.) Kabaliktaran han pagkagamit han pulong nga “kalag” ha damu nga konteksto may kalabotan ha relihiyon, iginpapakita han Biblia nga an neʹphesh ngan psy·kheʹ, nga may kalabotan ha mga linarang ha tuna, nagtutudlok ha mga butang nga pisikal, nakakaptan, nakikita, ngan namamatay. Hini nga hubad, inin orihinal nga mga pulong agsob ighubad sumala ha kahulogan hito ha tagsa nga konteksto, nga ginagamit an mga pulong sugad han “kinabuhi,” “linarang,” “persona,” “bug-os nga pagkatawo han usa,” o an pronombre (pronoun) nga nagtutudlok ha kalugaringon (pananglitan, “ako” para ha “akon kalag”). Ha kadam-an nga teksto, makikita ha footnote an kasaliwan nga hubad nga “kalag.” Kon ginagamit an pulong nga “kalag,” ha main text man o ha footnote, sadang ito sabton uyon ha iginsaysay pa la. Kon nagtutudlok ha pagbuhat han usa nga butang ha bug-os nga kalag, nangangahulogan ito hin pagbuhat hito ha bug-os nga pagkatawo, bug-os nga kasingkasing, o bug-os nga kinabuhi. (De 6:5; Mat 22:37) Ha pipira nga konteksto, an orihinal nga mga pulong mahimo magtudlok ha hingyap o gana han buhi nga linarang. Mahimo liwat ito magtudlok ha patay nga tawo o ha patay nga lawas.​—Nu 6:6; Pr 23:2; Isa 56:11; Hag 2:13.

• Kamingawan.

  An pulong nga “kamingawan” ha Biblia diri la nangangahulogan hin barason nga disyerto, kondi nagtutudlok liwat ha lugar nga waray naukoy, haros waray tanom, ngan agsob nga batoon ngan mamara nga bangin may mga panabsaban hin mga hayop.​—Jer 23:10; Mar 1:4.

• Kanta ha Pagsagka.

  An superskripsyon han Salmo 120-134. Bisan kon may iba-iba nga ideya mahitungod ha kahulogan hini nga mga pulong, damu an natoo nga ini nga 15 nga salmo ginkakanta han malipayon nga mga magsiringba nga Israelita samtang ‘nasagka’ hira ngadto ha Jerusalem, nga nahimumutang ha kabukiran han Juda, basi tumambong ha tulo nga dagku nga tinuig nga piyesta didto.

• Kanta nga masurub-on.

  Usa nga komposisyon, nga liriko o musika, nga nagpapahayag hin duro nga kabido, sugad han kasubo nga iginpapahayag tungod ha kamatyi hin sangkay o hin hinigugma; usa nga pagtangis.​—2Sa 1:17; Sal 7:Sup.

• Karuwahe.

  Usa nga sarakyan nga may duha nga kaliding ngan gindadanas hin kabayo nga ginagamit labi na ha girra.​—Ex 14:23; Huk 4:13; Bu 8:28.

• Kasabotan.

  Usa nga pormal nga kauyonan, o kontrata, butnga han Dios ngan mga tawo o butnga han duha nga tawo nga bubuhaton o diri bubuhaton an usa nga butang. Usahay usa la nga partido an responsable ha pagtuman han ginkasabotan (usa nga saad). Ha lain nga kahimtang, an duha nga partido may-ada kinahanglan buhaton ha ginkasabotan. Labot la han mga kasabotan nga ginhimo han Dios ha mga tawo, an Biblia nag-uunabi hin mga kasabotan butnga han mga tawo, mga tribo, mga nasud, o mga grupo han katawohan. Lakip ha mga kasabotan nga may hilawig nga epekto amo an kasabotan nga ginhimo han Dios kan Abraham, David, ha nasud han Israel (Balaud nga kasabotan), ngan ha Israel han Dios (bag-o nga kasabotan).​—Ge 9:11; 15:18; 21:27; Ex 24:7; 2Cr 21:7.

• Kasuratan.

  An sagrado nga mga sinurat han Pulong han Dios. Ini nga termino makikita la ha Kristiano Griego nga Kasuratan.​—Lu 24:27; 2Ti 3:16.

• Kataposan nga mga adlaw.

  Ini ngan an puropariho nga mga pulong, sugad han “ultimo nga bahin han mga adlaw,” gin-gamit ha tagna ha Biblia ha pagtudlok ha panahon kon an makasaysayan nga mga panhitabo umabot na ha durho han kataposan. (Eze 38:16; Da 10:14; Bu 2:17) Depende ha klase han tagna, mahimo ini magin usa nga peryodo nga nagkukobre hin pipira la ka tuig o damu ka tuig. Makatirigamnan gud, ginagamit han Biblia ini nga termino may kalabotan ha “kataposan nga mga adlaw” han presente nga sistema han mga butang, durante han diri nakikita nga presensya ni Jesus.​—2Ti 3:1; San 5:3; 2Pe 3:3.

• Katirok.

  Usa nga grupo han katawohan nga nagsarabot nga magtirirok. Ha Hebreo nga Kasuratan, ini nga pulong agsob nga nagtutudlok ha mga katirok han katawohan han Israel tungod ha relihiyoso nga mga piyesta o tungod ha mga panhitabo nga importante gud ha bug-os nga nasud.​—De 16:8; 1Ha 8:5.

• Kemos.

  An nangunguna nga dios han mga Moabita.​—1Ha 11:33.

•  Kerubin.

  Mga anghel nga hitaas an ranggo nga may espesyal nga mga buruhaton. Iba hira ha mga serapin.​—Ge 3:24; Ex 25:20; Isa 37:16; Heb 9:5.

• Kimpit.

  Garamiton nga hinimo ha bulawan nga gin-gamit ha tabernakulo ngan ha templo basi parungon an mga lampara.​—Ex 37:23.

• Kislev.

  Katapos han pagbalik han mga Judio tikang ha Babilonya, ini an ngaran han ikasiyam nga bulan han sagrado nga kalendaryo han mga Judio ngan an ikatulo nga bulan han sekular nga kalendaryo. Nagtitikang ini ha kabutngaan han Nobyembre tubtob ha kabutngaan han Disyembre. (Neh 1:1; Zac 7:1)​—Kitaa an Ap. B15.

• Kolateral.

  Personal nga panag-iya nga iginhahatag han nangutang ngadto ha nagpautang sugad nga pasarig nga an utang babaydan ha tidaraon. Gintatawag liwat ini nga garantiya. An Mosaiko nga Balaud may-ada mga surundon may kalabotan ha mga kolateral basi maprotektaran an pobre ngan waray mahihimo nga mga membro han nasud.​—Ex 22:26; Eze 18:7.

• Kongregasyon.

  Usa ka grupo han mga tawo nga nagkakatirok para ha usa nga katuyoan o buruhaton. Ha Hebreo nga Kasuratan, kasagaran na nga nagtutudlok ini ha nasud han Israel. Ha Kristiano Griego nga Kasuratan, nagtutudlok ini ha tagsa nga mga kongregasyon han mga Kristiano pero mas agsob nga ha kabug-osan han Kristiano nga kongregasyon.​—1Ha 8:22; Bu 9:31; Ro 16:5.

• Korales.

  Usa nga substansya nga matig-a, pariho hin bato ngan napuporma tikang ha mga tul-an han gudtiay hinduro nga mga hayop ha dagat. Nabibilngan ini ha kadagatan ngan iba-iba hini an kolor, sugad han pula, busag, ngan itom. Damu gud an mga korales labi na ha Dagat nga Pula. Ha panahon han Biblia, an pula nga korales mahal hinduro ngan ginhihimo nga mga bids ngan iba pa nga dekorasyon.​—Pr 8:11.

• Kristiano.

  Ngaran nga iginhatag han Dios para ha mga sumurunod ni Jesu-Kristo.​—Bu 11:26; 26:28.

• Kristo.

  An titulo ni Jesus, tikang ha Griego nga pulong nga Khri·stosʹ, nga katugbang han Hebreo nga pulong nga iginhubad nga “Mesias,” o “Dinihogan.”​—Mat 1:16; Ju 1:41.

• Kurtina.

  An tela nga hinablon hin maopay nga ginburdahan hin mga kerubin nga nagbubulag han Baraan tikang han Pinakabaraan ha tabernakulo ngan ha templo. (Ex 26:31; 2Cr 3:14; Mat 27:51; Heb 9:3)​—Kitaa an Ap. B5.

L

• Labyog.

  Hilaba nga anit o hinablon nga higot nga hinimo ha mga materyales sugad han mga litid han hayop, mga tikog, o mga buhok. An hilapad nga butnga hini amo an ginbubutangan han bala, nga kasagaran usa nga bato. An usa nga kataposan han labyog iginhihigot ha kamot o ha may pulso, ngan an usa pa nga kataposan ginkakaptan ngan ginbubuhian kon iginlalabyog na an labyog. An mga nasud ha kadaan nga panahon may mga parapanlabyog ha ira mga kasundalohan.​—Huk 20:16; 1Sa 17:50.

• Lehiyon.

  Grupo han kasundalohan ha kadaan nga Roma nga may mga 4,000 tubtob 6,000 nga sundalo. An “lehiyon” sugad han pagkagamit ha Kasuratan posible nga nangangahulogan hin daku nga numero nga diri hinbabaroan an eksakto nga kadamu.​—Mat 26:53; Mar 5:9; Lu 8:30.

• Lepton.

  Ha panahon han Kristiano Griego nga Kasuratan, ini an pinakagutiay nga tumbaga o bronse nga sinselyo han mga Judio. (Mar 12:42; Lu 21:2; mga ftn.)​—Kitaa an Ap. B14.

• Levi; Levita.

  Ikatulo nga anak nga lalaki ni Jacob ha iya asawa nga hi Leah; an tribo nga iginngaran liwat ha iya. An iya tulo nga anak nga lalaki an gintikangan han tulo nga nangunguna nga dibisyon han mga Levita. Usahay, an termino nga “mga Levita” naaplikar ha bug-os nga tribo, pero kasagaran nga diri upod hito an pamilya ni Aaron nga mga saserdote. An tribo ni Levi waray makakarawat hin malon nga tuna ha Tuna nga Iginsaad pero gintagan hin 48 nga syudad ha sulod han mga tubtoban han tuna nga malon han iba nga mga tribo.​—De 10:8; 1Cr 6:1; Heb 7:11.

• Leviatan.

  Usa nga hayop nga kasagaran nga mahuhunahuna nga may koneksyon ha tubig, posible nga usa nga klase hin linarang nga naukoy ha tubig. Ha Job 3:8 ngan 41:1, baga hin nagtutudlok ini ha buaya o ha iba nga linarang nga naukoy ha tubig nga daku ngan makusog. Ha Salmo 104:26, bangin usa ini nga klase hin balyena. Ha iba pa nga mga teksto ginagamit ini ha simboliko nga paagi ngan waray magtudlok ha espisipiko nga hayop.​—Sal 74:14; Isa 27:1.

• Libadura.

  Substansya nga iginbubutang ha minasa o ha mga likido basi mag-aslom; labi na ha usa ka bahin han tinubo nga minasa nga gintipigan tikang ha nahiuna nga minasa. Kasagaran nga ginagamit ini ha Biblia sugad nga simbolo han sala ngan pagkamadinunuton, ginagamit liwat ini ha pagtudlok ha diri nakikita ngan daku nga pagtubo.​—Ex 12:20; Mat 13:33; Gal 5:9.

• Limpyo.

  Ha Biblia, ini nga pulong nagtutudlok diri la ha pisikal nga kalimpyo kondi pati liwat ha pagtipig o pagpahiuli ha kahimtang nga waray hugaw, waray buring, ngan waray bisan ano nga nakakahugaw, nakakasalakot, o nakakadaot ha moral o espirituwal nga paagi. Ilarom han Mosaiko nga Balaud, ini nga pulong nagtutudlok ha pagin limpyo uyon ha mga balaud.​—Le 10:10; Sal 51:7; Mat 8:2; 1Co 6:11.

•  Linaw nga kalayo.

  Simboliko nga lugar nga “naglalaga nga kalayo ngan asupre,” nga iginhuhulagway liwat sugad nga “ikaduha nga kamatayon.” An diri mabinasulon nga mga makasasala, an Yawa, ngan bisan an kamatayon ngan an Lubnganan (o, Hades) iglalabog dinhi. An pag-unabi hin espiritu nga linarang pati han kamatayon ngan Hades, nga ito ngatanan diri nasusunog, nagpapakita nga ini nga linaw simboliko, diri kay waray kataposan nga pagpasakit, lugod waray kataposan nga kabungkagan.​—Pah 19:20; 20:14, 15; 21:8.

• Lingkoran han paghukom.

  Kasagaran nga hitaas nga plataporma ha gawas, nga ginsasaka pinaagi hin mga balitang, nga dida hini an nakalingkod nga mga opisyal nagyayakan ha damu nga tawo ngan nagpapahibaro han ira mga desisyon. An mga pulong nga “lingkoran han paghukom han Dios” ngan “lingkoran han paghukom han Kristo” nagsisimbolo han kahikayan ni Jehova ha paghukom ha katawohan.​—Ro 14:10; 2Co 5:10; Ju 19:13.

• Linukot nga basahon.

  Usa nga hilaba nga pahina han pergamino o papiro, nga may-ada surat ha usa nga bahin, ngan kasagaran na nga ginlilikid ha usa nga istik. An Kasuratan iginsurat ngan ginkopya ha linukot nga mga basahon, an komon nga klase han libro ha panahon nga iginsurat an Biblia.​—Jer 36:4, 18, 23; Lu 4:17-20; 2Ti 4:13.

• Liprosi; May liprosi.

  Usa nga grabe nga sakit ha panit. Ha Kasuratan, an liprosi diri la nagtutudlok ha sakit nga kilala yana hito nga ngaran, kay mahimo ini makaapekto diri la ha mga tawo kondi pati ha mga bado ngan mga balay. An tawo nga may-ada hini nga sakit gintatawag nga may liprosi.​—Le 14:54; Lu 5:12.

• Log.

  An pinakagutiay nga taraksan hin likido nga gin-unabi ha Biblia. Ha Talmud han mga Judio, iginhulagway ini nga 1/12 han usa ka hin, salit kon ito an pagbabasihan, an maigo ha usa ka log 0.31 L. (Le 14:10)​—Kitaa an Ap. B14.

• Lubnganan.

  Kon iginsurat ha gutiay nga letra, nagtutudlok ini ha lubnganan han usa la nga tawo; kon ha daku nga letra, nagtutudlok ini ha lubnganan han katawohan, nga katugbang han Hebreo nga “Sheol” ngan han Griego nga “Hades.” Iginhuhulagway ini han Biblia sugad nga usa nga simboliko nga lugar o kahimtang diin waray na buruhaton ngan sarabotan.​—Ge 47:30; Ec 9:10; Bu 2:31.

• Lugas.

  Binhi o bunga han mga tanom sugad han trigo o sebada.​—Ge 27:28; Mar 4:28.

• Lukat.

  Kantidad nga iginbabayad basi maghatag hin kagawasan tikang ha pagkabihag, sirot, pag-antos, sala, o bisan ha obligasyon. Diri pirme kwarta an iginbabayad. (Isa 43:3) An lukat ginkikinahanglan ha iba-iba nga kahimtang. Pananglitan, an ngatanan nga suhag nga lalaki o suhag nga mga hayop nga lalakí ha Israel panag-iya ni Jehova, ngan kinahanglan magbayad hin lukat, o presyo han pantubos, basi magkaada hira kagawasan tikang ha eksklusibo nga paggamit ha ira ha pag-alagad kan Jehova. (Nu 3:45, 46; 18:15, 16) Kon makamatay hin tawo an peligroso nga todo nga baka nga waray bantayi, gin-aaroan hin lukat an tag-iya hito basi maabswelto hiya ha sentensya nga kamatayon. (Ex 21:29, 30) Pero diri ginkakarawat an lukat para ha tawo nga tinuyo nga nakamatay. (Nu 35:31) Labaw ha ngatanan, ginpapabug-atan han Biblia an lukat nga iginbayad ni Jesus pinaagi han iya halad nga kamatayon basi tagan hin kagawasan an masinugtanon nga katawohan tikang ha sala ngan kamatayon.​—Sal 49:7, 8; Mat 20:28; Efe 1:7.

M

• Macedonia.

  Usa nga rehiyon ha norte han Gresya nga nagin prominente ha pagmando ni Alejandro nga Bantogan ngan nagpabilin nga independente tubtob nga nasakop han mga Romano. An Macedonia usa nga probinsya han Roma han hi apostol Pablo siyahan nga binisita ha Europa. Tulo ka beses nga binisita hi Pablo hini nga lugar. (Bu 16:9)​—Kitaa an Ap. B13.

• Mahalath.

  Matin-aw nga usa nga termino ha musika nga makikita ha mga superskripsyon han Salmo 53 ngan 88. Bangin may kalabotan ini ha Hebreo nga berbo nga nangangahulogan nga “manluya; magkasakit,” nga sugad hin nagpapasabot hin mamingaw ngan masurub-on nga tono, nga maangay ha makasurubo nga liriko han duha nga kanta.

• Mahistrado.

  Ha ilarom han gobyerno han Babilonya, an pulis nga mga mahistrado amo an sibil nga mga opisyal ha nasasakopan nga mga distrito nga maaram han balaud ngan may limitado nga hudisyal nga awtoridad. Ha mga kolonya han Roma, an mga mahistrado sibil amo an nagdudumara han gobyerno. An ira mga buruhaton nag-uupod han pagtipig han kahapsay, pagbadyet han kwarta, paghukom ha mga nagtatalapas han balaud, ngan pagsugo nga ipadapat an sirot.​—Da 3:2; Bu 16:20.

• Mahugaw.

  Mahimo magtudlok ha pagin mahugaw han lawas o ha pagtalapas han mga balaud ha moral. Pero ha Biblia, ini nga pulong agsob magtudlok ha kon ano an diri ginkakarawat, o diri limpyo, sumala ha Mosaiko nga Balaud. (Le 5:2; 13:45; Mat 10:1; Bu 10:14; Efe 5:5)​—Kitaa an LIMPYO.

• Malcam.

  Posible gud nga amo gihapon hi Molec, an punoan nga dios han mga Ammonita. (Zep 1:5)​—Kitaa an MOLEC.

• Manna.

  An nangunguna nga pagkaon han mga Israelita durante han ira 40 ka tuig ha kamingawan. Igintagana ini ni Jehova. Milagroso nga  nakikita ini ha tuna ha ilarom han tun-og kada aga gawas la kon Sabbath. Han siyahan nga nakita ini han mga Israelita, hira nagsiring, “Ano ito?” o ha Hebreo, “man huʼ?” (Ex 16:13-15, 35) Ha iba nga mga konteksto, gin-uunabi ini sugad nga “lugas han langit” (Sal 78:24), “tinapay tikang ha langit” (Sal 105:40), ngan “tinapay han mga gamhanan” (Sal 78:25). Gin-unabi liwat ni Jesus an manna ha simboliko nga paagi.​—Ju 6:49, 50.

• Maopay nga sumat, an.

  Ha Kristiano Griego nga Kasuratan, ini an maopay nga sumat han Ginhadian han Dios ngan han katalwasan pinaagi ha pagtoo kan Jesu-Kristo.​—Lu 4:18, 43; Bu 5:42; Pah 14:6.

• Mapait nga tanom.

  Iba-iba nga tanom nga mapait hinduro ngan masungot. Ha Biblia, ginagamit ini ha simboliko nga paagi ha paghulagway han mapait nga mga epekto han imoralidad, pagkauripon, kawaray-hustisya, ngan apostasya. Ha Pahayag 8:11, an termino nga “mapait nga tanom” nangangahulogan hin mapait ngan nakakahilo nga substansya.​—De 29:18; Pr 5:4; Jer 9:15; Am 5:7.

• Mapasiparahon nga panggawi.

  Tikang ha Griego nga a·selʹgei·a, mga pulong nga nagtutudlok ha mga buhat nga seryoso nga nagtatalapas han mga balaud han Dios ngan nagpapakita hin mapasiparahon o duro nga nakakaminos nga disposisyon; usa nga disposisyon nga nagpapakita hin kawaray-respeto o pagminos pa ngani ha awtoridad, mga balaud, ngan mga suruklan. Diri ini nagtutudlok ha sayop nga panggawi nga diri seryoso.​—Gal 5:19; 2Pe 2:7.

• Marahalon nga mga bato:

  Agata–Damu kalain an kolor; masilhag o malubog. Amatista–Purpura o kolor-ube. Bato nga leshem–Marahalon nga bato nga diri hinbabaroan kon ano, posible nga amber, hasinto, opal, o turmalin. Berilo–Kasagaran na nga berde nga may pagkadulaw, pero usahay iba-iba an kolor o waray kolor. Esmeralda–Berde nga sugad-kristal. Hasinto–Madulom nga asul. Haspe–An moderno nga bato malubog ngan iba-iba an kolor. An Pahayag 21:11 nagtutudlok ha masilhag nga bato, ngan an iba nasiring nga an Griego nga termino hini nagtutudlok ha diamante. Jade–Bato nga kasagaran na nga berde pero may-ada liwat damu nga iba pa nga kolor; masilhag o malubog. Kalsedonia–Sugad-kristal o masilhag, damu an kolor. Krisolito–Sugad-kristal o masilhag, dulaw o berde. Krisopraso–Masilhag, sugad-mansanas nga pagkaberde. Onix–Damu kalain an kolor; may bagis-bagis. Rubi–Pula; sugad-kristal. Sapiro–Posible nga asul. Sardio–Masilhag, brown nga may pagkapula. Sardonika–May bagis-bagis nga kolor-gatas ngan pula, bulawan, o brown. Topas–Waray kolor o damu an kolor. An pinakakilala nga kolor hini amo an sugad-bino nga pagkadulaw. Turkesa–Kasagaran na nga berde nga may pagkaasul.​—Ex 28:17-20; Pah 21:19, 20.

• Marpil.

  Ha Ingles, ivory. Marahalon nga materyal tikang ha kolor-gatas nga mga tango han elepante ngan han iba pa nga mga hayop.​—1Ha 10:18; Am 3:15; Pah 18:12.

• Maskil.

  Hebreo nga termino nga diri sigurado an kahulogan nga makikita ha mga superskripsyon han 13 nga salmo. Posible nga nangangahulogan ini nga “siday tungod ha pamalandong.” An iba naghuhunahuna nga an usa nga pulong nga puropariho an porma nga iginhubad nga ‘maaramon nga nag-aalagad,’ bangin puropariho an kahulogan.​—2Cr 30:22; Sal 32:Sup.

• Maunungon nga gugma.

  Kasagaran nga hubad han Hebreo nga pulong nga cheʹsedh, nga nagtutudlok ha gugma nga ginpapagios tungod han saad, integridad, pagkamaunungon, ngan duok nga relasyon. Agsob ini gamiton may kalabotan ha gugma han Dios ha mga tawo, pero gugma liwat ini nga iginpapakita butnga han mga tawo.​—Ex 34:6; Ru 3:10.

• Mediano; Media.

  Katawohan nga tikang ha tulin han anak nga lalaki ni Japhet nga hi Madai; nag-ukoy hira ha hitaas nga kapatagan ha kabukiran han Iran nga nagin nasud han Media. An mga Mediano nakig-alyansa ha Babilonya para pirdihon an Asirya. Hito nga panahon, an Persia usa nga probinsya nga sakop han Media, pero nagrebelde hi Ciro ngan an Media ngan Persia nagtampo basi maporma an Imperyo han Medo-Persia nga nagpirde han Imperyo han Neo-Babilonya han 539 B.C.E. An mga Mediano nakadto ha Jerusalem han Pentekostes 33 C.E. (Da 5:28, 31; Bu 2:9)​—Kitaa an Ap. B9.

• Merodac.

  An punoan nga dios ha syudad han Babilonya. Katapos han hadi ngan parahimo han balaud han Babilonya nga hi Hammurabi himoon an Babilonya nga kapital han Babilonia, hi Merodac (o, Marduk) nagin prominente, nga ha urhi sinaliwan ha pipira nga nahiuna nga dios ngan nagin punoan nga dios han mga dios han Babilonya. Ha urhi nga mga panahon, an ngaran nga Merodac (o, Marduk) ginliwanan han titulo nga “Belu” (“Tag-iya”), ngan hi Merodac kasagaran nga gintatawag nga Bel.​—Jer 50:2.

• Mesias.

  Tikang ha Hebreo nga pulong para ha “dinihogan.” An “Kristo” amo an katugbang han pulong nga tikang ha Griego.​—Da 9:25; Ju 1:41.

• Miktam.

  Hebreo nga pulong nga gin-gamit ha superskripsyon han unom nga salmo (Sal 16, 56-60). Usa ini nga teknikal nga termino nga diri sigurado an kahulogan, pero bangin may kalabotan ini ha pulong nga “inskripsyon.”

• Milagro; Gamhanan nga mga buhat.

  Mga buhat o panhitabo nga labaw ha ngatanan nga gahum nga hinbabaroan han tawo ngan nagtitikang ha  diri ordinaryo nga pwersa. An mga pulong sugad han “tigaman” ngan “urusahon” usahay ginagamit ha Biblia ha pariho nga kahulogan.​—Ex 4:21; Bu 4:22; Heb 2:4.

• Milcom.

  Usa nga dios nga ginsisingba han mga Ammonita, posible gud nga amo gihap an dios nga hi Molec. (1Ha 11:5, 7) Han hirani na matapos an pagmando ni Solomon, nagtukod hiya hin higtaas nga mga lugar para hini nga buwa nga dios.​—Kitaa an MOLEC.

• Milya.

  Sukol hin distansya nga usa la ka beses makikita ha orihinal nga teksto han Kristiano Griego nga Kasuratan ha Mateo 5:41, posible gud nga nagtutudlok ha milya han Roma nga katugbang hin 1,479.5 m (4,854 ft). An tulo nga iba pa nga pag-unabi han “milya” ha Lucas 24:13, Juan 6:19, ngan Juan 11:18 nagtutudlok ha milya nga katugbang han kadaan nga estadyo ha orihinal nga teksto.​—Kitaa an Ap. B14.

• Mina.

  Gintatawag liwat nga mane ha Ezekiel. Usa ini nga panimbang ngan kantidad hin kwarta. Basado ha ebidensya han mga arkeologo nga an usa ka mina katugbang han 50 ka sekel, ngan an usa ka sekel may kabug-aton nga 11.4 g, an mina ha Hebreo nga Kasuratan may kabug-aton nga 570 g. Posible liwat nga may hadianon nga mina, sugad han siko. Ha Kristiano Griego nga Kasuratan, an mina katugbang han 100 ka drakma. May kabug-aton ito nga 340 g. An 60 ka mina katugbang han usa ka talanton. (Ezr 2:69; Lu 19:13)​—Kitaa an Ap. B14.

• Ministeryal nga surugoon.

  Usa nga hubad han Griego nga pulong nga di·aʹko·nos, nga agsob ighubad nga “ministro” o “surugoon.” An “ministeryal nga surugoon” nagtutudlok ha usa nga nag-aalagad sugad nga kabulig han lawas han mga tigurang ha kongregasyon. Kinahanglan niya maabot an mga suruklan han Biblia basi magin kwalipikado para hini nga pribilehiyo han pag-alagad.​—1Ti 3:8-10, 12.

• Ministeryo.

  An maduruto ngan mapinadayunon nga pangalimbasog han usa ha pag-alagad ha Dios ngan pagserbi ha iba.​—Bu 20:24; Ro 15:31.

• Mira.

  Mahamot nga tagok nga tikang ha usa nga klase han tunukon nga mga tanaman o gudtiay nga mga kahoy nga pamilya han Commiphora. An mira usa han mga salakot han baraan nga lana nga pandihog. Ginagamit ini nga pahamot ha mga bado o higdaan, ngan iginsasalakot ini ha lana nga iginmamasahe ngan ha mga banyos ha lawas. An mira ginagamit liwat ha pag-andam han patay nga lawas para ha paglubong.​—Ex 30:23; Pr 7:17; Ju 19:39.

• Moises, Balaud ni.

  An Balaud nga iginhatag ni Jehova ha Israel pinaagi kan Moises didto ha kamingawan han Sinai han 1513 B.C.E. An siyahan nga lima nga libro han Biblia agsob tawagon sugad nga an Balaud.​—Jos 23:6; Lu 24:44.

• Molec.

  Usa nga dios han mga Ammonita; posible nga amo gihap hi Malcam, Milcom, ngan Moloc. Bangin usa ini nga titulo imbes nga ngaran han usa nga dios. Ha Mosaiko nga Balaud, ginsisirotan hin kamatayon an bisan hin-o nga maghalad han iya mga anak ngadto kan Molec.​—Le 20:2; Jer 32:35; Bu 7:43.

• Moloc.​—

  Kitaa an MOLEC.

• Mut-laben.

  Usa nga termino ha superskripsyon han Salmo 9. Kasagaran na nga nangangahulogan ini nga “may kalabotan ha kamatayon han anak nga lalaki.” An iba naghuhunahuna nga ngaran ini o bangin an tinikangan nga mga pulong han usa nga pamilyar nga musika nga ginagamit kon ginkakanta ini nga salmo.

N

• Nardo.

  Marahalon ngan mahamot nga lana nga diri duro an kapula, nga tikang ha tanom nga spikenard (Nardostachys jatamansi ). Tungod kay mahal, an nardo agsob nga ginhahaloan hin diri maopay nga klase hin mga lana, ngan usahay ginpipeke ito. Makatirigamnan nga hira Marcos ngan Juan nagsiring nga “tinuod nga nardo” an gin-gamit kan Jesus.​—Mar 14:3; Ju 12:3.

• Nasuporta ha partido ni Herodes.—

  Kitaa an HERODES; NASUPORTA HA PARTIDO NI.

• Nazareno.

  Usa nga tawag kan Jesus, nga nagpapakita nga tikang hiya ha bungto han Nazaret. Posible gud nga may kalabotan ito ha Hebreo nga pulong para ha “saha” nga gin-gamit ha Isaias 11:1. Ha urhi, ito liwat an igintawag ha mga sumurunod hi Jesus.​—Mat 2:23; Bu 24:5.

• Nazareo.

  Usa nga pulong nga ginkuha tikang ha Hebreo nga termino para ha “Usa nga Ginpili,” “Usa nga Igindedikar,” “Usa nga Iginlain.” May duha nga klase han mga Nazareo: adton nagboluntaryo ngan adton ginpili han Dios nga magin sugad. An usa nga lalaki o babaye mahimo maghimo hin espesyal nga saad kan Jehova nga magkinabuhi sugad nga Nazareo ha sulod hin usa ka peryodo han panahon. May-ada tulo nga nangunguna nga igindidiri ha mga nagboluntaryo paghimo hito nga saad: diri hira puydi uminom hin de-alkohol nga irimnon o kumaon hin bisan ano nga produkto tikang ha tanom nga ubas, diri hira puydi magpaarot, ngan diri hira puydi kumapot hin patay nga lawas. Adton ginpili han Dios nga magin mga Nazareo nagpabilin nga sugad hito ha bug-os nira nga kinabuhi, ngan gindetalye ni Jehova an mga ginkikinahanglan ha ira.​—Nu 6:2-7; Huk 13:5.

• Nefilim.

  An bayolente nga mga anak han nagpakatawo nga mga anghel ngan han mga anak nga babaye han mga tawo antes an Baha.​—Ge 6:4.

• Nehilot.

  Usa nga termino nga diri sigurado an kahulogan, nga makikita ha superskripsyon han Salmo 5. May mga natoo nga nagtutudlok ito  ha usa nga instrumento nga ginhuhuypan, ngan iginkakaw-ing ito ha Hebreo nga pulong nga may kalabotan ha cha·lilʹ (plawta). Pero mahimo ito magtudlok ha usa nga kanta.

• Netinim.

  Diri Israelita nga mga surugoon ha templo. An Hebreo nga termino literal nga nangangahulogan nga “Mga Iginhatag,” nga nagpapakita nga iginhatag hira basi magbuhat han mga buruhaton ha templo. Posible nga damu han mga Netinim an tulin han mga Gibeonita, nga ginhimo ni Josue nga “mga parakuha hin sungo ngan mga parag-alog para ha komunidad ngan para ha halaran ni Jehova.”​—Jos 9:23, 27; 1Cr 9:2; Ezr 8:17.

• Nisan.

  Katapos han pagkadistyero ha Babilonya, ini an bag-o nga tawag ha Abib, an siyahan nga bulan han sagrado nga kalendaryo han mga Judio ngan an ikapito nga bulan han sekular nga kalendaryo. Nagtitikang ini ha kabutngaan han Marso tubtob ha kabutngaan han Abril. (Neh 2:1)​—Kitaa an Ap. B15.

O

• Omer.

  Taraksan para ha diri likido nga katugbang han 2.2 L, o ikanapulo nga bahin han usa ka epah. (Ex 16:16, 18)​—Kitaa an Ap. B14.

• Onix.

  Marahalon nga bato nga iba-iba an kolor (itom, brown, pula, kolor-abo, o berde) nga may mga bagis-bagis nga busag. Gin-gamit ini ha espesyal nga mga bado han hitaas nga saserdote.​—Ex 28:9, 12; 1Cr 29:2; Job 28:16.

P

• Pag-asawa ha bayaw.

  Usa nga kustomre, nga ha urhi igin-upod ha Mosaiko nga Balaud, diin pangangasaw-on han usa nga lalaki an waray anak nga asawa han iya namatay nga bugto nga lalaki basi magkaada mga anak nga magpapadayon han tulin han iya bugto.​—Ge 38:8; De 25:5.

• Pagbasol.

  Sugad han pagkagamit ha Biblia, nagtutudlok ini ha pagbag-o han hunahuna nga gin-uupdan hin kinasingkasing nga kasubo tungod han naglabay nga pagkinabuhi, sayop nga mga buhat, o waray mabuhat han usa. An tinuod nga pagbasol nagpapakita hin mga bunga, nga amo an pagbag-o han binuhatan.​—Mat 3:8; Bu 3:19; 2Pe 3:9.

• Pagdihog.

  An Hebreo nga pulong hini nangangahulogan nga “pagpahid hin likido.” An lana ginpapahid ha tawo o ha butang ha pagsimbolo hin dedikasyon para ha espesyal nga pag-alagad. Ha Kristiano Griego nga Kasuratan, ini nga pulong ginagamit liwat ha pagbubo han baraan nga espiritu ha mga ginpili para ha langitnon nga paglaom.​—Ex 28:41; 1Sa 16:13; 2Co 1:21.

• Paggiok; Giriokan.

  Proseso han pagbulag han lugas tikang ha uhay ngan upa; an lugar diin ini ginbubuhat. An paggiok mano-mano nga ginbubuhat gamit an pudlos, o kon damu an gin-gigiok, ginagamitan ito hin espesyal nga instrumento, sugad han mga garamiton o mga kaliding nga pan-giok, nga gindadanas hin mga hayop. Ginliligis hini an mga lugas nga ginsarang ha giriokan, usa nga patag ngan malidong nga dapit nga kasagaran na nga hitaas ngan mahangin.​—Le 26:5; Isa 41:15; Mat 3:12.

• Pagkabanhaw.

  Pagbuhi tikang ha kamatayon. An Griego nga pulong nga a·naʹsta·sis literal nga nangangahulogan nga “pagbangon; pagtindog.” Siyam nga pagkabanhaw an gin-unabi ha Biblia, upod na an pagbanhaw ni Jehova nga Dios kan Jesus. Bisan kon an iba pa nga pagbanhaw ginbuhat nira Elias, Eliseo, Jesus, Pedro, ngan Pablo, ini nga mga milagro matin-aw nga nahitabo pinaagi han gahum han Dios. An pagkabanhaw ha tuna han “mga magtadong ngan han mga diri magtadong” importante gud nga bahin han katuyoan han Dios. (Bu 24:15) An Biblia nag-uunabi liwat hin pagkabanhaw ngadto ha langit, nga gintatawag nga “temprano” o “siyahan” nga pagkabanhaw, nga nag-uupod han kabugtoan ni Jesus nga gindihogan pinaagi han espiritu.​—Fil 3:11; Pah 20:5, 6; Ju 5:28, 29; 11:25.

• Pagkamatadong.

  Ha Kasuratan, nagtutudlok ini ha kon ano an husto sumala ha suruklan han Dios ha husto ngan sayop.​—Ge 15:6; De 6:25; Pr 11:4; Zep 2:3; Mat 6:33.

• Paglatigo.

  Ha Kristiano Griego nga Kasuratan, nagtutudlok ini ha pagkastigo o paglatob gamit an latigo nga may mga buko o magtarom nga mga tusok ha kataposan.—Ju 19:1.

• Pagpahiuli.​—

  Kitaa an PAGPARA HAN SALA.

• Pagpamatuod.

  An “Pagpamatuod” kasagaran na nga nagtutudlok ha Napulo nga Sugo nga iginsurat ha duha nga papan nga bato nga iginhatag kan Moises.​—Ex 31:18.

• Pagpangandam.

  An tawag ha adlaw antes han Sabbath, nga durante hito an mga Judio naghihimo han ginkikinahanglan nga mga pagpangandam. An adlaw natatapos ha katunod han adlaw han gintatawag yana nga Biernes, ngan hito nga takna nagtitikang an Sabbath. An adlaw han mga Judio nagtitikang ha katunod han adlaw ngan natatapos ha sunod nga katunod han adlaw.​—Mar 15:42; Lu 23:54.

• Pagpara han sala.

  Ha Hebreo nga Kasuratan, an ideya may koneksyon ha mga halad nga iginhahalad basi an mga tawo makadaop ha Dios ngan makagsingba ha iya. Ilarom han Mosaiko nga Balaud, an mga halad iginhahalad, labi na ha tinuig nga Adlaw han Pagpara han Sala, basi mahimo an pagpahiuli ha Dios bisan pa han mga sala han mga indibiduwal ngan han bug-os nga nasud. Ito nga mga halad nagtutudlok ha halad ni Jesus, nga bug-os nga nakapara han mga sala han katawohan hin makausa gud la, nga naghahatag ha katawohan hin higayon  nga maipahiuli kan Jehova.​—Le 5:10; 23:28; Col 1:20; Heb 9:12.

• Pagpuasa.

  Diri pagkaon hin bisan ano nga pagkaon ha sulod hin limitado nga panahon. Nagpupuasa an mga Israelita ha Adlaw han Pagpara han Sala, ha mga panahon han kasakitan, ngan kon nanginginahanglan hin giya han Dios. An mga Judio nag-establisar hin upat nga tinuig nga pagpuasa ha pagtigaman han magraot nga mga panhitabo ha ira kasaysayan. An pagpuasa diri igin-oobligar ha mga Kristiano.​—Ezr 8:21; Isa 58:6; Lu 18:12.

• Pagripa.

  An kustomre diin ginagamit an gudtiay nga mga bato o gudtiay nga mga tipak hin kahoy o bato ha paghimo hin mga desisyon. Gintitirok ito ha mga pilo han usa nga bado o ha usa nga surudlan ngan katapos, gin-uuy-og. An mahulog o mabunot amo an napili. Kasagaran nga ginbubuhat ini upod an pag-ampo. An termino nga “ripa” ginagamit ha literal ngan simboliko nga paagi nga may kahulogan nga “malon” o “bahín.”​—Jos 14:2; Sal 16:5; Pr 16:33; Mat 27:35.

• Pagtaguminatay.

  An panggawas nga pagpahayag hin kasubo tungod han kamatyi o iba pa nga kasakitan. Ha panahon han Biblia, kustomre na nga magtaguminatay ha usa ka peryodo han panahon. Labot la ha pagnguyngoy, an mga nagtataguminatay nagsusul-ot hin espesyal nga bado, nagbubutang hin abo ha ira ulo, naggigisi han ira bado, ngan nagpupukpok han ira dughan. An sinuholan nga paragtaguminatay usahay gin-iimbitar ha mga lubong.​—Ge 23:2; Est 4:3; Pah 21:4.

• Pagtalapas.

  Diri pagsunod ha balaud. Puropariho ini han “sala” ha Biblia.​—Sal 51:3; Ro 5:14.

• Pagtungbaw han mga kamot.

  Igintutungbaw an mga kamot ha usa nga tawo ha pagpili ha iya para ha usa nga espesyal nga buruhaton o ha pagbendisyon ha iya, pagtambal, o paghatag hin regalo nga baraan nga espiritu. Usahay an mga kamot igintutungbaw ha mga hayop antes ito ihalad.​—Ex 29:15; Nu 27:18; Bu 19:6; 1Ti 5:22.

• Pagturi.

  An pagtanggal han kayopapis ha ikinatawo han lalaki. Ini nga proseso igin-obligar kan Abraham ngan ha iya katulinan, pero waray ini ig-obligar ha mga Kristiano. Ginagamit liwat ini ha simboliko nga paagi ha iba-iba nga konteksto.​—Ge 17:10; 1Co 7:19; Fil 3:3.

• Pamarang.

  Paggamit han gahum nga tikang ha maraot nga espiritu.​—2Cr 33:6.

• Pandugan.

  Instrumento para ha pagpasakit ngan pagsirot; tabla ini nga may mga buho diin iginbubutang an mga tiil han biktima, ngan usahay bisan an mga kamot ngan an liog.​—Jer 20:2; Bu 16:24.

• Panihapon han Ginoo.

  Usa nga literal nga pangaon han tinapay nga waray libadura ngan bino sugad nga mga simbolo han lawas ngan dugo han Kristo; usa nga paghinumdom han kamatayon ni Jesus. Tungod kay usa ini nga pagsaurog nga iginsusugo han Kasuratan nga buhaton han mga Kristiano, angayan liwat nga tawagon ini nga “an Memoryal.”​—1Co 11:20, 23-26.

• Panirok han salin.

  Pagtirok han bisan ano nga bahin han inani nga tinuyo o diri tinuyo nga ginbilin han mga mag-arani. An Mosaiko nga Balaud nagsugo ha katawohan nga diri ubuson pag-ani an mga kataposan han ira mga uma ngan diri liwat ubuson panguha an mga bunga han olibo o ubas. Iginhatag ini han Dios nga katungod han mga pobre, nag-aantos, dayo nga residente, bata nga waray tatay, ngan balo nga babaye nga manirok han salin katapos han pag-ani.​—Ru 2:7.

• Panparong.

  Garamiton ha tabernakulo ngan templo nga hinimo ha bulawan o tumbaga. Bangin pariho ini hin mga gunting para ha pag-utod han mga pabilo han mga lampara.​—2Ha 25:14.

• Panselyo nga singsing.

  Usa nga klase hin panselyo nga ginbubutang ha tudlo o ha usa nga higot ngan posible gud nga ginkukwintas. Gintatawag liwat ini nga pantatak nga singsing, ngan simbolo ini han awtoridad han usa nga magmarando o opisyal. (Ge 41:42)​—Kitaa an SELYO.

• Panumpa.

  Usa nga pagpahayag basi pamatud-an nga tinuod an usa nga butang, o seryoso nga saad nga bubuhaton o diri bubuhaton han indibiduwal an partikular nga butang. Kasagaran na nga saad ito ngadto ha usa nga mas labaw, labi na ha Dios. Ginparig-on ni Jehova an iya kasabotan kan Abraham pinaagi hin panumpa.​—Ge 14:22; Heb 6:16, 17.

• Papiro.

  Tanom ha tubig nga pariho ha tangbo, nga ginagamit ha paghimo hin mga butang sugad han basket, surudlan, ngan sakayan. Ginagamit liwat ini ha paghimo hin mga sururatan nga puropariho hin papel ngan ha damu nga linukot nga basahon.​—Ex 2:3.

• Paraataman hin panon.

  Tawo nga nag-aataman, nagpapakaon, ngan nagbabantay hin mga karnero o hin mga panon hin karnero ngan kanding. Ini nga termino ginagamit ha simboliko nga paagi para kan Jehova, nga mahigugmaon nga nag-aataman han iya mga karnero, karuyag sidngon, an iya katawohan. Ha pariho nga paagi, ha usa nga ilustrasyon gintawag ni Jesus an iya kalugaringon nga “an maopay nga paraataman.” Sugad man, an termino nga “mga paraataman han panon” usahay nagtutudlok ha matinumanon ngan diri matinumanon nga mga magmarando ngan mga lider han mga Israelita.​—Sal. 23:1, 2; Jer 2:8, 3:15; Ju 10:11.

•  Parahimo hin daba.

  An Hebreo nga termino para ha parahimo hin daba literal nga nangangahulogan nga “paraporma.” An awtoridad han parahimo hin daba ngada ha lapok agsob gamiton ha pag-ilustrar han pagkasoberano ni Jehova ngada ha mga tawo ngan mga nasud.​—Isa 64:8; Ro 9:21.

• Paraiso.

  Usa nga maopay nga parke, o sugad-parke nga garden. An siyahan nga lugar nga sugad hito amo an Eden, nga ginhimo ni Jehova para ha siyahan nga mag-asawa. Han nakiistorya hi Jesus ha usa han mga kriminal nga sapit niya ha pasakitan nga kahoy, iginpakita niya nga an tuna magigin paraiso. Ha 2 Corinto 12:4, matin-aw nga an gintutudlok amo an paraiso ha tidaraon, ngan ha Pahayag 2:7, an paraiso ha langit.​—Sln 4:13; Lu 23:43.

• Paramangno.

  Usa nga lalaki nga an siyahan nga responsabilidad amo an pagbantay ngan pag-ataman han kongregasyon. An nangunguna nga ideya han Griego nga termino nga e·piʹsko·pos amo an pagpanalipod ngan pagpanginano. An mga termino nga “paramangno” ngan “tigurang” (pre·sbyʹte·ros) nagtutudlok ha pariho nga posisyon ha Kristiano nga kongregasyon, diin an “tigurang” nagpapakita han pagkaada hamtong nga mga kalidad han usa nga ginpili, ngan an “paramangno” nagpapabug-at han mga responsabilidad nga kaupod hito nga pagpili.​—Bu 20:28; 1Ti 3:2-7; 1Pe 5:2.

• Paraon.

  Titulo han mga hadi han Ehipto. Lima nga paraon an ginngaranan ha Biblia (hira Sisak, So, Tirhaka, Neco, ngan Hofra), pero an iba waray ngarani, upod na an mga paraon ha panahon nira Abraham, Moises, ngan Jose.​—Ex 15:4; Ro 9:17.

• Parapanigo.

  Indibiduwal nga nag-aangkon nga may abilidad ha pagtagna han mga mahitatabo ha tidaraon. An pipira hini nga gin-unabi ha Biblia amo an madyikero nga mga saserdote, espiritista nga mga parapanigo, mga astrologo, ngan iba pa.​—Le 19:31; De 18:11; Bu 16:16.

• Pariseo.

  Usa nga prominente nga sekta han Judaismo ha siyahan nga siglo C.E. Diri hira tulin han mga saserdote, pero istrikto nga ginsusunod nira an Balaud bisan ha pinakagutiay nga detalye hito, ngan sugad liwat hito an ira pagpabili ha yinakan nga mga tradisyon. (Mat 23:23) Ginkukontra nira an bisan ano nga impluwensya han Griego nga kultura, ngan sugad nga mga eskolar han Balaud ngan han mga tradisyon, may-ada hira daku nga awtoridad ha mga tawo. (Mat 23:2-6) An pipira ha ira membro liwat han Sanhedrin. Agsob nira kontrahon hi Jesus may kalabotan ha pagtuman han Sabbath, mga tradisyon, ngan pakig-upod ha magpakasasala ngan mga parasukot hin buhis. An pipira ha ira nagin Kristiano, upod na hi Saul han Tarso.​—Mat 9:11; 12:14; Mar 7:5; Lu 6:2; Bu 26:5.

• Pasakitan nga kahoy.

  An hubad han Griego nga pulong nga stau·rosʹ, nga nangangahulogan nga tadong nga kahoy o poste, sugad han kahoy diin ginpatay hi Jesus. Waray ebidensya nga an Griego nga pulong nangangahulogan hin krus, pariho han ginagamit han mga pagano sugad nga relihiyoso nga simbolo ha sulod hin damu ka siglo antes han Kristo. An “pasakitan nga kahoy” naghahatag han bug-os nga kahulogan han orihinal nga pulong, kay an pulong nga stau·rosʹ gin-gamit liwat basi ipakita an kasakit, pag-antos, ngan kaarawdan nga aatubangon han mga sumurunod ni Jesus. (Mat 16:24; Heb 12:2)​—Kitaa an KAHOY.

• Pasilyo ni Solomon.

  Ha templo ha panahon ni Jesus, aragian ini nga may atop ha este han gawas nga bungsaran, ngan damu an natoo nga nahibilin ini nga bahin han templo ni Solomon. Dida hini hi Jesus naglakat-lakat durante ‘ha kathagkot,’ ngan dida hini nagkakatirok an siyahan nga mga Kristiano basi magsingba. (Ju 10:22, 23; Bu 5:12)​—Kitaa an Ap. B11.

• Paskua.

  Tinuig nga piyesta nga ginsasaurog ha ika-14 ka adlaw han Abib (ha urhi gintawag nga Nisan) basi igselebrar an katalwasan han mga Israelita tikang ha Ehipto. Ginsasaurog ini pinaagi hin pag-ihaw ngan paglitson hin nati nga karnero (o kanding), nga ginkakaon kaupod han mga utanon nga mapait ngan han tinapay nga waray libadura.​—Ex 12:27; Ju 6:4; 1Co 5:7.

• Pentekostes.

  An ikaduha han tulo nga nangunguna nga piyesta nga igin-oobligar ha ngatanan nga Judio nga lalaki nga igselebrar ha Jerusalem. An Pentekostes, nga nangangahulogan nga “Ika-50 (ka Adlaw),” amo an ginagamit ha Kristiano Griego nga Kasuratan para ha Piyesta han Pag-ani o Piyesta han mga Semana ha Hebreo nga Kasuratan. Ginsiselebrar ini ha ika-50 ka adlaw tikang han Nisan 16.​—Ex 23:16; 34:22; Bu 2:1.

• Pergamino.

  Panit hin karnero, kanding, o nati nga baka nga ginhihimo nga sururatan. Mas marig-on ito kay han papiro ngan gin-gamit ha linukot nga mga basahon han Biblia. An mga pergamino nga ginhangyo ni Pablo nga dad-on ni Timoteo posible nga mga bahin han Hebreo nga Kasuratan. An pipira han mga Dead Sea Scroll iginsurat ha pergamino.​—2Ti 4:13.

• Persia; Persiano.

  Usa nga lugar ngan katawohan nga pirme gin-uunabi kaupod han mga Mediano ngan matin-aw nga mga paryente nira. Temprano han ira kasaysayan, an sur-weste la nga bahin han hitaas nga kapatagan han Iran an ira sakop. Ilarom han pagmando ni Ciro nga Bantogan (nga sumala ha pipira nga kadaan nga historyador, an iya tatay Persiano ngan an iya nanay Mediano), an mga Persiano nagin mas gamhanan kay han mga Mediano, bisan kon an imperyo  padayon nga ginkukompwesto han duha nga nasud. Ginsakop ni Ciro an Imperyo han Babilonya han 539 B.C.E. ngan gintugotan an mga Judio nga bihag nga bumalik ha ira kalugaringon nga tuna. An Imperyo han Persia nagtitikang ha Salog Indus ha este tubtob ha Dagat Aegean ha weste. An mga Judio sakop han pagmando han Persia tubtob han 331 B.C.E. han napirde ni Alejandro nga Bantogan an mga Persiano. An Imperyo han Persia nakita nga daan ha bisyon ni Daniel ngan gin-unabi ha mga libro han Biblia nga Ezra, Nehemias, ngan Esther. (Ezr 1:1; Da 5:28)​—Kitaa an Ap. B9.

• Peste.

  Ha Hebreo nga Kasuratan, ini nga termino mahimo magtudlok ha madagmit magsarang nga nakakatapon nga sakit nga puydi magin epidemya ngan makamatay (agsob nga may kalabotan ha pagpadapat han paghukom han Dios), o ha sakit o kadaot nga iginpadara ni Jehova sugad nga sirot.​—Nu 14:12; 16:49; Eze 38:22, 23; Am 4:10.

• Pilosopo nga Epicureo.

  Mga sumurunod han Griego nga pilosopo nga hi Epicurus (341-270 B.C.E.). An ira pilosopiya nakasentro ha ideya nga an kalipay han indibiduwal amo an pinakaimportante nga tumong ha kinabuhi.​—Bu 17:18.

• Pilosopo nga Estoico.

  Grupo han Griego nga mga pilosopo nga natoo nga an pagin malipayon nag-uupod han pagkinabuhi uyon ha pangatadongan ngan kinaiya. Para ha ira, an tinuod nga maaramon nga tawo diri interesado ha kasakit o kalipay.​—Bu 17:18.

• Pim.

  Usa nga panimbang, sugad man an kantidad nga ginsusukot han mga Filisteo para ha pagbaid han iba-iba nga metal nga mga garamiton. May pipira nga bato nga panimbang nga naukad han mga arkeologo ha Israel nga may nakasurat nga kadaan nga Hebreo nga mga mangarabay (consonant) han “pim”; an aberids nga kabug-aton hito 7.8 g, nga ginbabanabana nga duha ka ikatulo nga bahin han usa ka sekel.​—1Sa 13:20, 21.

• Pinakabaraan, an.

  An gisusuluri nga kwarto han tabernakulo ngan han templo, diin aadto an arka han kasabotan; gintatawag liwat nga an Baraan han mga Baraan. Sumala han Mosaiko nga Balaud, an tawo nga puydi la sumulod ha Pinakabaraan amo an hitaas nga saserdote, ngan masulod la hiya ha tinuig nga Adlaw han Pagpara han Sala.​—Ex 26:33; Le 16:2, 17; 1Ha 6:16; Heb 9:3.

• Piyesta han mga Payag.

  Gintatawag liwat nga Piyesta han mga Tabernakulo, o Piyesta han Pagtirok. Ginhihimo ini ha Ethanim 15-21. Pagsaurog ini han pag-ani ha kataposan han tuig han pag-uma han Israel ngan panahon han pagrayhak ngan pagpasalamat ha mga bendisyon ni Jehova ha ira mga tanom. Ha mga adlaw han piyesta, an katawohan naukoy ha mga payag, o pariho hin atop nga mga sirongan, ha pagpahinumdom ha ira han pagbaya ha Ehipto. Usa ini han tulo nga piyesta nga an mga lalaki gin-oobligar pagkadto ha Jerusalem basi magsaurog.​—Le 23:34; Ezr 3:4.

• Piyesta han Pag-ani; Piyesta han mga Semana.​—

  Kitaa an PENTEKOSTES.

• Piyesta han Pagdedikar.

  An tinuig nga adlaw han paghinumdom ha paglimpyo han templo katapos ito hugawan ni Antiochus Epiphanes. An selebrasyon nagtitikang ha Kislev 25 ngan naabot hin walo ka adlaw.​—Ju 10:22.

• Piyesta han Tinapay nga Waray Libadura.

  An siyahan han tulo nga importante nga tinuig nga mga piyesta han mga Israelita. Nagtitikang ini ha Nisan 15, an adlaw katapos han Paskua, ngan nagpapadayon hin pito ka adlaw. An tinapay nga waray libadura la an mahimo kaunon, ha paghinumdom han pagbaya ha Ehipto.​—Ex 23:15; Mar 14:1.

• Porneia.​—

  Kitaa an SEKSUWAL NGA IMORALIDAD.

• Prepekto.

  Opisyal nga hurohamubo an ranggo kay han satrapa ha gobyerno han Babilonya. Ha Biblia, an mga prepekto may awtoridad ha maaramon nga mga lalaki ha palasyo han Babilonya. An mga prepekto gin-unabi liwat durante han pagmando ni Hadi Dario nga Mediano.​—Da 2:48; 6:7.

• Presensya.

  Ha pipira nga konteksto ha Kristiano Griego nga Kasuratan, ini nga pulong naghuhulagway han presensya ni Jesu-Kristo sugad nga hadi tikang ha panahon han iya diri nakikita nga kahitrono sugad nga Mesianiko nga Hadi durante ha kataposan nga mga adlaw hini nga sistema han mga butang. An presensya han Kristo diri kay basta la pag-abot ngan katapos mabaya dayon; lugod, usa ito nga espisipiko nga peryodo han panahon.​—Mat 24:3.

• Pretoriano nga Gwardya.

  Grupo han Romano nga mga sundalo nga gin-organisar sugad nga gwardya han emperador han Roma. Ini nga mga gwardya nagin gamhanan nga politikal nga pwersa nga nasuporta o nagpapaiwas ha usa nga emperador.​—Fil 1:13.

• Prokonsul.

  An nangunguna nga gobernador han usa nga probinsya nga gindudumara han Senado han Roma. May-ada hiya awtoridad ha hudisyal nga mga butang ngan ha militar, ngan bisan kon an iya ginbubuhat ginrirepaso pa han Senado, may-ada hiya hitaas nga awtoridad ha probinsya.​—Bu 13:7; 18:12.

• Propeta.

  Tawo nga ginagamit han Dios ha pagpahibaro han iya mga katuyoan. An mga propeta mga tagapagyakan han Dios, nga nagsusumat diri la han mga tagna kondi pati na han mga katutdoan, mga sugo, ngan mga paghukom ni Jehova.​—Am 3:7; 2Pe 1:21.

•  Proselita.

  Usa nga kombirte. Ha Kasuratan, nagtutudlok ini ha tawo nga ginkarawat an Judaismo, ngan kon lalaki hiya kinahanglan hiya magpaturi.​—Mat 23:15; Bu 13:43.

• Punoan nga Ahente.

  An Griego nga termino nangangahulogan nga “Punoan nga Lider.” Nagtutudlok ini ha importante nga papel ni Jesu-Kristo ha paghatag hin kagawasan ha magtinumanon nga mga tawo tikang ha makamaratay nga mga epekto han sala ngan ha paggiya ha ira ha kinabuhi nga waray kataposan.​—Bu 3:15; 5:31; Heb 2:10; 12:2.

• Punoan nga saserdote.

  Iba nga termino para ha “hitaas nga saserdote” ha Hebreo nga Kasuratan. Ha Kristiano Griego nga Kasuratan, an mga pulong nga “punoan nga mga saserdote” matin-aw nga nagtutudlok ha nangunguna nga kalalakin-an ha pagkasaserdote, posible nga nag-uupod han bisan hin-o nga ginpaiwas nga hitaas nga saserdote hadto ngan han mga lider han 24 nga grupo han mga saserdote.​—2Cr 26:20; Ezr 7:5; Mat 2:4; Mar 8:31.

• Purim.

  Tinuig nga piyesta nga ginsiselebrar ha ika-14 ngan ika-15 han Adar. Pagsaurog ini han katalwasan han mga Judio tikang ha pagpoo ha panahon ni Rayna Esther. An diri Hebreo nga pulong nga pu·rimʹ nangangahulogan nga “mga ripa.” Piyesta han Purim, o Piyesta han mga Ripa, an tawag hini kay ginkuha ini ha ginbuhat ni Haman nga Pur (an Ripa) basi hibaroan an adlaw ha pagpadapat han iya plano nga pagpoo ha mga Judio.​—Est 3:7; 9:26.

• Purog-an nga panbino.

  Kasagaran nga duha nga buho nga gintabas tikang ha bato nga apog, nga an usa mas hitaas kay ha usa, ngan ginsusumpay pinaagi hin gutiay nga arawasan. Samtang gindudugmok an mga ubas ha igbaw nga buho, an duga naawas ngadto ha ubos nga buho. Ini nga termino ginagamit ha simboliko nga paagi para ha paghukom han Dios.​—Isa 5:2; Pah 19:15.

• Putos ha ulo.

  Tela nga iginpuputos ha ulo. An hitaas nga saserdote nakasul-ot hin putos ha ulo nga hinimo ha maopay nga klase hin lino, nga may bulawan nga plaka nga nakataod ha atubangan hito pinaagi hin higot nga asul. An hadi nakasul-ot hin putos ha ulo ha ilarom han iya korona. Gin-gamit ni Job ha simboliko nga paagi ini nga termino han iginpariho niya ha putos ha ulo an iya hustisya.​—Ex 28:36, 37; Job 29:14; Eze 21:26.

R

• Rahab.

  Termino nga gin-gamit ha simboliko nga paagi ha mga libro han Job, Salmo, ngan Isaias (diri an babaye nga hi Rahab ha libro han Josue). Ha libro han Job, an konteksto nabulig nga mahibaroan nga an Rahab usa nga daku nga linarang ha dagat; ha iba nga mga konteksto ini nga daku nga linarang ha dagat ginagamit sugad nga simbolo ha Ehipto.​—Job 9:13; Sal 87:4; Isa 30:7; 51:9, 10.

• Rayna han Langit.

  An titulo han usa nga diosa nga ginsingba han apostata nga mga Israelita ha panahon ni Jeremias. May mga nasiring nga nagtutudlok ini ha diosa ha Babilonya nga hi Ishtar (Astarte). An ngaran han iya katugbang nga diosa ha kadaan nga Sumer nga hi Inanna, nangangahulogan nga “Rayna han Langit.” Labot la nga iginkakaw-ing hiya ha mga langit, usa hiya nga diosa han pag-anak. Hi Astarte gintatawag liwat nga “Babaye han Langit” ha usa nga inskripsyon han Ehipto.​—Jer 44:19.

• Regalo tungod ha kalooy.

  Mga regalo nga iginhahatag para makabulig ha nanginginahanglan. Waray ini direkta nga unabiha ha Hebreo nga Kasuratan, pero an Balaud naghatag hin espisipiko nga mga giya ha mga Israelita mahitungod han ira mga obligasyon ha mga pobre.​—Mat 6:2.

S

• Saad.

  Seryoso nga panumpa ha Dios nga buhaton an partikular nga butang, maghalad o maghatag hin regalo, sumulod ha partikular nga buruhaton, o maglikay ha pipira nga butang nga diri man supak ha balaud.​—Nu 6:2; Ec 5:4; Mat 5:33.

• Sabbath.

  Tikang ha Hebreo nga pulong nga nangangahulogan nga “pagpahuway; pag-undang.” Ini an ikapito nga adlaw han semana han mga Judio (katunod han adlaw ha Biernes tubtob ha katunod han adlaw ha Sabado). An pipira nga adlaw han piyesta durante han tuig, pati na an ika-7 ngan ika-50 ka tuig, gintatawag liwat nga mga sabbath. Ha adlaw han Sabbath, waray trabaho nga hihimoon gawas la han mga buruhaton han mga saserdote ha santuaryo. Ha mga tuig han Sabbath, an tuna diri uumahon ngan an mga igkasi-Hebreo diri pipiriton nga magbayad hin mga utang. Ha Mosaiko nga Balaud, makatadunganon an mga diri iginpapabuhat durante han Sabbath, pero hinay-hinay nga gindugangan ito han relihiyoso nga mga lider, salit ha panahon ni Jesus nakukurian an mga tawo ha pagtuman hito.​—Ex 20:8; Le 25:4; Lu 13:14-16; Col 2:16.

• Saduseo.

  Usa nga prominente nga sekta han Judaismo nga ginkukompwesto han riko nga mga aristokrata ngan mga saserdote nga may-ada daku nga awtoridad ha mga buruhaton ha templo. Diri nira ginkakarawat an damu nga yinakan nga tradisyon nga ginsusunod han mga Pariseo pati na an iba pa nga mga gintotoohan han mga Pariseo. Diri hira natoo ha pagkabanhaw o ha pag-eksister han mga anghel. Nakontra hira kan Jesus.—Mat 16:1; Bu 23:8.

• Sagrado nga harigi.

  Usa nga tadong nga harigi, nga kasagaran hinimo ha bato, ngan matin-aw  nga an porma sugad hin ikinatawo han lalaki, nga nagsisimbolo kan Baal o ha iba pa nga buwa nga mga dios.​—Ex 23:24.

• Sagrado nga pag-alagad.

  Ministeryo, o buruhaton, nga sagrado ngan direkta nga may kalabotan ha pagsingba ha Dios.​—Ro 12:1; Pah 7:15.

• Sagrado nga poste.

  An Hebreo nga pulong (ʼashe·rahʹ) nagtutudlok ha (1) sagrado nga poste nga nagrirepresentar kan Asera, an kanan mga Canaanita diosa han pag-anak, o ha (2) imahen mismo han diosa nga hi Asera. An mga poste posible nga patindog ngan may bahin nga hinimo ha kahoy. Posible nga mga poste ini nga diri inukit, o mga kahoy pa ngani.​—De 16:21; Huk 6:26; 1Ha 15:13.

• Sagrado nga tinago.

  Usa nga bahin han katuyoan han Dios nga nagtitikang ha Dios, gintatago tubtob ha iya itinanda nga panahon, ngan iginpapahayag ngadto la ha iya mga ginpili nga sumatan hini.​—Mar 4:11; Col 1:26.

• Sako nga panapton.

  Masapara nga tela nga ginagamit ha paghimo hin sako, o surudlan, sugad han ginsusudlan hin mga lugas. Kasagaran na nga hinimo ini tikang ha masirom an kolor nga barahibo han kanding ngan ini an tradisyonal nga panapton ha panahon han kasubo.​—Ge 37:34; Lu 10:13.

• Salmo.

  Kanta hin pagdayaw ha Dios. An mga salmo ginduduyogan hin musika ngan ginkakanta han mga magsiringba, pati na ha pagsingba kan Jehova nga Dios ha publiko ha iya templo ha Jerusalem.​—Lu 20:42; Bu 13:33; San 5:13.

• Samaria.

  An kapital nga syudad han napulo-ka-tribo nga ginhadian han Israel ha norte ha sulod hin mga 200 ka tuig; ini liwat an ngaran han bug-os nga teritoryo hito. An syudad gintukod ha bawbaw hin bukid nga may-ada pariho nga ngaran. Ha panahon ni Jesus, Samaria an ngaran han distrito han Roma nga nahimumutang ha butnga han Galilea ha norte ngan han Judea ha sur. Kasagaran na nga nalikay hi Jesus ha pagsangyaw hini nga rehiyon ha iya mga pagbiyahe, pero may mga panahon nga inagi hiya dida hini ngan nakiistorya ha mga umurukoy. Gin-gamit ni Pedro an ikaduha nga simboliko nga yawi han Ginhadian han nakarawat han mga Samaritano an baraan nga espiritu. (1Ha 16:24; Ju 4:7; Bu 8:14)​—Kitaa an Ap. B10.

• Samaritano.

  Ini nga termino siyahan nga nagtudlok ha mga Israelita ha napulo-ka-tribo nga ginhadian ha norte, pero katapos sakupon han mga Asiryano an Samaria han 740 B.C.E., kaupod na hini an mga dayo nga gindara han mga Asiryano. Ha panahon ni Jesus, ini nga termino waray kalabotan ha lahi o ha politika, lugod kasagaran nga nagtudlok ini ha mga membro han sekta han relihiyon nga makikita hirani ha kadaan nga Sikem ngan Samaria. An mga membro hini nga sekta may mga gintotoohan nga naiiba gud ha Judaismo.​—Ju 8:48.

• Sanhedrin.

  An hitaas nga korte han mga Judio ha Jerusalem. Ha panahon ni Jesus, ginkukompwesto ini hin 71 nga membro, upod na an hitaas nga saserdote ngan an iba pa nga nagin hitaas nga saserdote ha naglabay, mga membro han pamilya han hitaas nga mga saserdote, mga tigurang, mga ulo han mga tribo ngan mga pamilya, ngan mga eskriba.​—Mar 15:1; Bu 5:34; 23:1, 6.

• Santuaryo.

  Ha kabug-osan, usa ini nga lugar nga iginlain para ha pagsingba, usa nga baraan nga lugar. Pero kasagaran na nga nagtutudlok ini ha tabernakulo o ha templo ha Jerusalem. Ini nga termino nagtutudlok liwat ha urukyan han Dios ha langit.​—Ex 25:8, 9; 2Ha 10:25; 1Cr 28:10; Pah 11:19.

• Saserdote.

  Usa nga lalaki nga opisyal nga nagrirepresentar ha Dios ngadto ha katawohan nga iya ginsiserbihan, nga gintututdoan hira mahitungod ha Dios ngan ha iya mga balaud. An mga saserdote nagrirepresentar liwat ha katawohan ha atubangan han Dios, nga naghahalad hin mga halad ngan nagigin tagapamutnga ngan nakikimalooy para ha katawohan. Han waray pa an Mosaiko nga Balaud, an ulo han pamilya an saserdote para ha iya pamilya. Ilarom han Mosaiko nga Balaud, an mga lalaki nga membro han pamilya ni Aaron ha tribo ni Levi an nagin mga saserdote. An iba pa nga lalaki nga mga Levita nagin ira mga kabulig. Ha pagtikang han bag-o nga kasabotan, an espirituwal nga Israel nagin nasud han mga saserdote, ngan hi Jesu-Kristo an Hitaas nga Saserdote.​—Ex 28:41; Heb 9:24; Pah 5:10.

• Satanas.

  An Hebreo nga pulong nangangahulogan nga “Parakontra.” Sugad han pagkagamit ha Biblia, kasagaran na nga nagtutudlok ini kan Satanas nga Yawa, an nangunguna nga Kaaway han Dios.​—Job 1:6; Mat 4:10; Pah 12:9.

• Satrapa.

  Representante, o gobernador han usa nga probinsya, ha mga imperyo han Babilonya ngan Persia. An usa nga satrapa igintutoka han hadi sugad nga punoan nga magmarando.​—Ezr 8:36; Da 6:1.

• Seah.

  Usa nga taraksan hin diri likido. Kon ibabasar ha bat nga taraksan para ha likido, katugbang ini han 7.33 L. (2Ha 7:1)​—Kitaa an Ap. B14.

• Sekel.

  An nangunguna nga Hebreo nga yunit han panimbang ngan han kantidad han kwarta. An kabug-aton hini katugbang han 11.4 g. An “sekel ha baraan nga lugar” bangin mga pulong nga gin-gamit basi pabug-atan nga an timbang sadang magin eksakto o sadang ito sumunod ha panimbang nga ginagamit ha tabernakulo. Posible nga may-ada hadianon nga sekel (iba ha  ordinaryo nga sekel) o usa nga panimbang nga ginagamit ha palasyo han hadi.​—Ex 30:13.

• Seksuwal nga imoralidad.

  Tikang ha Griego nga por·neiʹa, termino nga ginagamit para ha ngatanan nga pakighilawas nga supak ha balaud. Nag-uupod ini han pag-adulteryo, prostitusyon, pakighilawas han duha nga diri mag-asawa, homoseksuwalidad, ngan bestialidad. Ha Pahayag, gin-gamit ini ha simboliko nga paagi may kalabotan ha relihiyon nga sugad hin hostes nga gintatawag nga “Babilonya nga Gamhanan” basi ihulagway an iya pakigrelasyon ha mga magmarando hini nga kalibotan para ha gahum ngan materyal nga bentaha. (Pah 14:8; 17:2; 18:3; Mat 5:32; Bu 15:29; Gal 5:19)​—Kitaa an HOSTES; LALAKI NGA GINBABAYARAN BASI MAKIGHILAWAS.

• Sekta.

  Grupo hin mga tawo nga nasuporta ha usa nga doktrina o ha usa nga lider ngan nasunod ha ira kalugaringon nga mga gintotoohan. Ginagamit ini ha duha nga prominente nga grupo han Judaismo, an mga Pariseo ngan an mga Saduseo. An Kristianidad gintatawag liwat han mga diri Kristiano sugad nga usa nga “sekta” o an “sekta han mga Nazareno,” nga posible nga gintatagad ito sugad nga binulag ha Judaismo. Ha urhi, nagkaada mga sekta ha Kristiano nga kongregasyon; an “sekta ni Nicolas” espisipiko nga gin-unabi ha Pahayag.​—Bu 5:17; 15:5; 24:5; 28:22; Pah 2:6; 2Pe 2:1.

• Selah.

  Teknikal nga termino para ha musika o ha kanta nga makikita ha Salmo ngan Habakuk. Mahimo ito mangahulogan hin madaliay nga pag-undang ha pagkanta o ha musika, o hito nga duha, basi makapamalandong hin hilom o basi pabug-atan an emosyon nga iginpahayag pa la. Ha Griego nga Septuagint ginhubad ini nga di·aʹpsal·ma, nga nangangahulogan nga “pagtokar hin instrumento la.”​—Sal 3:4; Hab 3:3.

• Selyo.

  Butang nga ginagamit ha pagtatak (kasagaran na ha lapok o taro) sugad nga pamatuod han pagtag-iya, han pagin tinuod han usa nga butang, o han usa nga kasabotan. An kadaan nga mga selyo ginkukompwesto han matig-a nga materyales (bato, marpil, o kahoy) nga may nakaukit nga baliktad nga mga letra o mga disenyo. An usa nga selyo ginagamit ha simboliko nga paagi sugad nga pamatuod han pagin tinuod, o sugad nga tigaman han pagtag-iya, o sugad nga usa nga butang nga tinago o sekreto.​—Ex 28:11; Neh 9:38; Pah 5:1; 9:4.

• Seminit.

  Usa nga termino ha musika nga literal nga nangangahulogan nga “ikawalo” nga bangin nagtutudlok ha hurohamubo nga tono, o klase han mga nota. Ha mga instrumento, ini nga pulong posible gud nga nagtutudlok hadton ginagamit ha pagtokar ha baho nga mga nota. Ha mga kanta, posible nga nagtutudlok ini ha mga musika nga may hurohamubo nga tono ngan ginkakanta hin hamubo.​—1Cr 15:21; Sal 6:Sup; 12:Sup.

• Serapin.

  Espiritu nga mga linarang nga nakapwesto ha palibot han trono ni Jehova ha langit. An Hebreo nga termino nga sera·phimʹ literal nga nangangahulogan nga “mga nagkakalayo.”​—Isa 6:2, 6.

• Setro.

  Baston nga gindadara han usa nga magmarando sugad nga simbolo han hadianon nga awtoridad.​—Ge 49:10; Heb 1:8.

• Shebat.

  Katapos han pagkadistyero ha Babilonya, ini an ngaran han ika-11 nga bulan han sagrado nga kalendaryo han mga Judio ngan an ika-5 nga bulan han sekular nga kalendaryo. Nagtitikang ini ha kabutngaan han Enero tubtob ha kabutngaan han Pebrero. (Zac 1:7)​—Kitaa an Ap. B15.

• Sheol.

  Hebreo nga pulong nga katugbang han Griego nga pulong nga “Hades.” Iginhubad ini nga “Lubnganan” (ha daku nga letra), basi ipakita nga ini an lubnganan han katawohan ngan diri an lubnganan han usa la nga tawo.​—Ge 37:35; Sal 16:10; Bu 2:31 (mga ftn.).

• Siko.

  Isurukol nga an kahilaba ginbabanabana nga tikang ha siko tubtob ha durho han butnga nga tudlo. Agsob gamiton han mga Israelita an usa ka siko nga mga 44.5 cm (17.5 in.), pero nagamit liwat hira hin hurohilaba nga siko nga mas hilaba hin usa ka dapal, nga mga 51.8 cm (20.4 in.). (Ge 6:15; Lu 12:25)​—Kitaa an Ap. B14.

• Sinagoga.

  Nangangahulogan nga “usa nga pagtirirok; katirok,” pero ha kadam-an nga teksto nagtutudlok ini ha istraktura o lugar diin nagtitirirok an mga Judio para ha pagbasa ha Kasuratan, instruksyon, pagsangyaw, ngan pag-ampo. Ha panahon ni Jesus, an tagsa nga daku nga bungto ha Israel may sinagoga, ngan an mas dagku nga mga syudad may-ada sobra usa nga sinagoga.​—Lu 4:16; Bu 13:14, 15.

• Sirte.

  Duha nga dagku ngan hamabaw nga mga gulpo ha baybayon han Libya, North Africa, nga ginkakahadlokan han mga tripulante ha kadaan nga panahon tungod han mga bungdo han baras nga pirme nagbuburobag-o tungod han pagtaob ngan paghubas. (Bu 27:17)​—Kitaa an Ap. B13.

• Sirya; Siryano.​—

  Kitaa an ARAM; ARAMEO.

• Sistema han mga butang.

  Hubad han Griego nga pulong nga ai·onʹ kon nagtutudlok ha presente nga mga kahimtang o mga panhitabo nga pangirilal-an han espisipiko nga peryodo han panahon o han makasaysayan nga panahon. An Biblia nag-uunabi han “presente nga sistema han mga butang,” nga nagtutudlok ha komon nga kahimtang ha kalibotan ha kabug-osan ngan ha kalibotanon nga paagi han pagkinabuhi.  (2Ti 4:10) Pinaagi han Balaud nga kasabotan, gin-establisar han Dios an usa nga sistema han mga butang nga bangin tawagon han pipira sugad nga panahon han mga Israelita o mga Judio. Pinaagi han iya halad-lukat, hi Jesu-Kristo gin-gamit han Dios basi ig-establisar an naiiba nga sistema han mga butang, nga siyahan na nga nag-uupod han kongregasyon han dinihogan nga mga Kristiano. Ini an tinikangan han bag-o nga panahon, nga an pangirilal-an amo an mga katumanan han mga ginpadagawan han Balaud nga kasabotan. Kon ginagamit ha plural nga porma, ini nga mga pulong nagtutudlok ha magkadurodilain nga sistema han mga butang, o ha komon nga mga kahimtang, nga naeksister o maeksister.​—Mat 24:3; Mar 4:19; Ro 12:2; 1Co 10:11.

• Sivan.

  Katapos han pagkadistyero ha Babilonya, ini an ngaran han ikatulo nga bulan han sagrado nga kalendaryo han mga Judio ngan an ikasiyam nga bulan han sekular nga kalendaryo. Nagtitikang ini ha kabutngaan han Mayo tubtob ha kabutngaan han Hunyo. (Est 8:9)​—Kitaa an Ap. B15.

• Siyahan nga mga bunga.

  An pinakauna nga mga bunga ha panahon han pag-ani; an siyahan nga mga resulta o produkto han bisan ano nga butang. Gin-obligar ni Jehova an nasud han Israel nga ihalad ha iya an ira siyahan nga mga bunga, tawo man ito, hayop, o bunga han tuna. Sugad nga nasud, an mga Israelita naghahalad ha Dios han siyahan nga mga bunga durante han Piyesta han Tinapay nga Waray Libadura ngan ha Pentekostes. An termino nga “siyahan nga mga bunga” simboliko nga ginagamit liwat ha Kristo ngan ha iya dinihogan nga mga sumurunod.​—1Co 15:23; Nu 15:21; Pr 3:9; Pah 14:4.

• Soberano nga Ginoo.

  Titulo nga ginagamit para gud la kan Jehova. Ginpapabug-atan hini an iya gahum ngan awtoridad sugad nga supremo nga Ginoo han uniberso.​—Isa 25:8; Bu 4:24.

• Sora.

  Usa nga klase hin ihalas nga ayam nga tais an simod, dagku ngan natindog an mga talinga, ngan madakmol an barahibo han ikog. Kilala ito ha pagin tuso.​—Huk 15:4, 5; Lu 13:32.

• Suhag.

  Siyahan nga nagtutudlok ha gimagurangi nga anak nga lalaki han tatay (imbes nga an suhag han nanay). Ha panahon han Biblia, an suhag nga anak nga lalaki may dungganon nga posisyon ha pamilya ngan hiya an nagigin ulo han panimalay kon mamatay an tatay. Ini nga termino nagtutudlok liwat ha siyahan nga lalakí nga anak han mga hayop.​—Ex 11:5; 13:12; Ge 25:33; Col 1:15.

• Sumpa; Panhimaraot.

  Pagtarhog o pagyakan hin maraot ha usa nga persona o butang. Iba ini ha pagpasipara o duro nga kasina. An sumpa o panhimaraot agsob nga usa nga pormal nga pagpahibaro hin kapahayagan o pagtagna hin maraot, ngan kon ginhihimo ini han Dios o han usa nga awtorisado nga tawo, may-ada ito matagnaon nga kahulogan ngan pwersa.​—Ge 12:3; Nu 22:12; Gal 3:10.

• Sungay.

  Nagtutudlok ha mga sungay han hayop, nga ginagamit sugad nga irimnan, surudlan hin lana, surudlan hin tinta ngan mga pampahusay, ngan sugad nga mga instrumento para ha musika o ha paghatag hin sinyales. (1Sa 16:1, 13; 1Ha 1:39; Eze 9:2) An “sungay” agsob gamiton ha simboliko nga paagi para ha kusog, pagsakop, ngan kadaogan.—De 33:17; Mic 4:13; Zac 1:19.

• Sungay han halaran.

  Pariho hin sungay nga nabawog tipagawas tikang ha upat nga eskina han pipira nga halaran. (Le 8:15; 1Ha 2:28)​—Kitaa an Ap. B5 ngan B8.

• Superskripsyon.

  An titulo ha tinikangan han usa nga salmo nga nagpapakilala han parasurat, naghahatag hin dugang nga impormasyon, nagtatagana hin mga instruksyon ha musika, o nagsusumat han gamit o katuyoan han salmo.​—Kitaa an mga superskripsyon han Salmo 3, 4, 5, 6, 7, 30, 38, 60, 92, 102.

• Syudad nga arayopan.

  Mga syudad han mga Levita diin an diri tinuyo nga nakamatay hin tawo mahimo umayop basi diri hiya mameligro tikang ha nabulos para ha namatay. Unom hini nga syudad, nga nahimumutang ha iba-iba nga dapit han Tuna nga Iginsaad, an ginpili ni Moises ngan ha urhi ni Josue, ha paggiya ni Jehova. Pag-abot ha usa nga syudad nga arayopan, isasaysay han pugante an iya kahimtang ha mga tigurang nga aada ha ganghaan han syudad ngan aabiabihon hiya. Basi diri salingabuton han mga tinuyo nga nakamatay ini nga probisyon, an naayop kinahanglan bistahon ha syudad diin nahitabo an krimen basi pamatud-an nga inosente hiya. Kon mapamatud-an nga inosente, ibabalik hiya ha syudad nga arayopan, ngan magpapabilin hiya ha sulod han mga tubtoban hini ha bug-os niya nga kinabuhi o tubtob nga mamatay an hitaas nga saserdote.​—Nu 35:6, 11-15, 22-29; Jos 20:2-8.

• Syudad ni David.

  An iginngaran ha syudad han Jebus katapos ito masakop ni David ngan magtukod didto han iya palasyo. Gintatawag liwat ini nga Zion. Ini an sur-este nga bahin ngan an pinakadaan nga bahin han Jerusalem.​—2Sa 5:7; 1Cr 11:4, 5.

T

• Tabernakulo.

  Gindadara-dara nga tolda para ha pagsingba nga gin-gamit han Israel katapos han ira pagbaya tikang ha Ehipto. Dida hini iginbutang an arka han kasabotan ni Jehova, nga nagsisimbolo han presensya han Dios, ngan ini an nagin dapit diin naghahalad ngan nagsisingba.  Usahay gintatawag liwat ini nga “tolda nga katirokan.” May balayan ini nga hinimo ha kahoy ngan gintabonan hin lino nga may burda nga mga kerubin. Ginbahin ini ha duha nga kwarto, an siyahan gintatawag nga an Baraan, ngan an ikaduha, an Pinakabaraan. (Jos 18:1; Ex 25:9)​—Kitaa an Ap. B5.

• Tabon ha dughan.

  An bulsa-bulsa nga may marahalon nga mga bato nga iginsusul-ot han hitaas nga saserdote han Israel ha bawbaw han iya kasingkasing ha kada niya pagsusulod ha Baraan. Gintawag ito nga “tabon ha dughan han paghukom” kay nagsusulod ito han Urim ngan han Tumim, nga gin-gamit ha pagpahayag han mga paghukom ni Jehova. (Ex 28:15-30)​—Kitaa an Ap. B5.

• Tagapamutnga.

  Usa nga nakikimalooy butnga ha duha nga partido basi maipahiuli an ira relasyon. Ha Kasuratan, hi Moises an tagapamutnga han Balaud nga kasabotan ngan hi Jesus an tagapamutnga han bag-o nga kasabotan.​—Gal 3:19; 1Ti 2:5.

• Tagna.

  Usa nga giniyahan nga mensahe, pagpahayag man ini han kaburut-on han Dios o an pagpasamwak hito. An tagna bangin usa nga giniyahan nga katutdoan ha moral, kapahayagan han sugo o paghukom han Dios, o pagpahibaro han mahitatabo ha tidaraon.​—Eze 37:9, 10; Da 9:24; Mat 13:14; 2Pe 1:20, 21.

• Tagoangkan.

  Parte han lawas han babaye diin gin-aataman ngan nagtutubo an bata antes ig-anak. An iba nagamit han pulong nga “tiyan” para ha tagoangkan.​—Ge 25:23; Lu 1:44.

• Taklob han pagpahiuli.

  An taklob han arka han kasabotan; ha atubangan hini iginwiwisik han hitaas nga saserdote an dugo han mga halad tungod han sala ha Adlaw han Pagpara han Sala. An Hebreo nga termino hini tikang ha berbo nga pulong nga nangangahulogan nga “tabonan (an sala)” o “paraon (an sala).” Hinimo ini ha puro nga bulawan, ngan may-ada ini duha nga kerubin ha duha nga kataposan. Usahay gintatawag la ini nga “taklob.” (Ex 25:17-22; 1Cr 28:11; Heb 9:5)​—Kitaa an Ap. B5.

• Talanton.

  An pinakadaku ha Hebreo nga mga yunit han panimbang ngan han kantidad han kwarta. May kabug-aton ini nga 34.2 kg (75.5 lb). An Griego nga talanton mas gutiay, nga may kabug-aton nga mga 20.4 kg (44.8 lb). (1Cr 22:14; Mat 18:24)​—Kitaa an Ap. B14.

• Tamuz.

  (1) An ngaran han usa nga dios nga gintangisan han apostata nga Hebreo nga kababayin-an ha Jerusalem. Gintotoohan nga hi Tamuz usa nga hadi nga ginhimo nga dios han namatay hiya. Ha Sumeriano nga sinurat, hi Tamuz gintatawag nga Dumuzi ngan ginkilala sugad nga bana o karelasyon han diosa han pag-anak nga hi Inanna (hi Ishtar han Babilonya). (Eze 8:14) (2) Katapos han pagkadistyero ha Babilonya, ini an ngaran han ikaupat nga lunar nga bulan han sagrado nga kalendaryo han mga Judio ngan an ikanapulo nga bulan han sekular nga kalendaryo. Nagtitikang ini ha kabutngaan han Hunyo tubtob ha kabutngaan han Hulyo.​—Kitaa an Ap. B15.

• Tangbo.

  Termino nga ginagamit para ha damu nga tanom nga kasagaran na nga natubo ha tubigon nga mga lugar. An tanom nga gintutudlok ha damu nga konteksto amo an Arundo donax. (Job 8:11; Isa 42:3; Mat 27:29; Pah 11:1)​—Kitaa an TANGBO NGA ISURUKOL.

• Tangbo nga isurukol.

  An tangbo nga isurukol unom ka siko an kahilaba. Basado ha normal nga siko, an sukol hini 2.67 m (8.75 ft); basado ha hilaba nga siko, an sukol hini 3.11 m (10.2 ft). (Eze 40:3, 5; Pah 11:1)​—Kitaa an Ap. B14.

• Tarsis, mga barko han.

  Siyahan nga igintawag ha mga barko nga nabiyahe ngadto ha kadaan nga Tarsis (Espanya yana). Baga hin ha paglabay han panahon, ini nga termino nagtutudlok na ha dagku nga mga barko nga kaya magbiyahe hin hirayo. Hira Solomon ngan Jehosafat naggamit hini nga mga barko para ha negosyo.​—1Ha 9:26; 10:22; 22:48.

• Tartaro.

  Ha Kristiano Griego nga Kasuratan, usa ini nga ginpaubos nga kahimtang nga sugad hin prisohan diin iginlabog an diri masinugtanon nga mga anghel ha panahon ni Noe. Ha 2 Pedro 2:4, an paggamit han berbo nga tar·ta·roʹo (“ilabog ha Tartaro”) diri nagpapasabot nga an “mga anghel nga nakasala” iginlabog ha gintotoohan han mga pagano nga Tartaro (karuyag sidngon, prisohan ha ilarom han tuna ngan lugar han kasisidman para ha uroubos nga mga dios). Lugod, iginpapakita hini nga ginpaiwas hira han Dios tikang ha ira lugar ngan mga pribilehiyo ha langit ngan igintubyan ha usa nga kahimtang han masirom gud nga panhunahuna may kalabotan ha malamrag nga mga katuyoan han Dios. Kasisidman liwat an ira dadangatan ha urhi, nga sumala ha Kasuratan amo an waray kataposan nga kabungkagan upod han ira magmarando, hi Satanas nga Yawa. Salit an Tartaro nagrirepresentar han pinakaubos nga kahimtang han paglabog ha rebelyoso nga mga anghel. Diri ini pariho han “kahiladman” nga gin-uunabi ha Pahayag 20:1-3.

• Tawo nga may kagawasan; Tawo nga gintagan hin kagawasan.

  Durante han pagmando han Roma, an “tawo nga may kagawasan” amo an usa nga natawo nga may kagawasan, nga may bug-os nga katungod han pagkatuminungnong. Ha kabaliktaran, an “tawo nga gintagan hin kagawasan” amo an usa nga nakagawas tikang ha pagkauripon. An pormal nga pakagawas ha pagkauripon naghahatag ha tawo nga  gintagan hin kagawasan hin Romano nga pagkatuminungnong, pero diri hiya kwalipikado nga magkaada hin katungdanan ha politika. An diri pormal nga pakagawas ha pagkauripon naghahatag hin kagawasan ha indibiduwal tikang ha pagkauripon pero diri bug-os an iya katungod sugad nga tuminungnong.​—1Co 7:22.

• Tawo nga nakakakita hin mga bisyon.

  Tawo nga ginpahinabo han Dios nga makasabot han iya katuyoan, nga an mga mata gin-abrihan basi makakita o makasabot ha mga butang nga diri matin-aw ha mga tawo ha kabug-osan. An Hebreo nga pulong ginkuha tikang ha usa nga pulong nga nangangahulogan nga “makakita,” ha literal man o ha simboliko nga paagi. Ginkukonsulta hiya han iba basi mangaro hin maaramon nga sagdon ha ira mga problema.​—1Sa 9:9.

• Tebeth.

  Katapos han pagkadistyero ha Babilonya, ini an ngaran han ikanapulo nga bulan han sagrado nga kalendaryo han mga Judio ngan an ikaupat nga bulan han sekular nga kalendaryo. Nagtitikang ini ha kabutngaan han Disyembre tubtob ha kabutngaan han Enero. Kasagaran na nga gintatawag la ini nga “ikanapulo ka bulan.” (Est 2:16)​—Kitaa an Ap. B15.

• Templo.

  An permanente nga istraktura ha Jerusalem nga sinaliwan ha gindadara-dara nga tabernakulo sugad nga sentro han pagsingba han mga Israelita. An siyahan nga templo gintukod ni Solomon ngan ginbungkag han mga taga-Babilonya. An ikaduha gintukod ni Zerubabel katapos bumalik tikang ha pagkadistyero ha Babilonya ngan ha urhi gintukod utro ni Herodes nga Bantogan. Ha Kasuratan, an templo agsob nga gintatawag la nga “an balay ni Jehova.” (Ezr 1:3; 6:14, 15; 1Cr 29:1; 2Cr 2:4; Mat 24:1)​—Kitaa an Ap. B8 ngan B11.

• Terapim.

  Mga dios o mga idolo han pamilya, nga usahay ginkukonsulta para hin mga tigaman. (Eze 21:21) An pipira hini pariho ha tawo an kadaku ngan kurti, pero an iba mas gutiay. (Ge 31:34; 1Sa 19:13, 16) An mga nadiskobre han mga arkeologo ha Mesopotamia nagpapakita nga an pagkaada hin mga terapim may epekto ha kon hin-o an makakakarawat han panurundon han pamilya. (Bangin ini an hinungdan nga ginkuha ni Raquel an terapim han iya tatay.) Baga hin diri sugad hini an kahimtang ha Israel, bisan kon an pagsingba ha terapim ginbubuhat ha panahon han mga hukom ngan han mga hadi, ngan upod ini ha mga butang nga ginbungkag han matinumanon nga hi Hadi Josias.​—Huk 17:5; 2Ha 23:24; Ho 3:4.

• Tigaman.

  Usa nga butang, buhat, kahimtang, o urusahon nga panhitabo nga may importante nga kahulogan sugad nga pangirilal-an han usa nga butang, ha presente man o ha tidaraon.​—Ge 9:12, 13; 2Ha 20:9; Mat 24:3; Pah 1:1.

• Tigurang; Edaran; Lagas.

  Usa nga lalaki nga hamtong na an pangidaron, pero ha Kasuratan, usa hiya nga may awtoridad ngan responsabilidad ha komunidad o ha nasud. Gin-gamit liwat ini ha langitnon nga mga linarang ha libro han Pahayag. An Griego nga pulong nga pre·sbyʹte·ros iginhuhubad nga “tigurang” kon nagtutudlok ini ha mga may responsabilidad ha pagpanguna ha kongregasyon.​—Ex 4:29; Pr 31:23; 1Ti 5:17; Pah 4:4.

• Tinapay nga iginbubutang ha atubangan han Dios.​—

  Kitaa an HALAD NGA TINAPAY.

• Tinuod nga Dios, an.

  Usa nga hubad han Hebreo nga termino para ha “an Dios.” Ha damu nga kahimtang, ini nga paggamit han pulong nga “an” nagpapakilala nga hi Jehova an amo la nga tinuod nga Dios, diri pariho han buwa nga mga dios. An hubad nga “an tinuod nga Dios” nagtitipig gud han bug-os nga kahulogan han Hebreo nga termino ha sugad nga mga konteksto.​—Ge 5:22, 24; 46:3; De 4:39.

• Tishri.​—

  Kitaa an ETHANIM ngan Ap. B15.

• Tolda nga katirokan.

  Termino nga gin-gamit para ha tolda ni Moises ngan ha sagrado nga tabernakulo nga orihinal nga gintindog ha kamingawan.​—Ex 33:7; 39:32.

• Tributo.

  Bayad han usa nga Estado o magmarando ngadto ha usa pa sugad nga tigaman han pagpasakop, basi matipigan an kamurayawan o makakarawat hin proteksyon. (2Ha 3:4; 18:14-16; 2Cr 17:11) Ini nga pulong nagtutudlok liwat ha personal nga buhis nga iginpapabayad ha mga indibiduwal.​—Neh 5:4; Ro 13:7.

• Trumpeta.

  Ginhuhuypan nga instrumento nga hinimo ha metal, nga ginagamit para maghatag hin sinyales ngan para ha musika. Sumala ha Numeros 10:2, hi Jehova nagsugo nga maghimo hin duha nga trumpeta nga silber nga gagamiton ha pagpatunog hin espisipiko nga mga sinyales basi tawagon an komunidad, igpahibaro nga mananangtang han mga tolda ngan malarga, o magpasamwak hin girra. Posible nga tadong ini nga mga trumpeta, diri pariho han pakurba nga “mga sungay” nga hinimo ha mga sungay han hayop. An mga trumpeta nga iba-iba an pagkahimo upod liwat ha mga instrumento ha musika ha templo. An pagpasamwak han mga paghukom ni Jehova o han iba pa nga importante nga mga panhitabo nga tikang ha Dios agsob nga ginduduyogan ha simboliko nga paagi han tunog han mga trumpeta.​—2Cr 29:26; Ezr 3:10; 1Co 15:52; Pah 8:7–11:15.

• Tsakal.

  Usa nga klase hin ihalas nga ayam nga tais an simod, madakmol an barahibo han ikog, ngan puropariho an hitsura ha sora. Kasagaran nga naukoy ini ha mamingaw ngan binayaan nga mga lugar.​—Isa 34:13; Jer 9:11.

•  Tuig han Kagawasan.

  Kada ika-50 ka tuig, nga an pag-ihap tikang ha pagsulod han Israel ha Tuna nga Iginsaad. An tuna papabay-an nga waray tanom durante han Tuig han Kagawasan, ngan an mga uripon nga Hebreo tatagan hin kagawasan. Iginbabalik an panurundon nga mga tuna nga iginbaligya. An Tuig han Kagawasan masisiring nga usa ka bug-os nga tuig nga piyesta, usa ka tuig han kagawasan nga nagpapahiuli ha nasud ha kahimtang hito ha panahon nga gin-establisar ito han Dios.​—Le 25:10.

U

• Ulo-ulo.

  An dekorasyon ha bawbaw han harigi. May dagku hinduro nga mga ulo-ulo ha bawbaw han duha nga harigi nga Jakin ngan Boaz nga aada ha prente han templo ni Solomon. (1Ha 7:16)​—Kitaa an Ap. B8.

• Upa.

  An panit nga gintatanggal ha nakakaon nga bahin han lugas durante han paggiok ngan pagpalíd. An upa ginagamit sugad nga simbolo ha waray pulos ngan diri makaruruyag nga butang.​—Sal 1:4; Mat 3:12.

• Urim ngan Tumim.

  Mga butang nga ginagamit han hitaas nga saserdote ha paagi nga puropariho han pagripa basi hibaroan an kaburut-on han Dios kon an mga pakiana nga importante para ha nasud nagkikinahanglan han baton ni Jehova. An Urim ngan Tumim iginbubutang ha sulod han tabon ha dughan han hitaas nga saserdote kon nasulod hiya ha tabernakulo. An paggamit hini baga hin naundang han ginbungkag han mga taga-Babilonya an Jerusalem.​—Ex 28:30; Neh 7:65.

• Usa nga maraot.

  Usa nga tawag kan Satanas nga Yawa, nga nakontra ha Dios ngan ha iya magtadong nga mga suruklan.—Mat 6:13; 1Ju 5:19.

W

• Walog.

  An Hebreo nga pulong mahimo magpasabot han salad han usa nga sapa nga kasagaran na nga mamara labot la ha mauran nga panahon; mahimo liwat ini magtudlok ha sapa mismo. May mga sapa nga an tubig nagtitikang ha mga burabod salit permanente ito nga naagos.​—Ge 26:19; De 8:7; 1Ha 18:5; Job 6:15.

• Waray libadura.

  Nagtutudlok ha tinapay nga waray butangi hin ipaturubo.​—De 16:3; Mar 14:12; 1Co 5:8.

Y

• Yawa.

  An ngaran nga naghuhulagway kan Satanas ha Kristiano Griego nga Kasuratan, nga nangangahulogan nga “Parapakaraot.” Hi Satanas ginngaranan nga Yawa tungod kay hiya an punoan ngan nangunguna nga parapakaraot ngan buwa nga paraakusar kan Jehova, ha Iya maopay nga pulong, ngan ha Iya baraan nga ngaran.​—Mat 4:1; Ju 8:44; Pah 12:9.

• Yugo.

  Bayawan nga iginbubutang ha mga sugbong han usa nga tawo, nga an magkaluyo nga kataposan hito ginbibitayan hin mga dara, o usa nga kahoy nga iginbubutang ha liog han duha nga hayop nga pantrabaho (kasagaran na nga mga baka) kon nagdadanas hin garamiton ha pag-uma o hin karomata. Tungod kay an mga uripon agsob gumamit hin mga yugo ha pagdara hin magbug-at nga mga pinas-an, an yugo ginagamit ha simboliko nga paagi basi magrepresentar ha pagin uripon o pagpasakop ha lain nga tawo, pati na ha pagtalumpigos ngan pag-antos. An pagtanggal o pagbari han yugo nagpapasabot hin kagawasan tikang ha pagkabihag, pagtalumpigos, ngan pamentaha.​—Le 26:13; Mat 11:29, 30.

• Yunuko.

  Ha literal, kinapon nga lalaki. Ini nga mga lalaki agsob itoka ha mga palasyo sugad nga kabulig o paraataman han rayna ngan han mga babaye. Ini nga termino nagtutudlok liwat ha usa nga lalaki nga diri literal nga yunuko, pero usa nga opisyal nga gintokahan hin mga buruhaton ha palasyo han hadi. Simboliko nga ginagamit liwat ini para ha “yunuko tungod han Ginhadian,” usa nga nagpupugong ha kalugaringon basi bug-os nga makag-alagad ha Dios.—Mat 19:12; Est 2:15; Bu 8:27.

Z

• Zeus.

  An supremo nga dios han mga Griego nga nasingba ha damu nga dios. Ha Listra, hi Bernabe sayop nga ginkilala nga hi Zeus. An kadaan nga mga inskripsyon nga hin-agian hirani ha Listra nag-uunabi han “mga saserdote ni Zeus” ngan kan “Zeus nga dios nga adlaw.” An barko nga ginsakyan ni Pablo tikang ha isla han Malta may simbolo ha dulong nga “Mga Anak ni Zeus,” karuyag sidngon, an magkambal nga hira Castor ngan Pollux.​—Bu 14:12; 28:11.

• Zion; Bukid Zion.

  An ngaran han syudad han Jebus nga balwarte han mga Jebusita, nga nahimumutang ha sur-este nga bungtod han Jerusalem. Katapos ito sakupon ni David, gintukod niya didto an iya palasyo, ngan gintawag ito nga “Syudad ni David.” (2Sa 5:7, 9) An Zion nagin bukid nga labi nga baraan kan Jehova han iginpabalhin didto ni David an Arka. Ha urhi, nahiupod na hini nga ngaran an hinmumutangan han templo ha Bukid Moria, ngan usahay an bug-os nga syudad han Jerusalem. Agsob ini gamiton ha simboliko nga paagi ha Kristiano Griego nga Kasuratan.​—Sal 2:6; 1Pe 2:6; Pah 14:1.

• Ziv.

  An orihinal nga ngaran han ikaduha nga bulan han sagrado nga kalendaryo han mga Judio ngan an ikawalo nga bulan han sekular nga kalendaryo. Nagtitikang ini ha kabutngaan han Abril tubtob ha kabutngaan han Mayo. Gintatawag ini nga Iyyar ha Talmud han mga Judio ngan ha iba nga mga sinurat katapos han pagkadistyero ha Babilonya. (1Ha 6:37)​—Kitaa an Ap. B15.