Glosario
A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W Y Z
A
Abadòn.
E palabra “Abadòn” ta bini di e palabra hebreo “avaddòhn” ku ta nifiká “destrukshon.” E por ta referí tambe na “e lugá di destrukshon.” Esaki no ta un lugá ku ta eksistí di bèrdat. E palabra “Abadòn” ta aparesé sinku biaha den Beibel. Kuater biaha, e palabra ta ser usá komo sinónimo di graf òf morto. (Sl 88:11; Yòb 26:6; 28:22; Pro 15:11) Den e tekstonan ei, evidentemente e palabra “avaddòhn” ta referí na e echo ku kurpa humano ta deskomponé i bira stòf despues di morto. Anto na Revelashon 9:11, “Abadòn” ta ser usá komo nòmber pa “e angel di abismo.”
Adulterio.
Ora un persona kasá ta tene relashon seksual, boluntariamente, ku un persona ku no ta su kasá.—Éks 20:14; Mat 5:27; 19:9.
Alamòt.
Un término musikal ku ta nifiká “bírgen” òf “mucha muhé yòn.” Kisas, e término ta referí na un òf mas mucha muhé yòn ku por kanta na tono haltu, esta, na soprano. Ora tabata trata di kantika, ta parse ku e término “alamòt” tabata indiká ku e kantika mester a ser kantá na tono haltu. Ta parse ku e término tabata referí tambe na kompañamentu musikal na un tono haltu.—1Kr 15:20; Sl 46:Intro.
Alma.
Ta un palabra ku ta ser usá pa e palabra hebreo “nefèsh” i pa e palabra griego “psikhe.” Ora nos analisá e manera ku e palabra “nefèsh” i e palabra “psikhe” ta ser usá den Beibel, ta bira bisto ku e palabranan akí por referí básikamente na (1) hende, (2) bestia òf (3) bida, esta, bida di un bestia òf bida di un persona. (Gén 1:20; 2:7; Num 31:28; 1Pe 3:20; wak e notanan na pia di página.) Kontrali na e diferente maneranan ku hende ta splika e palabra “alma” den vários konteksto religioso, Beibel ta indiká ku, ora ta trata di kriatura riba tera, e palabra “alma” ta referí simplemente na loke ta visibel pa un ser humano i na loke por muri. Den e tradukshon akí, e palabra “nefèsh” i e palabra “psikhe” a ser tradusí komo, por ehèmpel, “bida,” “kriatura,” “persona” òf “ser bibu,” dependé e konteksto. Den sierto konteksto, a simplemente usa un pronòmber personal (por ehèmpel, “mi”) pa transmití e idea. Den mayoria di kaso, a usa nota na pia di página pa duna un otro posibel tradukshon. Pues, sea ku e palabra “alma” a ser usá den un teksto òf den un nota na pia di página, ta bon pa komprondé e palabra na armonia ku loke a ser spliká den e lista akí. E ekspreshon “di henter bo alma” ta enserá di henter bo kurason. (Deu 6:5; Mat 22:37) Den sierto konteksto, e palabra “nefèsh” i e palabra “psikhe” a ser tradusí komo “deseo” òf “apetit.” E palabra “nefèsh” i e palabra “psikhe” por referí tambe na un persona morto òf na un kadaver.—Num 6:6; Pro 23:2; Hab 2:5; Age 2:13.
Amor leal.
Un ekspreshon ku hopi biaha ta ser usá pa e palabra hebreo “chesedh.” Un persona ku ta mustra amor leal ta leal òf fiel na un otro persona; e no ta bandoná un persona ku e ta leal na dje, i lo e stima e persona ei pa semper. Hopi biaha, ta usa e ekspreshon “amor leal” pa referí na Dios su amor pa hende.—Éks 34:6; Rut 3:10.
Angel.
Na hebreo, e palabra pa “angel” ta “malakh.” Na griego, e ta “agguelos.” Literalmente, ámbos palabra ta nifiká “mensahero.” A tradusí e palabranan ei komo “angel” ora tabata trata di un mensahero ku a bini for di shelu. (Gén 16:7; 32:3; Snt 2:25; Rev 22:8) Un angel ta un ser selestial poderoso. Dios a krea e angelnan hopi tempu promé ku el a krea hende. Beibel ta usa vários ekspreshon pa referí na e angelnan: “e yu hòmbernan di Dios,” “e santunan” i “e streanan di mainta.” (Yòb 1:6; 5:1; 38:7) Dios no a krea e angelnan pa nan reprodusí i multipliká. El a krea kada angel individualmente. Tin mas ku shen mion angel. (Dán 7:10) Beibel ta indiká ku kada angel tin un nòmber i ku kada angel tin su mes personalidat. E angelnan ta humilde; nan no ke pa ningun persona adorá nan, i mayoria di nan ta asta nenga di bisa kon nan yama. (Gén 32:29; Luk 1:26; Rev 22:8, 9) Tin diferente rango di angel, i e angelnan tin vários tarea, por ehèmpel, sirbi dilanti di e trono di Yehova, proklamá mensahe di Dios, yuda e sirbidónan di Yehova riba tera, ehekutá e sentensianan di Dios i sostené predikashon di bon notisia. (2Re 19:35; Sl 34:7; Luk 1:30, 31; Rev 5:11; 14:6) Den futuro, e angelnan lo bringa huntu ku Hesus den e bataya ku yama Armagedon.—Rev 19:14, 15.
Ansiano; Hòmber di edat.
Hòmber di edat avansá. Den Beibel, e palabra “ansiano” ta ser usá prinsipalmente pa referí na e hòmbernan ku posishon di outoridat i responsabilidat den un komunidat òf un nashon. Den e buki bíbliko Revelashon, e palabra “ansiano” ta referí tambe na kriatura den shelu. A tradusí e palabra griego “presbíteros” komo “ansiano” ora e ta referí na e hòmbernan ku tin e responsabilidat di guia un kongregashon.—Éks 4:29; Pro 31:23; 1Ti 5:17; Rev 4:4.
Apostasia.
E término griego (apostasia) ta bini di un verbo ku ta nifiká literalmente “alehá for di” òf “leu for di.” E palabra “apostasia” ta nifiká tambe “bira lomba pa,” “bandoná” òf “rebeldiá kontra.” Den Skritura Griego Kristian, e palabra “apostasia” ta referí na un persona ku a bandoná adorashon berdadero.—Pro 11:9; Ech 21:21; 2Te 2:3.
Apsinto.
Apsinto (na hulandes, alsem) ta referí na vários mata ku ta smak masha marga mes i ku tin un holó fuerte. Den Beibel, e palabra “apsinto” ta ser usá den forma figurativo pa referí na e konsekuensianan amargo ku inmoralidat, opreshon, inhustisia i rebelion kontra Dios (òf apostasia) ta trese kuné. Na Revelashon 8:11, e palabra “apsinto” ta referí na un supstansia marga i venenoso.—Deu 29:18; Pro 5:4; Yer 9:15; Ámo 5:7.
Áraba.
Den Beibel, Áraba tabata referí na un vaye. E tabata un área ku tabata kore for di seru Hèrmòn, pasa Laman di Galilea i riu Yordan, yega te Laman Morto. Djei, e tabata sigui bai den direkshon zùit i kaba na Laman Kòrá.—Deu 1:7; Hos 11:16; Yer 39:4.
Arameo (idioma).
Un idioma ku ta parse idioma hebreo hopi. Arameo i hebreo ta usa mesun álfabèt. Na prinsipio, ta e arameonan tabata papia e idioma akí. Mas despues, bou di gobernashon di e imperio di Asiria i e imperio di Babilonia, arameo a bira un idioma internashonal. E hendenan tabata papia arameo ora di hasi negoshi i ora di komuniká ku otro. Arameo a bira e idioma ofisial di e imperio di Pèrsia tambe. (Èsd 4:7) Algun parti di e bukinan Èsdras, Yeremías i Dánièl a ser skirbí na arameo.—Èsd 4:8–6:18; 7:12-26; Yer 10:11; Dán 2:4b–7:28.
Arkangel.
E palabra “arkangel” ta nifiká “kabesante di e angelnan.” E prefiho “ark” ta nifiká “kabesante;” “hefe” òf “prinsipal.” E definishon ei i e echo ku Beibel ta usa e palabra “arkangel” solamente singular ta indiká ku ta un arkangel so tin. Manera Beibel ta mustra, nòmber di e arkangel ta Miguel.—Dán 12:1; Hud 9; Rev 12:7.
Armadura.
Tur loke un sòldá tabata bisti òf usa pa protehá su mes, por ehèmpel, hèlm, harnas, faha, plachi di metal pa protehá palu di pia i eskudo.—1Sá 31:9; Efe 6:13-17.
Asamblea.
Un grupo di hende ku a bini huntu pa un sierto reunion, aktividat, fiesta òf pa un otro okashon. Den Skritura Hebreo, mayoria di biaha, e palabra akí ta referí na e pueblo di Israel, na e reunionnan ku e pueblo tabata tene òf na e hendenan ku tabata reuní pa un fiesta religioso òf pa un otro asuntu importante.—Deu 16:8; 1Re 8:5.
Ástorèt.
Un dios femenino di e kananeonan. E tabata esposa di Baal. E kananeonan tabata kere ku Ástorèt tabata dios di fertilidat i ku e tabata yuda nan den bataya.—1Sá 7:3.
Astrólogo.
Un persona ku ta studia movementu di solo, luna i strea pa pronostiká futuro.—Dán 2:27; Mat 2:1.
B
Baal.
Un dios di e kananeonan. Nan tabata kere ku Baal tabata doño di shelu i ku ta Baal tabata laga áwaseru kai. Nan tabata ador’é tambe komo dios di fertilidat. E término “Baal” tabata referí tambe na otro dios, esta, na e diosnan di ménos importansia, ku e kananeonan tabata adorá. E nòmber “Baal” ta bini di un palabra hebreo ku ta nifiká “doño” òf “shon.”—1Re 18:21; Rom 11:4.
Bagas.
Bagas ta kaska ku, durante e proseso di bencha òf bati grano, ta ser separá for di e parti di grano ku bo por kome. Bagas ta ser usá den algun ekspreshon pa simbolisá algu ku no ta bal nada i ku no ta deseabel.—Sl 1:4; Mat 3:12.
Baki pa machiká wendrùif.
Normalmente, un baki pa machiká wendrùif tabata konsistí di dos buraku (esta, dos baki) ku hende a koba den piedra di kalki. Un di e burakunan tabata mas haltu ku e otro, i nan tabata konektá na otro via un kanal chikitu. Den e buraku mas grandi, nan tabata machiká wendrùif, i e djus tabata kore bai den e baki mas abou. Ademas, Beibel ta usa e ekspreshon “baki pa machiká wendrùif” pa simbolisá huisio di Dios.—Isa 5:2; Rev 19:15.
Bálsamo.
Un supstansia ku sierto mata òf palu ta produsí i ku ta hole dushi. Den tempu di Beibel, nan tabata usa bálsamo komo remedi i komo perfume. E hendenan di oriente tabata bende bálsamo masha karu mes.—Gén 37:25; Yer 8:22.
Bara di rei; Sèpter.
Un baston òf bara ku un rei òf un gobernante tabata usa komo símbolo di su outoridat.—Gén 49:10; Heb 1:8.
Barku di Társis.
Originalmente, tabata usa e ekspreshon akí pa referí na e barkunan ku tabata nabegá bai e region ku ántes tabata yama Társis (awe, Spaña). Aparentemente, ku tempu, a kuminsá usa e ekspreshon akí pa referí na barku grandi ku por a nabegá distansia largu. Tantu Sálomon komo Yehósafat a usa e tipo di barkunan akí pa hasi negoshi.—1Re 9:26; 10:22; 22:48.
Blòki di palu pisá.
Na spañó, cepo. Den antigwedat, cepo tabata un opheto ku nan tabata usa pa kastigá hende. E tabata un blòki di palu pisá ku buraku pa sera un hende su pianan aden. Den algun kaso, nan tabata us’é pa sera un hende su mannan i su garganta.—Yer 20:2; Ech 16:24.
Buki.
Den tempu ku a skirbi Beibel, nan tabata skirbi palabra di Dios riba pèrkamènt, papiro òf kueru. (Neh 8:5; Yer 36:1, 2, 32; 2Ti 4:13; Rev 22:18, 19) Nan tabata plak pida pida di material na otro pa forma un ròl largu. Despues, nan tabata lor’é rònt di un pida palu.—Wak RÒL.
C
Chakal.
Un tipo di kachó di mondi ku boka largu i punta. Nan rabu ta diki, yen di lana. Chakal parse zoro (na hulandes, vos). Normalmente, nan ta biba na lugá solitario i desolá.—Isa 34:13; Yer 9:11.
D
Dagon.
Un dios di e filisteonan. E orígen di e término “Dagon” no ta konosí. Algun eksperto ta relashoná e término ku e palabra hebreo “dagh,” ku ta nifiká “piská.”—Hue 16:23; 1Sá 5:4.
Desierto.
Den Beibel, masha poko biaha, e palabra “desierto” ta referí na un lugá tur na santu. Generalmente, e palabra “desierto” tabata referí na un region inhabitá i bashí. Hopi biaha, tabata trata di un lugá tur na piedra i sin awa. Tin biaha, por a haña yerba pa bestia kome einan.—Yer 23:10; Mar 1:4.
Desishon hudisial.
Esaki tabata referí na e desishonnan basá riba lei ku un persona den puesto di outoridat tabata tuma. E ekspreshon akí tabata referí tambe na e dekretonan ku un persona asina tabata saka òf na sierto sentensia ku e tabata dikta. Mayoria di biaha, e desishonnan hudisial ku Beibel ta menshoná tabata referí na e desishonnan ku Yehova tabata tuma komo Hues, Legisladó (esta, un persona ku ta saka lei) i Rei. E desishonnan ei a bira lei na Israel.—Num 27:11; Neh 1:7.
Dios berdadero.
Un manera pa tradusí e ekspreshon hebreo ku ta nifiká “e Dios.” Den hopi kaso, idioma hebreo ta usa e artíkulo definí “e” dilanti di e palabra “Dios” pa hasi un distinshon entre Yehova, e úniko Dios berdadero, i otro dios, esta, dios falsu. P’esei, nos ta usa e ekspreshon “e Dios berdadero” pa transmití e nifikashon kompleto di e ekspreshon hebreo ei.—Gén 5:22, 24; 46:3; Deu 4:39.
Direktor musikal.
Un ekspreshon ku tin, entre otro, den e buki Salmo. Parse ku e ekspreshon hebreo ta referí na un persona ku tabata areglá kantika i tambe dirigí kantamentu i tokamentu di e kantikanan. Ademas, e persona ei tabata ensayá ku e kantantenan levita i entrená nan. E tabata dirigí presentashon ofisial tambe. Otro tradukshon di Beibel ta tradusí e ekspreshon akí komo “maestro di kanto” òf “dirigènt di kor.”—Sl 4:Intro; 5:Intro.
Disiplina.
Den e idiomanan original, e palabranan ku a ser tradusí komo “disiplina” tin hopi nifikashon. Pues, dependiendo di e konteksto, a tradusí e palabranan ei, entre otro, komo “disiplina,” “guia,” “instrukshon,” “siñansa,” “edukashon,” “entrenamentu,” “korekshon” i “kastigu.”—Deu 22:18; Pro 1:8; 19:18; 23:13; Efe 6:4.
E
Édòm.
Un otro nòmber pa Esou, yu hòmber di Ísak. E desendientenan di Esou a konkistá Seír, un region yen di seru ku tabata keda entre Laman Morto i Golfo di Ákaba. E region ei a bira konosí komo Édòm. (Gén 25:30; 36:8)—Wak Ap. B3 i B4.
Efòt.
Algu manera un frèskòt ku e saserdotenan tabata bisti. E sumo saserdotenan tabata bisti un efòt spesial. Parti dilanti di nan efòt, na haltura di nan pechu, nan tabata bisti algu manera un saku ku tabatin 12 piedra presioso pegá riba dje. (Éks 28:4, 6) Algun hende ku no tabata saserdote tambe a yega di bisti efòt. (1Sá 2:18; 2Sá 6:14)—Wak Ap. B5.
Eksilio.
Un eksiliado tabata un persona ku obligatoriamente mester a bandoná su pais natal òf un sierto teritorio pa bai biba na un otro lugá. Den mayoria di kaso, ta e persona ku a konkistá un lugá tabata duna òrdu pa hiba e habitantenan den eksilio. E palabra hebreo pa “eksilio” ta nifiká “salida.” Dos biaha den historia, masha hopi israelita a ser hibá den eksilio. E promé okashon tabata ora e asirionan a kapturá e súpditonan di (esta, e hendenan ku ta pertenesé na) e reino di dies tribu di nort. E di dos okashon tabata ora e babilonionan a kapturá e súpditonan di e reino di dos tribu di zùit. Despues di tempu, Siro, kende tabata goberná Pèrsia, a laga e eksiliadonan di ámbos reino bai nan pais bèk.—2Re 17:6; 24:16; Èsd 6:21.
Eskriba.
Un persona ku tabata kopia Skritura Hebreo. Den tempu di Hesus, e palabra “eskriba” tabata referí na un grupo di hòmber vèrsá den Lei. E hòmbernan ei tabata oponé Hesus.—Èsd 7:6, nota; Mar 12:38, 39; 14:1.
Estilo akróstiko.
Por haña e estilo di skirbi akí den e manuskritonan hebreo di antigwedat. Ora a usa estilo akróstiko, e versíkulonan òf un grupo di versíkulo tabata kuminsá ku un lèter hebreo i sigui den sekuensia di álfabèt hebreo. Tin biaha, nan tabata laga algun lèter afó. Kisas tabata usa estilo akróstiko pa yuda hende kòrda e informashon. E tradukshon akí ta mustra e lèter hebreo huntu ku su transliterashon.—Wak Salmo 9, 10, 25, 34, 37, 111, 112, 119 i 145; Proverbionan 31 i Lamentashonnan 1-4.
Eufrátes.
E riu di mas largu i di mas importante na zùitwèst Asia. E tabata un di e dos riunan prinsipal di Mesopotamia. Génesis 2:14 ta promé teksto ku ta menshoná riu Eufrátes; e riu tabata un di e kuater riunan di Éden. Hopi biaha, Beibel ta yam’é “E Riu.” (Gén 31:21) Riu Eufrátes tabata e frontera nort di e teritorio ku Dios a duna Israel. (Gén 15:18; Rev 16:12)—Wak Ap. B2.
Eunuko.
Den sentido literal, un eunuko tabata un hòmber kastrá. Mayoria di biaha, nan tabata tuma e hòmbernan ei den servisio pa sirbi den palasio. Nan tabata sirbi òf kuida e reina i e konkubinanan. “Eunuko” tabata referí tambe na un hòmber no kastrá ku tabata sirbi komo funshonario den palasio di rei. Den sentido figurativo, “eunuko” tabata referí na un persona ku boluntariamente tabata keda soltero pa e Reino pa asina e por a dediká mas tempu na sirbishi na Dios.—Mat 19:12; Èst 2:15; Ech 8:27.
F
Fiesta di Kosecha.
Den Skritura Hebreo, e fiesta akí tabata ser yamá Fiesta di e Simannan tambe. (Éks 23:16, nota; Éks 34:22, nota.) Nan mester a selebr’é shete siman despues di 16 di nísan, riba e di 50 dia. (Lev 23:15, 16). E palabra griego pa e fiesta akí, esta, “pentekòste,” ta nifiká “e di 50 [dia].” Riba kalènder hudiu, e fiesta akí ta kai riba 6 di sívan. Fiesta di Kosecha tabata un di e tres fiestanan importante ku e hòmbernan hudiu mester a bai selebrá na Herúsalèm. (Ech 2:1)—Wak PENTEKÒSTE.
Fiesta di Ramada.
E fiesta akí tabata ser yamá tambe Fiesta di Tabernakel òf Fiesta di Rekohementu. Nan tabata selebrá e fiesta ei di 15 pa 21 di etanim. Na final di un aña di agrikultura, e israelitanan tabata selebrá e echo ku nan tabatin kosecha. E israelitanan tabata masha kontentu, i nan tabata gradisí Dios, kende a bendishoná nan kosecha. Durante e dianan ku nan tabata selebrá e fiesta, e hendenan tabata biba den kasita di rama pa nan rekordá nan salida for di Egipto. Fiesta di Ramada tabata un di e tres fiestanan importante ku e hòmbernan mester a bai selebrá na Herúsalèm.—Lev 23:34; Èsd 3:4.
Filistea; Filisteo.
Filistea tabata un área na parti zùit na Israel ku tabata keda na kosta di laman. E imigrantenan ku a bini for di Kreta i ku a establesé nan mes den e área ei tabata yama filisteo. Aunke un tempu e filisteonan tabata bou di dominio di David, nan a keda un pueblo independiente. Semper e filisteonan a keda enemigu di Israel. (Éks 13:17; 1Sá 17:4; Ámo 9:7)—Wak Ap. B4.
Fòrnu.
Ademas di usa fòrnu pa kushiná, hende tabata usa fòrnu pa, por ehèmpel, kima kalki, dirti metal i traha klenku i pòchi di klei. Den tempu di Beibel, nan tabata traha fòrnu di klenku òf di piedra.—Gén 15:17; Lev 2:4; Dan 3:17; Rev 9:2.
G
Gehena.
Gehena a bini di un palabra griego ku ta ser tradusí tambe komo “vaye Hínòm,” òf “vaye Bèn-Hínòm.” Gehena tabata un vaye ku tabata keda zùitwèst di Herúsalèm di antigwedat. (Yer 7:31) E tabata keda pafó di e stat, kaminda nan tabata kima sushi di Herúsalèm. Algun profesia a menshoná ku lo tira kadaver den e vaye ei. (Yer 7:32; 19:6) No tin prueba ku nan tabata benta bestia bibu ni hende bibu den Gehena pa kima nan na bida òf pa tormentá nan. Pues, Gehena no ta simbolisá un region invisibel kaminda hende, òf alma, ta keda tormentá pa semper den kandela literal. Hesus i su disipelnan a usa Gehena pa simbolisá kastigu eterno, esta, destrukshon eterno, òf e “di dos morto,” for di kua un hende no por bini bèk nunka mas.—Rev 20:14; Mat 5:22; 10:28.
Gigante.
Promé ku Diluvio, algun angel a tuma kurpa di hende; nan a tene relashon ku hende muhé, i nan a produsí yu gigante. E gigantenan ei tabata masha violento. (Na hebreo, e gigantenan ei tabata yama nèfilim, ku posiblemente ta nifiká “hende ku ta pone otro hende kai.”)—Gén 6:4.
Graf.
Ora ku e palabra “graf” no ta ku lèter kapital, e ta referí na un graf literal, kaminda un hende ta derá. Ora “Graf” ta ku lèter kapital, e ta referí na un lugá simbóliko kaminda e mortonan ta bai. “Graf” ku lèter kapital ta ekivalente na e palabra hebreo “Sheòl” i na e palabra griego “Hádes.” Den Beibel, e palabranan ei ta referí na un lugá simbóliko. Ora Beibel ta bisa ku un persona ta den “Graf,” esei por nifiká tambe ku e persona no por hasi nada i ku e no ta konsiente di nada. (Gén 47:30; Ekl 9:10; Ech 2:31)—Wak SHEÒL.
Griego.
Idioma di hende di Gresia. E ta referí tambe na un hende ku a nase na Gresia òf na un persona kende su famianan originalmente ta di Gresia. Den Skritura Griego Kristian, e palabra “griego” tin un nifikashon mas amplio; e por ta referí na tur hende ku no tabata hudiu òf na hende ku a adaptá na kultura griego i ku a aseptá e idioma.—Yoè 3:6; Hua 12:20.
Guitit.
Esaki ta un término musikal. Hende no sa presis kiko e tabata nifiká, pero ta parse ku guitit a bini di e palabra hebreo “gath,” ku tabata nifiká “baki di machiká wendrùif.” Algun hende ta pensa ku guitit tabata melodia di e kantikanan ku hende tabata kanta miéntras ku nan tabata traha biña.—Sl 81:Intro.
H
Hebreo.
Hende tabata yama Ábram (esta, Ábraham) “hebreo” pa distinguié for di su bisiñanan amoreo. Despues, hende a sigui usa e palabra “hebreo” pa referí na e desendientenan di Ábraham ku a bini di su ñetu Yákòb i pa referí na nan idioma. Den tempu di Hesus, idioma hebreo tabatin hopi ekspreshon di idioma arameo; Kristu i su disipelnan tabata papia hebreo.—Gén 14:13; Éks 5:3; Ech 26:14.
Higayon.
Esaki ta un término musikal ku hende tabata usa pa duna instrukshon na un músiko. Na Salmo 9:16, e palabra por indiká ku mester a toka un interludio solèm na tono abou riba arpa òf ku mester a pousa un ratu pa meditá.
Huda.
E di kuater yu hòmber di Yákòb. Yákòb a haña e yu ei ku su esposa Lea. Ora Yákòb tabata muriendo, Yákòb a profetisá ku un gran gobernante lo a sali for di e liña di desendensia di Huda i ku e gobernante ei lo goberná pa hopi tempu. Komo ser humano, Hesus tabata forma parti di e liña di desendensia di Huda. E nòmber “Huda” tabata referí tambe na e tribu di Huda i, mas despues, na e reino di Huda, esta, e reino di zùit. E reino ei tabata konsistí di e tribu di Huda, e tribu di Bènyamin, e saserdotenan i e levitanan. Huda tabata keda na parti zùit na Israel. Herúsalèm i e tèmpel di Dios tabata keda na Huda.—Gén 29:35; 49:10; 1Re 4:20; Heb 7:14.
Hudiu.
Un hende ku tabata forma parti di e tribu di Huda tabata ser yamá hudiu. A kuminsá usa e palabra ei despues di e kaida di e reino di dies tribu di Israel. (2Re 16:6) Despues ku e Israelitanan a sali for di eksilio na Babilonia, tabata usa e palabra “hudiu” pa referí na e israelitanan di vários tribu ku a regresá Israel. (Èsd 4:12) Mas despues, rònt mundu, hende tabata usa e palabra “hudiu” pa distinguí un israelita for di hende di otro nashon. (Èst 3:6) Apòstel Pablo a usa e palabra “hudiu” den sentido figurativo pa mustra ku un persona su nashonalidat no ta importante den e kongregashon kristian.—Rom 2:28, 29; Gal 3:28.
Hustisia; Hustu.
—Wak REKTITUT.
Hysop.
Esaki ta un mata ku taki i blachi fini. Tabata usa e mata ei pa sprengu sanger òf awa durante seremonia di purifikashon. Kisas e tabata mehorana (na hulandes, marjolein; Origanum maru; Origanum syriacum), un tipo di orégano. Huan 19:29 tambe ta papia di hysop, i esei por a referí na un bòshi di orégano mará na un taki òf na stèngel di dura (Sorghum vulgare), esta, un tipo di maishi chikí. Dura su stèngel lo por tabata sufisientemente largu ku nan por a us’é pa pone un spòns ku biña zür na Hesus su boka.—Éks 12:22; Sl 51:7.
I
Introdukshon.
Loke tin skirbí na kuminsamentu di un salmo. Tin biaha, e introdukshon ta indiká ken a skirbi e salmo i den ki sirkunstansia el a skirbié. Algun introdukshon tabata duna instrukshon musikal òf nan tabata indiká ki ora mester a kanta un salmo òf kiko tabata propósito di un salmo.—Wak introdukshon di Salmo 3, 4, 5, 6, 7, 30, 38, 60, 92 i 102.
Israel.
E nòmber ku Dios a duna Yákòb. Ku tempu, Israel tabata referí na tur e desendientenan di Yákòb. Yákòb tabatin 12 yu hòmber. Beibel ta referí na nan desendientenan komo “e yunan di Israel,” “kas di Israel,” “e pueblo di Israel,” “e hòmbernan di Israel” òf “e israelitanan.” Den sierto konteksto, e nòmber Israel tabata referí na e reino di dies tribu di nort. Esei tabata e kaso despues ku Israel a ser dividí, i e reino di dies tribu di nort i e reino di dos tribu di zùit a bini na eksistensia. E kristiannan ungí ta ser yamá “Israel di Dios.”—Gal 6:16; Gén 32:28; 2Sá 7:23; Rom 9:6.
K
Kabuya di múskulo.
Algu manera un kabuya fuerte, koló blanku, ku ta tene e múskulonan pegá na e wesunan. Na hulandes, pees.
Kachu.
E ta referí na kachu di bestia. Nan tabata pone zeta, kos di bebe, enk i kosmétika den e kachunan akí. Nan tabata usa kachu komo instrumènt musikal òf komo instrumènt pa duna señal. (1Sá 16:1, 13; 1Re 1:39) Hopi biaha, kachu tabata ser usá komo símbolo di forsa, konkista i viktoria.—Deu 33:17; Mik 4:13; Zak 1:19.
Kachu di altar.
Na e kuater skinanan di sierto altar, tabatin punta ku tabata parse kachu. (Lev 8:15; 1Re 2:28)—Wak Ap. B5 i B8.
Kaldea; Kaldeo.
Originalmente, e área den region di riu Tígris i riu Eufrátes ku hende ta referí na dje komo dèlta, ku ta manera un triángulo, tabata yama Kaldea. E hendenan ku tabata biba den e área ei tabata yama kaldeo. Despues di tempu, tabata usa e término “kaldeo” pa referí na e hendenan di Babilonia. Anto henter Babilonia, nan tabata yama Kaldea. Tabata usa e término “kaldeo” pa referí tambe na hende bon studiá, esta, na hende ku tabata studia siensia, historia, idioma i astronomia. E término “kaldeo” por tabata referí tambe na hende bon studia ku tabata praktiká magia i ku tabata okupá nan mes ku astrologia.—Èsd 5:12; Dan 4:7; Ech 7:4.
Kánan.
Ñetu di Noe. Kánan tabata e di kuater yu hòmber di Kam. E desendientenan di Kánan a bira 11 tribu. Ku tempu, e tribunan ei a establesé nan mes den e region ost di Laman Mediteráneo, entre Egipto i Siria. E region, òf pais, ei tabata yama “Kánan.” (Lev 18:3; Gén 9:18; Ech 13:19)—Wak Ap. B4.
Kantika pa Hende Ku Ta Subi Bai Stat.
Esaki ta introdukshon di Salmo 120 pa 134. Aunke tin diferente opinion tokante nifikashon di e frase ei, hopi hende ta kere ku e israelitanan tabata kanta e 15 salmonan ei ku alegria ora ku nan tabata “subi bai” Herúsalèm pa asistí na e tres fiestanan anual. Herúsalèm tabata keda na un lugá haltu den e serunan di Huda.
Kas.
Den Beibel, e palabra “kas” tin vários nifikashon. E por referí na, entre otro, (1) un famia, e hendenan di un kas di famia òf e desendientenan di un hende (2Sá 3:6); (2) prizòn òf pais kaminda hende tabata esklabo (Éks 13:3, nota); (3) un saserdote i su desendientenan ku lo a sirbi komo saserdote (1Sá 2:35); (4) un dinastia (1Sá 25:28); (5) e tabernakel òf tèmpel di Yehova, tantu den sentido literal komo den sentido simbóliko (Éks 23:19; 1Pe 2:5); (6) santuario òf tèmpel di un dios falsu (1Re 16:32); (7) kurpa humano ku ta kaba na nada; (8) kurpa di un kriatura inmortal (2Ko 5:1).
Kas di tata.
E ekspreshon akí por a referí na un tata i e hendenan di su kas. (Gén 31:30) Asta e miembronan di famia ku no tabata biba na kas di nan tata mas a sigui ser konsiderá komo miembro di kas di nan tata. (Gén 46:31) Den algun kaso, un kas paterno tabata konsistí di vários famia. Un tribu tabata konsistí di vários kas paterno. (Por ehèmpel, e tribu di Levi tabata konsistí di e siguiente kasnan paterno: kas di Gèrsòn, kas di Kóhat i kas di Merari.)—Num 3:19, 30, nota.
Kas paterno.
—Wak KAS DI TATA.
Kerubin.
Un angel di alto rango.—Gén 3:24; Éks 25:20; Isa 37:16; Heb 9:5.
Kondená na destrukshon.
E ekspreshon akí ta bini di término hebreo ku tabata deskribí un persona ku a ser kondená na morto òf na bestia ku lo mester a ser matá. E por a referí tambe na artíkulo, kos òf lugá ku mester a ser destruí. Den sierto kaso, e términonan hebreo tabata deskribí loke a ser dediká inkondishonalmente na Dios. Un persona ku a ser kondená na destrukshon mester a ser matá sin falta. Sinembargo, un kos òf bestia ku a ser kondená na destrukshon no semper mester a ser destruí. Nan a ser reservá pa sierto propósito òf uso. Por ehèmpel, un artíkulo di uso, bestia òf kunuku ku a ser kondená na destrukshon a ser reservá komo algu sagrado ku e saserdotenan por a usa òf komo algu sagrado ku por a ser usá den sirbishi na kas di Yehova.—Lev 27:21, 28, 29.
Kongregashon.
Un grupo di hende ku a bini huntu pa un sierto reunion, aktividat, fiesta òf pa un otro okashon. Den Skritura Hebreo, mayoria di biaha, e palabra akí ta referí na e pueblo di Israel. Den Skritura Griego Kristian, e palabra ta referí na un kongregashon kristian. Sinembargo, mayoria di biaha, e palabra ta referí na tur kongregashon kristian en general.—1Re 8:22; Ech 9:31; Rom 16:5.
Konkubina.
Otro esposa ku un hòmber tin banda di su promé kasá òf banda di su esposanan prinsipal. Un konkubina tabata un esposa di posishon mas abou. Mayoria di biaha, un konkubina tabata un esklabo òf kriá.—Éks 21:8; 2Sá 5:13; 1Re 11:3.
Koral.
Algu mes duru ku piedra ku bo por haña den laman. Koral ta ser formá di skelèt di bestia chikitu di laman. Tin koral kòrá, blanku, pretu i vários otro koló. Tabatin hopi koral den Laman Kòrá. Den tempu di Beibel, koral kòrá tabata masha karu mes. Nan tabata usa koral kòrá pa traha kralchi i otro kos.—Pro 8:11.
L
Lei.
Ora e palabra “Lei” ta skirbí ku lèter kapital, mayoria di biaha e ta referí na Lei di Moises òf na e promé sinku bukinan di Beibel. Ora e palabra “lei” no ta skirbí ku lèter kapital, e ta referí na un lei spesífiko di Lei di Moises òf na un prinsipio ku un lei ta kontené.—Num 15:16; Deu 4:8; Mat 7:12; Gal 3:24.
Lei di Moises.
“Lei di Moises” tabata referí na e leinan ku Yehova a duna Israel na aña 1513 P.K. pa medio di Moises ora ku e israelitanan tabata den desierto Sinaí. Den mayoria di konteksto, e término “Lei” ta referí na e promé sinku bukinan di Beibel.—Hos 23:6; Luk 24:44.
Leviatan.
Un bestia ku, den mayoria di kaso, ta ser relashoná ku awa. Aparentemente, Leviatan tabata un bestia di awa. Ta parse ku Yòb 3:8 i 41:1 a usa e nòmber “Leviatan” pa referí na un krokodel òf na un otro bestia grandi i fuerte ku ta biba den awa. Na Salmo 104:26, Leviatan por ta referí na un sorto di bayena. Na algun otro kaminda den Beibel, Leviatan a ser usá den sentido simbóliko. Sinembargo, den e kasonan ei, no ta muchu kla na ki tipo di bestia e tabata referí.—Sl 74:14; Isa 27:1.
Lòt.
Piedra chikitu òf pida palu masha chikitu mes ku nan tabata usa ora di tuma desishon. Ora di tira lòt, nan tabata hinka e piedranan akí òf e pida palunan akí den ploi di un mantel òf den un poron di klei i sagudí nan. E piedra òf pida palu ku kai afó òf ku nan tabata saka a indiká ki desishon nan mester a tuma. Mayoria di biaha, nan tabata hasi orashon promé ku tira lòt. E palabranan original ku a ser tradusí komo “lòt” tabata nifiká tambe “parti” òf “porshon.”—Hos 14:2; Pro 16:33; Mat 27:35.
Lugá haltu.
E ekspreshon akí tabata referí na lugá di adorashon. Normalmente, tabata trata di un lugá riba un seritu òf un seru. Tin biaha, un lugá haltu por a referí na djis un podio ku hende a traha tambe. Mayoria di biaha, e lugánan akí tabata relashoná ku adorashon di dios falsu. Den sierto kaso, hende tabata bai un lugá haltu pa adorá Yehova.—Num 33:52; 1Re 3:2; Yer 19:5.
Lugá sagrado.
—Wak LUGÁ HALTU.
Luto.
—Wak ROU; LUTO.
M
Mahalat.
Aparentemente, esaki tabata un término musikal. E ta aparesé den introdukshon di Salmo 53 i 88. Podisé e término ei a bini di un palabra hebreo ku tabata nifiká “bira débil; bira malu.” Kisas e tabata indiká un melodia tristu i melankóliko ku ta kuadra ku e kontenido tristu di e dos kantikanan ei.
Maskil.
Esaki tabata un palabra hebreo ku ta ser menshoná den introdukshon di 13 salmo. Hende no sa presis kiko e tabata nifiká, pero posiblemente e tabata referí na un poema kaminda un persona tabata meditá. Algun hende ta pensa ku e palabra akí ta similar na un otro palabra hebreo ku tabata nifiká ‘sirbi na un manera sabí.’—2Kr 30:22; Sl 32:Intro.
Matrimonio di sua.
Un kustumber ku hende tabata sigui si un hòmber a muri sin laga yu hòmber atras: Un ruman hòmber dje defuntu tabata kasa ku e biuda pa asina e biuda por a haña yu. E yunan lo a ser konsiderá desendiente di e ruman hòmber ku a fayesé. Ku tempu, Dios a inkluí e kustumber akí den Lei di Moises.—Gén 38:8; Deu 25:5.
Mayordomo.
Un persona ku tabata na enkargo di un kas di famia. E por tabatin sierto propiedat di e famia tambe bou di su enkargo. Tantu un esklabo di konfiansa komo un hende liber por a traha komo mayordomo.—Luk 12:42; 16:1.
Médiùm spiritista.
Hende ku ta pretendé ku nan por papia ku hende morto.—Lev 20:6; Deu 18:10-12; 2Re 21:6.
Medo; Media.
E medonan tabata desendiente di Madai, yu hòmber di Yáfèt. Nan tabata biba den e serunan na Iran. Ku tempu, nan teritorio a bira konosí komo e pais Media. E medonan a djòin e hendenan di Babilonia pa derotá Asiria. E tempu ei, Pèrsia tabata un provinsia ku a kai bou di dominio di e medonan. Pero ora Siro a rebeldiá, Media a uni ku Pèrsia i asina e imperio di Media i Pèrsia a bini na eksistensia. Na aña 539 promé ku Kristu, nan a derotá e imperio di Babilonia. Na Pentekòste di aña 33 despues di Kristu, tabatin algun medo presente na Herúsalèm. (Dán 5:28, 31; Ech 2:9)—Wak Ap. B9.
Mesías.
Un palabra ku a bini di un palabra hebreo ku ta ser tradusí komo “ungí.” E palabra griego ekivalente ta ser tradusí komo “Kristu.”—Dán 9:25; Hua 1:41.
Miktam.
Un palabra hebreo ku ta ser menshoná den introdukshon di seis salmo (Sl 16, 56-60). Miktam ta un término tékniko, i hende no sa presis kiko e tabata nifiká. Kisas e tabatin di haber ku e palabra “inskripshon.”
Mira.
Un sorto di leim ku nan tabata saka for di vários mata di sumpiña òf palu chikitu di e género Commiphora. Mira tabata un di e ingredientenan ku nan tabata usa pa zeta sagrado pa ungi un persona òf pa ungi algu. Tabata usa mira pa perfumá, por ehèmpel, paña òf kama. Fuera di esei, nan tabata usa mira den zeta pa duna masashi i pa traha krema pa hunta na kurpa. Tabata usa mira tambe pa prepará un kurpa sin bida pa entiero.—Éks 30:23; Pro 7:17; Hua 19:39.
Miradó.
Un miradó tabata un persona ku Dios a duna e kapasidat di komprondé loke tabata boluntat di Dios. Un miradó por a mira òf komprondé kos ku hende komun i koriente no por a mira ni komprondé, pasobra el a haña e kapasidat pa hasi esei. E palabra “miradó” a bini di un palabra hebreo ku a nifiká “mira,” den sentido literal òf figurativo. Hende tabata konsultá ku un miradó pa haña bon konseho pa nan problemanan.—1Sá 9:9.
Mut-laben.
Un palabra ku ta ser menshoná den e introdukshon di Salmo 9. Pa hopi tempu kaba, hende ta pensa ku e tabata nifiká “tokante morto di e yu hòmber.” Tin hende ta pensa ku mut-laben tabata e título òf kisas palabra di introdukshon di un kantika bon konosí i ku hende tabata usa e melodia di e kantika ei pa kanta Salmo 9.
N
Nazareno.
Un nòmber ku hende a duna Hesus komo ku e tabata di Názarèt. Probablemente, “nazareno” ta bini di e palabra hebreo pa “sprùit,” ku ta ser usá na Isaías 11:1. Ku tempu, nan a usa e palabra “nazareno” pa referí na e disipelnan di Hesus.—Mat 2:23; Ech 24:5.
Nazareo.
Un palabra ku a bini di un término hebreo i ku por nifiká “apartá pa,” “dediká na” òf “separá pa.” Un hende por a disidí boluntariamente ku lo el a biba komo nazareo. Di otro banda, un hende a bira nazareo pasobra Dios a skoh’é komo tal. Tantu un hòmber komo un muhé por a hasi un promesa solèm na Yehova pa biba komo nazareo pa un tempu. Un persona ku a hasi un promesa pa biba komo nazareo boluntariamente mester a tene su mes na tres restrikshon importante: E no tabatin mag di bebe alkohòl ni kome nada ku mata di wendrùif produsí; e no tabatin mag di kòrta su kabei, ni e no tabatin mag di mishi ku kadaver. E personanan ku Dios a skohe komo nazareo tabata keda nazareo pa henter nan bida. I Yehova tabata determiná kiko tabata e rekisitonan ku un persona asina mester a kumpli kuné.—Num 6:2-7; Hue 13:5.
Nehilot.
Un palabra ku ta ser menshoná den e introdukshon di Salmo 5. Hende no sa presis kiko e tabata nifiká. Algun hende ta pensa ku e tabata referí na un instrumènt di supla. Nan ta bisa ku e ta bini di mesun famia di palabra ku e palabra hebreo “chalil” (flùit). Pero nehilot por tabata referí na un melodia tambe.
Nísan.
Nòmber nobo pa e promé luna di e kalènder sagrado hudiu. Anteriormente, e promé luna di e kalènder sagrado hudiu tabata yama “abib.” Despues ku e hudiunan a sali for di eksilio na Babilonia, a kuminsá usa e término “nísan” en bes di “abib.” Riba e kalènder sekular (normal) di e hudiunan, nísan tabata e di shete luna. Riba kalènder gregoriano, nísan ta di medio mart pa medio aprel. (Neh 2:1)—Wak Ap. B15.
O
Ofrenda di gradisimentu.
Ofrenda ku e hendenan tabata ofresé pa gradisí Dios pa tur loke ku e tabata hasi pa nan i pa e amor ku e tabata mustra na nan. E hendenan tabatin mag di kome karni di e bestianan ku nan a ofresé. Nan mester a kome e karninan riba e mesun dia ku nan a hasi nan ofrenda. Nan tabata kome e karninan ku pan ku zürdeg i pan sin zürdeg.—2Kr 29:31.
Ofrenda di pas.
Un ofrenda ku un persona tabata ofresé na Yehova pa mustra ku e tabata ke tin un bon relashon ku Dios. E persona ku a duna e ofrenda, e hendenan di su kas, e saserdote ku a ofresé e ofrenda i e saserdotenan ku tabata na warda por a kome karni di e bestia òf di e bestianan sakrifiká. Anto nan tabata kima vèt di e bestia òf di e bestianan ku a ser duná komo ofrenda. Esei tabata saka un holó dushi i agradabel pa Yehova. E sanger, ku a representá bida, tambe a ser ofresé na Yehova. Ora e persona ku a ofresé e ofrenda di pas, e hendenan di su kas i e saserdotenan tabata sinta kome, ta komo si fuera nan tabata sinta kome huntu ku Yehova den un ambiente di pas. Esei a nifiká ku nan tabatin un bon relashon ku Dios.—Lev 7:29, 32; Deu 27:7.
Ofrenda pa kulpa.
Un sakrifisio ku un persona tabata hasi pa su mes pikánan. Ofrenda pa kulpa tabata un poko diferente for di e otro ofrendanan pa piká. Un pekadó arepentí tabata ofresé un ofrenda pa kulpa pasobra e tabata rekonosé ku el a peka kontra Dios òf ku el a trapa derecho di un otro persona, esta, derecho ku e persona tabatin segun e pakto di Lei. Ademas, un ofrenda pa kulpa tabata sirbi komo petishon di un pekadó arepentí pa e bolbe haña e derechonan ku el a pèrdè ora el a peka. Un ofrenda pa kulpa lo a skapa un pekadó arepentí di haña e kastigu ku el a meresé.—Lev 7:37; 19:21; Isa 53:10.
P
Pakto.
Un pakto, òf kombenio, tabata un akuerdo formal, òf kontrakt, entre dos partido. Un pakto por tabata un akuerdo entre Dios i hende òf un akuerdo entre dos partido humano. Tabata trata di un akuerdo pa kumpli ku un ke otro palabrashon. Tin biaha, tabata trata di un pakto unilateral, esta, un pakto den kua un partido so tabatin ku kumpli ku loke a ser stipulá den e akuerdo. (Básikamente, un pakto unilateral tabata un promesa.) Tabatin pakto bilateral tambe. Den tal kaso, tur dos partido mester a kumpli ku loke a ser palabrá ora a sera e akuerdo. Beibel ta hasi menshon di vários pakto ku Dios a sera ku hende. Ademas, Beibel ta menshoná algun pakto entre hende individual, tribu, nashon òf grupo di hende. Algun di e paktonan ku a benefisiá hopi hende tabata e pakto ku Dios a sera ku Ábraham, e pakto ku Dios a sera ku David, e pakto entre Dios i e nashon di Israel (e pakto di Lei) i e pakto entre Dios i Israel di Dios (e pakto nobo).—Gén 9:11; 15:18; 21:27; Éks 24:7; 2Kr 21:7.
Palu di bida.
Un palu ku tabata den hòfi di Éden. Beibel no ta bisa ku su frutanan tabatin poder di duna hende bida. Mas bien, e palu ei a simbolisá un garantia di Dios: Dios lo a duna bida eterno na tur hende ku lo el a permití kome fruta di e palu.—Gén 2:9; 3:22.
Palu di konosementu di bon i malu.
Un palu ku tabata den hòfi di Éden. E palu ei a simbolisá e derecho ku Dios tin di establesé pa hende e normanan di loke ta bon i di loke ta malu.—Gén 2:9, 17.
Palu sagrado.
E palabra hebreo (asherah) tabata referí na (1) un palu sagrado ku tabata simbolisá e diosa kananeo Asera, ku supuestamente por a kousa fertilidat òf na (2) un imágen di e diosa Asera. Ta parse ku e imágennan akí tabata trahá parsialmente di palu. Aparentemente, e imágennan akí tabata poné vertikalmente. Nan por tabata djis pida palu òf asta un palu plantá.—Deu 16:21; Hue 6:26; 1Re 15:13.
Pan di ofrenda.
Esaki tabata referí na 12 pan ku nan tabata pone den dos stapel di 6 pan riba mesa den e lugá Santu di e tabernakel òf di e tèmpel. Nan tabata yama nan “pan di stapel riba otro” òf “pan di presentashon” tambe. Nan tabata ofresé e pannan akí komo ofrenda na Dios. Tur sabat, nan tabata remplasá e pannan akí ku pan fresku. Ta e saserdotenan tabata kome e pannan ku nan a kita for di riba mesa. (2Kr 2:4; Mat 12:4; Éks 25:30; Lev 24:5-9; Heb 9:2)—Wak Ap. B5.
Paña di saku.
Un tela gròf ku hende tabata usa pa traha saku, òf tas, pa pone grano aden. Nan tabata usa lana di kabritu koló skur pa traha e tela akí. Normalmente, hende tabata bisti paña di saku ora nan tabata tristu òf na luto.—Gén 37:34; Luk 10:13.
Papiro.
Un mata ku ta parse rit i ku ta krese den awa. Nan tabata usa papiro pa traha, entre otro, makutu, baki i boto. Ademas, hende tabata usa papiro pa traha material, paresido na papel, pa skirbi riba dje. Hopi ròl tabata trahá di papiro.—Éks 2:3.
Paradeis.
Un hardin òf un hòfi masha bunita mes. E promé hòfi ku Yehova a traha, pa e promé pareha humano, tabata yama Éden. Ora Hesus tabata kologá na staka, el a laga e kriminal ku tabata kologá banda di dje komprondé ku henter tera lo bira un paradeis. Aparentemente, na 2 Korintionan 12:4, e palabra “paradeis” ta referí na paradeis den futuro, i na Revelashon 2:7, e ta referí na paradeis selestial.—Kan 4:13; Luk 23:43.
Pasku Hudiu.
Tur aña, nan tabata selebrá Pasku Hudiu riba 14 di abib (despues yamá nísan). Nan tabata selebrá e fiesta ei pa konmemorá e dia ku e israelitanan a ser librá for di Egipto. Nan tabata mata un lamchi di karné òf di kabritu i roster e karninan. Nan tabata kome e karninan huntu ku pan sin zürdeg i bèrdura marga.—Éks 12:27; Hua 6:4; 1Ko 5:7.
Pentekòste.
Pentekòste tabata un di e tres fiestanan importante ku e hòmbernan hudiu mester a bai selebrá na Herúsalèm. Den Skritura Griego Kristian, Pentekòste ta referí na “e di 50 [dia].” Den Skritura Hebreo, Pentekòste ta ser yamá Fiesta di Kosecha òf Fiesta di e Simannan. Nan mester a selebrá e fiesta akí riba e di 50 dia despues di 16 di nísan.—Éks 23:16; 34:22; Ech 2:1.
Perso (pueblo); Pèrsia (pais).
Hopi biaha, e personan tabata ser menshoná huntu ku e medonan. Aparentemente, e dos pueblonan ei tabata relashoná ku otro, di un òf otro manera. Na prinsipio, e personan tabata biba na Iran, na parti zùitwèst. Bou di mando di Siro, e Grandi, e personan a bira mas poderoso ku e medonan, aunke nan imperio a sigui eksistí komo un imperio ku a konsistí di dos pueblo. (Segun algun historiadó di antigwedat, Siro su tata tabata di Pèrsia, i Siro su mama tabata di Media.) Na aña 539 P.K., Siro a konkistá e imperio di Babilonia, i el a laga e hudiunan ku tabata den eksilio regresá nan pais. E imperio di Pèrsia tabata kubri e área for di riu Indo, ku tabata keda na parti ost, bai te Laman Egeo, ku tabata keda na parti wèst. E hudiunan a keda bou di dominio di e imperio di Pèrsia te aña 331 P.K. ora ku Aleksander, e Grandi, a derotá Pèrsia. Pa medio di un vishon, Dánièl a haña sa di antemano ku Pèrsia lo a bira un imperio. E bukinan bíbliko Èsdras, Nehemías i Èster tambe ta hasi menshon di e imperio di Pèrsia. (Èsd 1:1; Dan 5:28; 8:20)—Wak Ap. B9.
Pilá.
Un kolumna vertikal òf algu paresido na esei òf algu pa sostené un edifisio. Algun pilá a ser trahá pa rekordá suseso históriko. E tèmpel i vários edifisio di Sálomon su palasio tabatin pilá pa sostené e daknan òf e flurnan. Hende pagano tabata traha pilá sagrado pa adorá nan diosnan falsu. Tin biaha, e israelitanan a imitá e kustumber ei. (Hue 16:29; 1Re 7:21; 14:23)—Wak PILÁ SAGRADO.
Pilá sagrado.
Un pilá vertikal ku por lo general tabata di piedra. Evidentemente, pilá sagrado tabata un símbolo di e órgano seksual di hende hòmber, i e tabata representá Baal òf otro dios falsu.—Éks 23:24.
Plenchi di bati kosecha.
Esaki tabata un plenchi kaminda nan tabata saka grano for di tapushi. Despues, ku un palu, nan tabata separá tur bagas for di grano. Ora tabata trata di hopi grano, nan tabata usa, por ehèmpel, un tabla pa separá e granonan for di tapushi. Nan tabata laga un bestia lastra e tabla riba e granonan ku tabata plamá riba suela, riba e plenchi di bati kosecha. Un plenchi di bati kosecha tabata un plenchi rondó i plat. Mayoria di biaha, e plenchinan ei tabata keda na haltu, kaminda tabatin bientu.—Isa 41:15; Mat 3:12.
Profesia.
Un mensahe di Dios, òf un mensahe inspirá. Un profesia ta un mensahe pa medio di kua Dios ta revelá su boluntat òf anunsiá su propósito. No ta semper un profesia ta enserá algu ku lo sosodé den futuro. Ademas, un profesia por ta un siñansa di Dios ku tin lès moral, algun mandamentu ku Dios ta revelá, proklamashon di sentensia di Dios, òf anunsio di algu ku ta bai sosodé.—Eze 37:9, 10; Dán 9:24; Mat 13:14; 2Pe 1:20, 21.
Promé fruta.
Esaki tabata referí na, entre otro, e promé frutanan den temporada di kosecha òf e promé produktonan. Yehova a ordená e israelitanan pa ofres’é nan promé frutanan; esei por tabata nan promé yu, e promé yunan di nan bestianan òf e promé frutanan ku nan kunukunan a produsí. Komo nashon, e israelitanan tabata ofresé Dios nan promé frutanan durante Fiesta di Pan sin Zürdeg i durante Pentekòste. Den Beibel, e término “promé fruta” tabata referí tambe na Kristu i su disipelnan ungí.—1Ko 15:23; Num 15:21; Pro 3:9; Rev 14:4.
Promé yu; Primogénito; Yu mayó.
E ekspreshonnan ei ta referí prinsipalmente na yu hòmber mayó di un tata (i no na e promé yu hòmber di un hende muhé). Den tempu di Beibel, e yu hòmbernan mayó tabatin un puesto di onor den famia. Ora e tata muri, ta e yu hòmber mayó tabata bira kabes di kas. Tabata usa e ekspreshon “promé yu” pa referí tambe na e promé yu machu di bestia.—Éks 11:5; 13:12; Gén 25:33; Kol 1:15.
Promesa.
—Wak VOTO.
Prostitushon di tèmpel.
Algun hende hòmber òf hende muhé tabata kometé prostitushon na nan lugá di adorashon komo parti di adorashon di dios falsu. E akto akí tabata konosí komo “prostitushon di tèmpel.”
Proverbio.
Un proverbio ta un dicho òf un historia kòrtiku ku tin un lès su tras òf ku ta transmití un bèrdat masha profundo den poko palabra. Algun di e proverbionan den Beibel ta charada òf dicho difísil. Un proverbio ta ekspresá un bèrdat na un manera bibu, i mayoria di biaha, ta trata di metáfora (algu figurativo). Algun dicho a bira ekspreshon komun pa ridikulisá sierto persona òf pa mustra despresio pa nan.—Ekl 12:9; 2Pe 2:22.
R
Raf.
Un para pretu di 60 centimeter largu. Ora su alanan ta habrí, e por midi mas ku un meter. Raf ta kome tur sorto di kos, entre otro, nechi, bèshi, grano, djaka, rèptil, piská i yu di para.—Luk 12:24.
Ráhab.
Den Beibel, e término “Ráhab” a ser usá na un manera simbóliko na Yòb, Salmo i Isaías. (Den e kasonan ei, no mester konfundí e término ku nòmber di e hende muhé ku e buki bíbliko Hosue ta papia di dje.) Den e buki Yòb, “Ráhab” ta referí na un mònster di laman. Den otro konteksto, a usa e término “Ráhab” pa referí na Egipto, ku a ser deskribí komo un mònster di laman.—Yòb 9:13; Sl 87:4; Isa 30:7; 51:9, 10.
Rektitut.
Den Beibel, e palabra hebreo i e palabra griego pa “rektitut” ta referí na loke ta rekto, korekto, hustu òf bon di akuerdo ku e normanan di Dios. E normanan ei ta yuda nos mira loke ta bon i loke ta malu den bista di Dios.—Gén 15:6; Deu 6:25; Pro 11:4; Sof 2:3; Mat 6:33.
Renchi di seyo.
Un renchi ku tabatin un tipo di seyo na dje. Hende tabata bistié na nan dede òf nan tabata kolog’é na un kabuya rònt di nan garganta. Renchi di seyo di un gobernante òf di un funshonario a representá su outoridat. (Gén 41:42)—Wak SEYO.
Reskatadó.
Un persona ku tin derecho òf deber di sea reskatá òf kumpra bèk un famia yegá pa libra e famia ei di sklabitut. E persona ei tin derecho òf deber tambe di kumpra bèk propiedat òf herensia di su famia yegá. (Lev 25:25-27, 47-54) E palabra akí ta konektá tambe ku e kustumber di kasa ku biuda di un famia yegá pa e defuntu por haña desendiente.—Rut 4:7-10.
Reskate.
Un preis ku tabata ser pagá pa libra un hende for di prizòn, pa libra hende di kastigu, di sufrimentu, di piká òf asta di un obligashon. No ta tur biaha tabata paga e preis ei ku plaka. (Isa 43:3) Un reskate tabata nesesario den vários situashon. Por ehèmpel, tur promé yu hòmber òf promé bestia machu di e israelitanan tabata pertenesé na Yehova i reservá eksklusivamente pa sirbishi na Yehova. Hende mester a paga un reskate, òf un preis di reskate, pa libra nan di e obligashon ei. (Num 3:45, 46; 18:15, 16) Si un hende a laga un toro peligroso kana rònt i e toro a mata un persona, e doño di e toro mester a paga un reskate pa libra su mes di kastigu di morto. (Éks 21:29, 30) Pero no tabata aseptá niun reskate pa un hende ku intenshonalmente a kometé asesinato. (Num 35:31) Den Beibel, e reskate di mas importante ta esun ku Kristu a paga: Kristu a duna su bida komo sakrifisio pa libra hende, ku ta obedesé Dios, di piká i morto.—Sl 49:7, 8; Mat 20:28; Efe 1:7.
Rit.
Na hulandes, riet. Un término ku Beibel ta usa pa referí na vários mata ku generalmente ta krese den awa. Den mayoria di kaso, tabata trata di Arundo donax.—Yòb 8:11; Isa 42:3; Mat 27:29; Rev 11:1.
Ròl.
Un pida pèrkamènt, papiro òf kueru ku nan tabata skirbi riba dje na un banda; hopi biaha, nan tabata lora e pèrkamènt, papiro òf kueru rònt di un pida palu. Nan tabata skirbi palabra di Dios riba pèrkamènt, papiro òf kueru. (Yer 36:4, 18, 23; Luk 4:17-20; 2Ti 4:13)—Wak BUKI.
Rou; Luto.
Hende ta tene rou pa ekspresá nan tristesa pa motibu di morto òf otro tragedia. Un hende asina ta na luto. Den tempu bíbliko, hende tabatin e kustumber di tene rou pa un temporada. Hende ku tabata tene rou tabata yora duru i amargamente, bisti paña di rou, basha shinishi riba nan kabes, sker e pañanan na nan kurpa i bati riba nan pechu komo señal di tristesa. Tin biaha, hende tabata paga hende (esta, yoradó) pa nan bin yora na entiero.—Gén 23:2; Èst 4:3; Rev 21:4.
S
Sakrifisio di pas.
—Wak OFRENDA DI PAS.
Salmo.
Un kantika di alabansa pa Dios. E sirbidónan di Yehova tabata kanta e salmonan huntu ku músika. Por ehèmpel, nan tabata kanta e kantikanan akí ora nan tabata adorá Yehova Dios na su tèmpel na Herúsalèm.—Luk 20:42; Ech 13:33; Snt 5:13.
Santifiká.
Santifiká tabata nifiká apartá algu òf un lugá pa sirbishi sagrado òf pa uso sagrado. Un persona òf un bestia tambe por a ser santifiká. E proseso di hasi algu sagrado òf limpi den bista di Dios a enserá hopi kos. Pues, Yehova por a usa loke a ser santifiká. Ora Yehova a bisa ku lo e santifiká su mes, e tabata ke men ku lo e demostrá na henter su kreashon ku e ta un Dios santu.—Eze 38:23; Mat 6:9; Hua 17:17; 1Ko 1:2.
Saserdote.
Un saserdote tabata representá Dios ofisialmente dilanti di e pueblo ku e tabata sirbi. E tabatin e enkargo di siña e hendenan tokante Dios i splika nan e leinan di Dios. Ademas, e saserdotenan tabata representá e pueblo dilanti di Dios. Kon asina? Fuera di ofresé sakrifisio na fabor di e pueblo, nan tabata intermediá pa e pueblo i hasi súplika na nan fabor. Promé ku Lei di Moises a ser introdusí, kada kabes di famia tabata sirbi komo saserdote pa su famia. Bou di Lei di Moises, ta e desendientenan di Áròn di e tribu di Levi por a sirbi komo saserdote. E otro hòmbernan levita tabata sirbi komo nan asistente. Ora e pakto nobo a drenta na vigor, e miembronan di Israel spiritual a bira saserdote, ku Hesukristu na kabes komo Sumo Saserdote.—Éks 28:41; Heb 9:24; Rev 5:10.
Saserdote prinsipal.
Esaki ta un otro ekspreshon den Skritura Hebreo pa referí na un sumo saserdote. Ta parse ku den Skritura Griego Kristian, e ekspreshon “saserdote prinsipal” ta referí na e saserdotenan na kabes, inkluso e eks sumo saserdotenan i posiblemente e kabesantenan di e 24 gruponan di saserdote.—2Kr 26:20; Èsd 7:5; Mat 2:4; Mar 8:31.
Satanas.
Un palabra ku ta bini di un palabra hebreo ku ta nifiká “opositor.” Den mayoria di kaso, Beibel ta usa e palabra “Satanas” pa referí na e enemigu prinsipal di Dios, esta, Diabel.—Yòb 1:6; Mat 4:10; Rev 12:9.
Sátrapa.
Un gobernador di un provinsia òf un gobernante ku tabata sirbi den e imperio di Babilonia òf den e imperio di Pèrsia. Ta un rei tabata nombra un sátrapa komo e gobernante prinsipal, esta, komo esun na kabes.—Èsd 8:36; Dan 6:1.
Sela.
Un término tékniko den e bukinan Salmo i Habakuk. Hende tabata usa sela den músika òf ora di resitá algu. Kisas e término tabata indiká un pousa den kantamentu òf den tokamentu di músika òf un pousa pa tur dos pareu. E pousa tabata pa hende tuma tempu pa meditá den silensio òf pa yuda resaltá e sintimentu ku a kaba di ser ekspresá. Den Septuaginta, a tradusí e palabra “sela” komo diápsalma, ku tabata nifiká “un interludio musikal.”—Sl 3:4; Hab 3:3.
Seminit.
Un término musikal ku ta nifiká literalmente “di ocho.” Kisas, seminit ta referí na tono abou. Ora tabata trata di instrumènt, probablemente, e palabra akí tabata referí na instrumènt pa toka tono bas òf tono abou. Ora tabata trata di kantika, probablemente, e término tabata referí na kompañamentu musikal na tono abou i na kantamentu na tono abou.—1Kr 15:21; Sl 6:Intro; 12:Intro.
Señal.
Opheto, akshon, situashon òf fenómeno inusual ku ta sirbi pa indiká algu importante, sea algu ku ta pasando na un sierto momento òf ku lo pasa den futuro.—Gén 9:12, 13; 2Re 20:9; Mat 24:3; Rev 12:1.
Serafin.
Serafin ta angel ku ta para rònt di trono di Yehova den shelu. E palabra hebreo “serafim” ta nifiká literalmente “persona na kandela; persona ku ta kima.”—Isa 6:2, 6.
Seyo.
Un seyo tabata un marka òf un opheto pa imprimí un marka (mayoria di biaha, riba klei òf was) pa indiká ku algu ta propiedat di un persona òf pertenensia di un persona, òf pa indiká outentisidat òf pa konfirmá un akuerdo. E seyonan ku nan tabata usa den antigwedat tabata trahá di material duru (manera piedra, ivor òf palu). Tabata usa un seyo pa imprimí e lèter òf e figura ku tabatin grabá riba dje. Tabata usa e palabra “seyo” òf e verbo “seya” den sentido figurativo pa indiká ku algu ta outéntiko, òf ku algu tabata propiedat di un persona òf pa indiká ku un persona ta pertenesé na un otro persona òf pa indiká ku algu ta sekreto òf skondí.—Éks 28:11; Neh 9:38; Rev 5:1; 9:4.
Sheòl.
Un palabra hebreo ku ta ekivalente na e palabra griego “Hádes.” E ta ser tradusí komo “Graf” (ku lèter kapital) pa indiká ku e ta referí na un lugá simbóliko kaminda e mortonan ta bai. Sheòl, òf Graf (ku lèter kapital), no ta referí na un graf literal, kaminda un hende ta derá. (Gén 37:35; Sl 16:10; Ech 2:31, nota)—Wak GRAF.
Sirkunsishon.
Kitamentu di un parti di e kueru di e órgano seksual di hende hòmber. Sirkunsishon tabata un rekisito di Dios pa Ábraham i pa su desendientenan. E no ta un rekisito pa kristian. Den algun teksto di Beibel, sirkunsishon ta ser usá den sentido figurativo. (Gén 17:10; 1Ko 7:19; Flp 3:3) Ademas, e israelitanan tabata usa e palabra “insirkunsidá” komo un ekspreshon ofensivo pa referí na hende ku no tabata israelita.—1Sá 17:26.
Skèr pa kòrta mecha.
Un opheto di oro òf di koper. Nan tabata usa e opheto akí den e tabernakel i den e tèmpel. Nan tabata us’é pa kòrta mecha.—2Re 25:14.
Slenger.
Un slenger tabata un banchi (ku nan a tehe usando, por ehèmpel, kabuya di múskulo di bestia, richi òf kabei) òf un pida kueru ku tabatin dos strèp. Un di e strèpnan tabata mará na e tiradó su man òf pòls, i e otro strèp, e tiradó tabatin tené den su man. E tiradó tabata hinka un proyektil, den mayoria di kaso un piedra, den e parti hanchu meimei di su slenger, i e tabata drei e slenger na haltu i laga e strèp lòs pa e piedra sali. Den antigwedat, e ehérsitonan tabata usa slenger komo arma.—Hue 20:16; 1Sá 17:50.
Spèlt.
Un tipo di trigu di ménos kalidat (Triticum spelta). No ta fásil pa separá simia di spèlt for di bagas.—Éks 9:32.
Spiritu.
E palabra hebreo “rúag” i e palabra griego “pnéuma” ku, hopi biaha, ta ser tradusí komo “spiritu” tin vários nifikashon. Den tur kaso, e palabra “spiritu” ta referí na algu invisibel pa wowo humano. Sinembargo, hende por tuma nota di su efektonan sí. E palabra hebreo “rúag” i e palabra griego “pnéuma” por referí na (1) bientu, (2) forsa di bida di un kriatura terenal, (3) loke ta motivá un persona pa papia sierto kos òf pa aktua na un sierto manera, (4) mensahe ku supuestamente a bini di fuente invisibel, (5) un ser invisibel i (6) spiritu santu, òf forsa aktivo di Dios.—2Kr 36:22; Sl 104:29; Mat 12:43; Luk 11:13.
Staka.
Den antigwedat, hende tabatin e kustumber di kologá hende na staka. Tabata trata di un palu pará vertikal ku nan tabata kologá un víktima na dje. Algun nashon tabata ehekutá hende, kologando nan bibu na staka. Tin biaha, nan tabata kologá un kadaver komo spièrtamentu pa otro hende òf pa humiá e defuntu públikamente. E asirionan, kendenan tabata hende masha kruel den bataya, tabata kologá nan prezunan na staka ku punta skèrpi, ku tabata penetrá den barika di e víktimanan i ku tabata pasa via nan kashi di pechu. Segun lei hudiu, tur hende ku a kometé un delitu serio, manera blasfemia òf idolatria, mester a ser matá promé (sea piedrá òf na algun otro forma) i despues kologá na un staka òf palu (mata); mester a kologá e kurpa sin bida komo spièrtamentu pa otro hende. (Deu 21:22, 23; 2Sá 21:6, 9) Tin biaha, e romanonan tabata djis mara nan víktimanan bibu na staka. Den tal kaso, un víktima tabata keda mará na e staka pa vários dia te ora ku e muri debí na doló, set, hamber òf debí na kayente di solo. Den otro kaso, manera den kaso di Hesus, nan tabata klaba man i pia di e víktimanan na un staka. (Luk 24:20; Hua 19:14-16; 20:25; Ech 2:23, 36)—Wak STAKA DI TORMENTO.
Staka di tormento.
Tradukshon pa e palabra griego “stauros,” ku ta referí na un palu pará vertikal òf na un staka, por ehèmpel, loke nan a klaba Hesus na dje. No tin ningun evidensia ku e palabra “stauros” ta referí na krus. Hopi siglo promé ku Kristu, e paganonan tabata usa krus komo un símbolo religioso. E ekspreshon “staka di tormento” ta transmití korektamente e idea tras di e palabra “stauros,” pasobra e palabra “stauros” tabata ser usá tambe pa indiká tortura, sufrimentu i bèrgwensa, loke un disipel di Hesus tambe lo a hañ’é kuné. (Mat 16:24; Heb 12:2)—Wak STAKA.
Sumo saserdote.
Bou di Lei di Moises, un sumo saserdote tabata e saserdote na kabes. Fuera di representá Dios dilanti di e pueblo, un sumo saserdote tabatin e enkargo di supervisá e otro saserdotenan. Un sumo saserdote tabata ser yamá “saserdote prinsipal” tambe. (2Kr 26:20; Èsd 7:5) Ta un sumo saserdote so tabatin mag di drenta e lugá Santísimo, esta, e kamber ku tabata keda te patras den e tabernakel i, mas despues, den e tèmpel. Ta un biaha pa aña so, riba Dia pa Ofresé Sakrifisio pa Pordon di Piká, e tabatin mag di drenta e lugá Santísimo. Beibel ta usa e ekspreshon “sumo saserdote” pa referí na Hesukristu tambe.—Lev 16:2, 17; 21:10; Mat 26:3; Heb 4:14.
T
Tabernakel.
Un tènt portátil ku e israelitanan tabata usa pa adorashon despues ku nan a sali for di Egipto. Den e tènt ei, nan tabata pone e arka di pakto di Yehova, ku tabata simbolisá presensia di Yehova. E tabernakel tabata un lugá kaminda hende tabata adorá Dios i ofresé sakrifisio na dje. Nan tabata yam’é “tènt di reunion” tambe. E tabernakel tabata un erante (òf, frame) di palu ku tabata kubrí ku paña di lenen ku tabata bòrdá ku figura di kerubin. E tabernakel tabata konsistí di dos kompartimentu: e lugá Santu, ku tabata e promé kompartimentu, i e lugá Santísimo, ku tabata e di dos kompartimentu. (Hos 18:1; Éks 25:9)—Wak Ap. B5.
Tan pa tene mecha.
Un opheto di oro, ku probablemente tabata parse un tan. Nan tabata usa e opheto akí den e tabernakel i den e tèmpel pa paga lampi.—Éks 37:23.
Temor pa Dios.
Temor pa Dios ta enserá rèspèt profundo pa Dios i miedu di desagrad’é. Amor pa Dios i fe den Dios ta motivá un hende pa e tin rèspèt profundo pa Dios. I rèspèt profundo pa Dios ta motivá un hende pa e adorá Dios i pa e obedesé su leinan.—Sl 111:10; Pro 8:13; 2Ko 7:1.
Tèmpel.
Un edifisio na Herúsalèm kaminda e israelitanan tabata adorá Dios. E tèmpel a remplasá e tènt portátil ku tabata yama “tabernakel” òf “tènt di reunion.” Ta Sálomon a konstruí e promé tèmpel ku e babilonionan a destruí despues. Despues ku e israelitanan a regresá for di eksilio na Babilonia, Zorobabel a konstruí e di dos tèmpel. Mas despues, Heródes, e Grandi, a rekonstruí e tèmpel. Mayoria di biaha, Beibel ta referí na e tèmpel di Dios komo “e kas di Yehova.” (Èsd 1:3; 6:14, 15; 1Kr 29:1; 2Kr 2:4; Mat 24:1)—Wak Ap. B8 i B11.
Tènt di reunion.
E tènt di reunion tabata referí na e tènt di Moises i na e tabernakel sagrado ku nan a establesé pa promé biaha den desierto.—Éks 33:7; 39:32.
Terafin.
Estatua òf imágen ku hende tabatin na kas komo “dios di kas” òf “dios di famia.” Tin biaha, nan tabata usa un terafin komo medio pa sa futuro. (Eze 21:21) Algun terafin tabatin tamaño i forma di un kurpa humano, miéntras ku otro terafin tabata mas chikitu. (Gén 31:34; 1Sá 19:13, 16) Algun kos ku arkeólogo a haña na Mesopotamia ta indiká ku un miembro di famia ku tabatin un terafin den su poder por a risibí herensia di famia pasobra poseé un terafin tabata un faktor importante pa disidí ken tabatin derecho di risibí herensia di famia. (Kisas esei tabata un motibu pakiko Raquel a kohe terafin di su tata.) Parse ku esei no tabata e kaso den nashon di Israel. Sinembargo, den tempu di e huesnan i di e reinan, hende tabata usa terafin den adorashon di dios falsu. Entre e kosnan ku Rei Yosías, kende tabata fiel na Dios, a destruí, tabatin terafin tambe.—Hue 17:5; 2Re 23:24; Osé 3:4.
Testimonio.
Den mayoria di kaso, “Testimonio” tabata referí na e dies mandamentunan ku tabata skirbí riba e dos tablanan di piedra ku Moises a risibí.—Éks 31:18.
Trahadó di pòchi di klei; Alfarero.
Un persona ku ta usa klei pa traha pòchi, skalchi i otro kos. E palabra hebreo pa “trahadó di pòchi di klei” ta nifiká literalmente “formadó.” Hopi biaha, Beibel ta kompará e kontrol ku un trahadó di pòchi di klei tin riba e klei ku e soberania ku Yehova ta ehersé riba hende i riba e nashonnan.—Isa 64:8; Rom 9:21.
U
Último dianan.
Den Beibel, e ekspreshon “e último dianan” i otro ekspreshon similar manera “e parti final di e dianan,” ku ta ser usá den profesia, ta referí na un periodo di tempu den kua vários suseso históriko ta yega na nan punto kulminante i final. (Eze 38:16; Dán 10:14; Ech 2:17) Dependiendo di e profesia, e ekspreshon “e último dianan” por referí na un periodo di algun aña òf na hopi aña. Beibel ta usa e ekspreshon “e último dianan” spesialmente pa referí na e periodo, òf era, aktual, durante e presensia invisibel di Hesus.—2Ti 3:1; Snt 5:3; 2Pe 3:3.
Ungi.
Literalmente, ungi tabata referí na hunta òf basha zeta riba un persona òf riba un opheto. Nan tabata usa zeta komo símbolo pa indiká ku un persona a haña un tarea spesial pa kumpli kuné òf pa indiká ku un opheto tabata sagrado. Den Skritura Griego Kristian, e palabra “ungi” ta referí na dramamentu di spiritu santu riba e personanan ku Dios a skohe pa biba den shelu.—Éks 28:41, nota; 1Sá 16:13; 2Ko 1:21.
Urim i Tumim.
Opheto ku e sumo saserdote tabata usa pa haña sa boluntat di Yehova ora di tuma desishon importante. Nan tabata usa Urim i Tumim den mesun manera ku nan tabata usa lòt ora di tira lòt. Ora di drenta e tabernakel, e sumo saserdote tabata karga e ophetonan Urim i Tumim den e saku ku e tabatin na haltura di su pechu. Ta parse ku nan a stòp di usa Urim i Tumim ora e babilonionan a destruí Herúsalèm.—Éks 28:30; Neh 7:65.
V
Vaye.
Un vaye ta un área entre, por ehèmpel, dos seru òf mas seru. Den Beibel, un vaye por tabata un área seku, eksepto den temporada di áwaseru. E palabra “vaye” por tabata referí na un korida di awa òf na un riu tambe. Algun vaye nunka tabata seku pasobra konstantemente nan tabata haña awa for di otro fuente di awa.—Gén 26:19; Num 34:5; Deu 8:7; 1Re 18:5; Yòb 6:15.
Voto.
Den Beibel, un voto, òf promesa solèm, ta referí na un promesa ku hende ta hasi na Dios. Un promesa asina por enserá, entre otro, hasimentu di algu, dunamentu di ofrenda òf regalo, kumplimentu ku sierto asignashon òf trabou òf apstinensia for di kos ku riba nan mes no ta malu. Un voto, òf promesa solèm, ta mes serio ku un huramentu.—Num 6:2; Ekl 5:4; Mat 5:33.
Y
Yákòb.
Yu hòmber di Ísak ku Rebeka. Despues, Dios a duna Yákòb e nòmber “Israel,” i el a bira antepasado (òf patriarka) di e pueblo di Israel. (E hendenan di Israel tabata ser yamá “israelita” tambe, i mas despues, “hudiu.”) Yákòb tabatin 12 yu hòmber. E yunan ei i nan desendientenan a forma e 12 tribunan di e nashon Israel. Beibel a sigui usa e nòmber “Yákòb” pa referí na e nashon israelita, òf e pueblo di Israel.—Gén 32:28; Mat 22:32.
Yedutun.
Un palabra ku ta ser menshoná den introdukshon di Salmo 39, 62 i 77. Hende no sa presis kiko e tabata nifiká. Parse ku e introdukshonnan ei a duna instrukshon na un músiko kon pa toka e salmonan ei. Kisas e instrukshonnan ei tabata indiká e estilo ku mester a toka e salmonan òf ki instrumènt mester a usa. Tabatin un músiko levita ku tabata yama Yedutun. Pues, kisas nòmber di e estilo di toka òf di e instrumènt tabata referí na Yedutun òf na su yu hòmbernan.
Yu di hende.
Skritura Hebreo ta usa e ekspreshon “yu di hende” pa referí na Ezekiel i na Dánièl. Esei ta pa mustra ku e hòmbernan ei tabata simplemente hende i ku e mensahenan ku nan tabata proklamá tabata mensahe di Dios. (Eze 3:17; Dán 8:17) Den e Evangelionan, e ekspreshon “Yu di hende” ta aparesé kasi 80 biaha. Den tur e kasonan ei, e ta referí na Hesukristu. E ekspreshon ta mustra bon kla ku Hesus tabata un ser humano tempu ku e tabata na tera i no simplemente un angel ku a bisti un kurpa humano. Pues, Hesus a nase komo un ser humano. E ekspreshon “Yu di hende” ta indiká tambe ku Hesus lo a kumpli ku e profesia ku tin registrá na Dánièl 7:13 i 14.—Mat 19:28; 20:28.
Yunamentu.
Yuna ta nifiká keda sin kome durante un sierto periodo. E israelitanan tabata yuna riba Dia pa Ofresé Sakrifisio pa Pordon di Piká, den tempu di angustia i ora nan tabatin mester di guia di Dios. E hudiunan a stipulá ku tur hudiu mester a yuna kuater biaha pa aña pa konmemorá e kalamidatnan ku nan pueblo a enfrentá atraves di historia. Un kristian no ta obligá di yuna.—Èsd 8:21; Isa 58:6; Luk 18:12.