A B C D E F G H I J L M N O P Q R S T U V W Y

A

• Agilosi.

  Vu mai na vosa vakaIperiu na mal·ʼakhʹ kei na vosa vaKirisi na agʹge·los. Kena ibalebale ruarua na “italai” ia e volai me “agilosi” ni dusi ira na italai kabula vakayalo. (Vte 16:7; 32:3; Jem 2:25; Vta 22:8) Ra kabula vakayalo kaukaua na agilosi, e buli ira makawa na Kalou ni bera na tamata. Cavuti tale ga ena iVolatabu mera “agilosi yalosavasava,” “luve ni Kalou,” se “kalokalo ni mataka.” (Vkr 33:2; Jop 1:6; 38:7) Era buli kece, ia era sega ni vakaluveni, era le 100 na milioni vakacaca. (Tan 7:10) Tiko na yacadra, e duidui nodra itovo, ia nira yalomalumalumu era sega ni vinakata mera qaravi, e levu mada ga era sega ni via tukuna na yacadra. (Vte 32:29; Lu 1:26; Vta 22:8, 9) Duidui nodra itutu, duidui nodra itavi me vaka na veiqaravi ena mata ni idabedabe vakaturaga i Jiova, era tukuna nona itukutuku, era vukei ira na tamata i Jiova e vuravura, era tauca na lewa ni Kalou, era tokona na vunautaki ni itukutuku vinaka. (2Tu 19:35; Sm 34:7; Lu 1:30, 31; Vta 5:11; 14:6) Dua na gauna e liu qo, era na tokoni Jisu ena ivalu na Amaketoni.​—Vta 19:14, 15.

• Agilosi turaga.

  Kena ibalebale “nodra iliuliu na agilosi.” Ena iVolatabu e dusia ga e dua, e vakaraitaka ni dua ga na agilosi turaga, o Maikeli.​—Tan 12:1; Ju 9; Vta 12:7.

• Akaia.

  Ena iVolatabu vaKirisi vaKarisito qo na vanua qali vakaRoma ena ceva ni vanua o Kirisi kei na kena koroturaga o Korinica. Wili kina o Peloponisi kece kei na colo ni vanua levu o Kirisi. (Cak 18:12)​—Raica iKuri B13.

• Alamoca.

  Vosa ni sere e kena ibalebale “Goneyalewa, Yalewa Gone,” rairai dusia na domodra memela na goneyalewa nira laga e cake, rairai dusia tale ga na kena kitaki e cake na iyaya ni ivakatagi.​—1Ve 15:20; Sm 46:Ulu.

• Alapasita.

  Yaca ni saqa ni ilumu boivinaka e buli mai na vatu e kune volekati Alabastron, e Ijipita. Qiqo na gusuna, rawa ni sogo me kua ni turu na ilumu. Yaca tale ga ni vatu e buli kina na alapasita.​—Mar 14:3.

• Alifa kei na Omeka.

  iMatai kei na iotioti ni matanivola ena matuavosa vaKirisi, e kune vakatolu ena Vakatakila me icavuti ni Kalou. Kena ibalebale ena ikotokoto qo “na imatai kei na iotioti” se “na itekitekivu kei na itinitini.”​—Vta 1:8; 21:6; 22:13.

• Amaketoni.

  Vu mai na vosa vakaIperiu Har Meghid·dohnʹ, kena ibalebale “Ulunivanua o Mekito.” Kilai me “ivalu ni siga levu ni Kalou Kaukaua Duadua” mera valuti Jiova kina “na tui kei vuravura.” (Vta 16:14, 16; 19:11-21)​—Raica VEIVAKARARAWATAKI LEVU.

• Arame, Kai Arame.

  Ira na kawa nei Arame na luvei Semi e tiko ena yasayasa ena Veiulunivanua e Lepanoni me yaco i Mesopotemia, mai na Veiulunivanua e Tarisu ena vualiku me yaco i Tamasiko me yala ina ceva. Kilai na vanua qo ena vosa vakaIperiu me o Arame, e muri qai vakatokai me o Siria, ira na lewena mera kai Siria.​—Vte 25:20; Vkr 26:5; Ose 12:12.

• Areopakasi.

  Delana cere mai Aceni, ena vualiku ni Akoropoli donuya na ra, e vakatokai tale ga kina na matabose (mataveilewai) e dau vakayaco bose e kea. Era kauti Paula ina Areopakasi na daunifilosofi na Sitoike kei ira na Epikuro me vakamacalataka nona vakabauta.​—Cak 17:19.

• Asasela.

  Yaca vakaIperiu e rairai kena ibalebale na “Me a Yali.” Ena Siga ni Veibuluti, e vakatalai ina vanua talasiga na me nei Asasela, e vakatakarakarataka ni sa bokoci nodra ivalavala ca na lewe ni matanitu era vakayacora ena gauna sa oti.​—Vns 16: 8, 10.

• Aselgeia.​—

  Raica IVALAVALA VAKASISILA.

• Asetoreci.

  Kalou yalewa ni ivalu kei na vakatubukawa ni Kenani, wati Peali.​—1Sa 7:3.

B

• Bete.

  Tagane e matataka na Kalou vei ira na lewenivanua, me vakavulici ira ena ka me baleta na Kalou kei na nona lawa. E matataki ira tale ga na lewenivanua ena mata ni Kalou, me vakacaboisoro, e vakamamasu qai kerekere ena vukudra. Ni bera ni vakarautaki na Lawa e vola o Mosese, era veiqaravi vakabete ena nodra vuvale na ulunivuvale.  Ena Lawa e vola o Mosese, era matabete na tagane ena vuvale nei Eroni ena yavusa na Livai. Nodra ivukevuke o ira na vo ni tagane era Livai. Ni tauyavu na veiyalayalati vou e mai matanitu bete na Isireli vakayalo, e kena Bete Levu o Jisu Karisito.​—Ly 28:41; Ipe 9:24; Vta 5:10.

• Bete levu.

  Ena Lawa e vola o Mosese, qo na bete e matataki ira na lewenivanua ena mata ni Kalou qai raica nodra cakacaka na vo ni bete. Kilai tale ga me “iliuliu ni bete.” (2Ve 26:20; Ese 7:5) O koya ga e vakadonui me curu ina Loqi Tabu Sara ni valeniveitavaki kei na valenisoro, qo ena Siga ni Veibuluti. Na “bete levu” e dusi Jisu Karisito tale ga.​—Vns 16:2, 17; 21:10; Mac 26:3; Ipe 4:14.

• Biukila.

  iVakatagi uvuci, e kaukamea, dau ivakatakilakila se ivakatagi. Vakarota o Jiova ena Tiko Voli Mai na Lekutu 10:2, me caka e rua na biukila siliva me uvuci mera kacivi kina na isoqosoqo, mera tokitaki na keba, se vakarogoya na ivalu. Rairai biukila dodonu, sega ni “ileu” loveci ni manumanu. Vakayagataki tale ga ena valenisoro, sega ni vakamacalataki na kedra ibulibuli. Kena rorogo e dusia na vakatulewa bibi i Jiova, se so tale na itukutuku bibi vu vakalou.​——2Ve 29:26; Ese 3:10; 1Ko 15:52; Vta 8:7–11:15.

• Bubului.

  (1) Vosayalayala ni dina se yalataka ni na sega ni cakava e dua na ka. Levu na gauna e vakayacori vua e dua e cecere, vakabibi vua na Kalou. E bubului o Jiova me vakadeitaka nona veiyalayalati kei Eparama. (Vte 14:22; Ipe 6:16, 17) (2) Vosayalayala bibi vua na Kalou me vakayacori eso na ka, me cabori eso na isoro se isolisoli, veiqaravi ena so na tabana, se vakatabui koya mai na so na ka e sega ni cala. E tiko kina na vakasama me vakayacori na ka e yalataki.​—Tvl 6:2; Dvu 5:4; Mac 5:33.

• Buke.

  Ena vosa vakaIperiu “Millo” e yavutaki mai na vosa e kena ibalebale me tawa. iRairai se ibulibuli ni vanua e tiko kina na Koro i Tevita. ia e sega ni kilai na kena ibalebale dina.​—2Sa 5:9; 1Tu 11:27.

• Bula.

  iVakadewa ni vosa vakaIperiu na neʹphesh kei na vosa vaKirisi na psy·kheʹ. Ena iVolatabu, e dusia ga na (1) tamata, (2) manumanu, se (3) bula ni tamata se manumanu. (Vte 1:20; 2:7; Tvl 31:28; 1Pi 3:20) Duidui nodra vakayagataka e levu na lotu, ia e vakaraitaka na iVolatabu ni vosa ruarua qo na neʹphesh kei na psy·kheʹ e dusia na ka e laurai kei na tamata ni vakamacalataka na kabula e vuravura. Ena vakadewa qo e vakadewataki na ibalebale ni kena vosa taumada, me vaka na “bula,” “kabula,” “tamata,” “nona bula taucoko e dua,” se isosomi ni tamata le dua (kena ivakaraitaki, “o yau” me “noqu bula”). Levu na vanua e biu ena ivakamacala e ra na isosomi ni “bula.” Ni biu ena tikinivolatabu se ivakamacala e ra na vosa “bula,” na kena ibalebale e salavata kei na ivakamacala qori. Ni dua e cakava na ka ena nona vinaka taucoko, e kena ibalebale ga ni vu mai lomana, se nona bula taucoko. (Vkr 6:5; Mac 22:37) Ena so na vanua, na rua na vosa taumada qo e dusia na daukana ni dua na kabula, e vakaibalebaletaka tale ga na tamata mate, se yago mate.​—Tvl 6:6; Vvb 23:2; Ais 56:11; Ake 2:13.

• iBulubulu.

  Ni volai ena matanivola lailai e dusia na ibulubulu yadua, na matanivola levu e dusia na ibulubulu ni kawatamata, e tautauvata kei na vosa vakaIperiu na “Seoli” kei na vosa vaKirisi na “Etesi.” Ena iVolatabu, qo e vanua vakaivakatakarakara e sega kina na cakacaka se kilaka. ​—Vte 47:30; Dvu 9:10; Cak 2:31.

• iBulubulu nanumi.

  Vanua e bulu kina na yagonimate. Na vosa vaKirisi mne·meiʹon, e vu mai na vosa “me nanumi,” kena ibalebale ni na nanumi o koya e mate.​—Jn 5:28, 29.

• Butu, Samu, Rara ni butu covuata.

  iWalewale ni tawasei covuata mai tolona kei na qana; na vanua e samu se butu kina. E samu ena kau ia ni levu na ka me samu, dau vakayagataki na isamuyara kaukamea se qiqi e dreta na manumanu, oya na iyaya me qaqia na covuata ena rara ni butu covuata, na rara mokimokiti ena dua na vanua cere e tadrava na cagi.​—Vns 26:5; Ais 41:15; Mac 3:12.

C

• iCabocabonisoro.

  Buturara qele, vatu, ibinibini vatu, se kau e ubi ena kaukamea me cabori kina na isoro se ka boivinaka ena sokalou. E tiko e dua na “icabocabo koula” ena imatai ni rumu ni valeniveitavaki kei na valenisoro me cabo kina na ka boivinaka, e caka mai na kau qai ubi ena koula. E tiko e  tuba ena raranivale e dua na “icabocabonisoro kopa” levu me cabo kina na isoro kama. (Ly 27:1; 39:38, 39; Vte 8:20; 1Tu 6:20; 2Ve 4:1; Lu 1:11)​—Raica iKuri B5 kei na B8.

• Cakamana, Cakacaka veivakurabuitaki.

  Ka e caka se yaco e sivia na kaukaua kece vakatamata, e vu mai na kaukaua vuni. Vosa veiwekani ni “ivakatakilakila,” se “ka veivakurabuitaki” ena iVolatabu.​—Ly 4:21; Cak 4:22; Ipe 2:4.

• Cala.

  Sega ni muria na lawa. Vosa veiwekani ni “ivalavala ca” ena iVolatabu.​—Sm 51:3; Rom 5:14.

• Cili.

  Kau tani na kuli ni yago vakatagane. Vakaroti vei Eparama kei ira nona kawa, e sega ni baleti ira na lotu vaKarisito. E vosa vakaibalebale ena levu na ikotokoto.​—Vte 17:10; 1Ko 7:19; Flp 3:3.

• Cudruvi.

  Vakarerea se rukaka e dua, se dua na ka. Kua ni kilasevati kei na cudru vakalialia. Na veicudruvi na kena tukuni na itukutuku bibi se parofisaitaki na ca. E tiko kina na vakasama ni parofisai, e tarasui ni cavuta na Kalou se dua e lesi.​—Vte 12:3; Tvl 22:12; Kal 3:10.

D

• iDabedabe ni veilewai.

  Buturara e tautuba, vakaikabakaba, mera dabe kina na vakailesilesi ra qai vosa vei ira na lewenivanua se kacivaka nodra vakatulewa. Na matavosa “idabedabe ni veilewai ni Kalou” kei na “idabedabe ni veilewai i Karisito” e vakatakarakarataka na ituvatuva i Jiova me lewa na kawatamata.​—Rom 14:10; 2Ko 5:10; Jn 19:13.

• Dairekita.

  Basika ena Same, na kena vosa vakaIperiu e rairai dusi koya e tuva na sere, lewa na kena ilagalaga, vakatovotovotaka qai vakavulici ira na Livai era lagasere, e liutaka mada ga nodra lagasere ena soqo. Laurai ena so na ivakadewa me “iliuliu ni sere” se “dairekita ni sere.”​—Sm 4:Ulu; 5:Ulu.

• Daunifilosofi na Epikuro.

  Ira na imuri nei Epikuro na daunifilosofi ni Kirisi (341-270 B.G.V.). Era vakavuvulitaka ni isausau levu duadua ena nona bula e dua me vakaceguya nona gagadre.​—Cak 17:18.

• Daunifilosofi na Sitoike.

  Koronivuli ni Kirisi era vuli kina na daunifilosofi, era vakabauta nira na marau ke ra lewa ga nodra bula. Nodra rai ni o koya e vuku sara, e sega ni kauaitaka na rarawa kei na marau.​—Cak 17:18.

• Dauraikalokalo.

  Koya e vulica na veitosoyaki ni matanisiga, vula, kei na kalokalo me vakatakila na ka se bera ni yaco.​—Tan 2:27; Mac 2:1.

• Dauraivotu.

  Koya e lesia na Kalou me kila nona inaki, dolavi na matana me raica se kila na ka e sega ni dua tale e raica. Kena vosa vakaIperiu e vu mai na vosa e kena ibalebale “raica,” ena mata se mata vakayalo. Era lai kere ivakasala vua na lewenivanua.​—1Sa 9:9.

• Dautulituli.

  Koya e bulia na kuro qele, veleti, kei na so tale. Kena vosa vakaIperiu e kena ibalebale “bulia.” Ni lewa na qele na dautulituli, e vakaibalebaletaki ena lewa cecere i Jiova vei keda yadua se veimatanitu.​—Ais 64:8; Rom 9:21.

• Dauvakacuru.

  Koya e kaya ni dau veivosaki kei ira na mate.​—Vns 20:27; Vkr 18:10-12; 2Tu 21:6.

• Dauvakadraudrau.

  Kena vakayagataki na kaukaua e vu vakatimoni.​—2Ve 33:6.

• Dauveiqaravi ni ivavakoso.

  iVakadewa ni vosa vaKirisi na di·aʹko·nos, e dau vakadewataki me “dauvunau” se “dauveiqaravi.” Na “dauveiqaravi ni ivavakoso” e dusia e dua e vukei ira na qase ni ivavakoso. Me rawata na ivakatagedegede vakaivolatabu me qarava na itavi dokai qo.​—1Tm 3:8-10, 12.

• Deriki.

  iLavo koula ni Perisia e 8.4 na karamu (0.27 na onisi) na kena bi. (1Ve 29:7)​—Raica iKuri B14.

• Dinari.

  iLavo siliva ni Roma na kena bi e 3.85 na karamu (0.124 na onisi), e tiko na ivakatakarakara kei Sisa ena dua na yasana. iSau ni tamata cakacaka ena dua na siga, saumi kina na “ivakacavacava” e lavaka o Roma vei ira na Jiu. (Mac 22:17; Lu 20:24)​—Raica iKuri B14.

• Dukadukali.

  Rawa ni duka vakayago, se beca na lawa ni itovo savasava. Ena iVolatabu, na vosa qo e dau dusia na ka e sega ni dodonu, se ka e sega ni savasava ena Lawa e vola o Mosese. (Vns 5:2; 13:45; Mac 10:1; Cak 10:14; Efe 5:5)​—Raica SAVASAVA.

• Duru.

  iTokoni ni vale, se dua na ka e vaka na duru. So e vakananumi kina na ka bibi e caka se soqo. E vakaduru na valenisoro kei  na vale vakaturaga e tara o Solomoni. Era vakaduria na lotu butobuto na duru ni sokalou e sema ina nodra lotu lasu, ena so na gauna era muria tale ga qo na Isireli. (Dvl 16:29; 1Tu 7:21; 14:23)​—Raica IUKUUKU.

• Drakema.

  Ena iVolatabu vaKirisi vaKarisito, qo na ilavo siliva vaKirisi, e 3.4 na karamu (0.109 na onisi) na kena bi ena gauna oya. Ena iVolatabu vakaIperiu e volai kina na drakema koula ena gauna vakaPerisia e tautauvata kei na deriki. (Nie 7:70; Mac 17:24)​—Raica iKuri B14.

• Drano bukawaqa.

  Vanua vakaivakatakarakara e “caudre tu ena bukawaqa kei na sulifure,” e tukuni me “ikarua ni mate.” Era na kolotaki kina na sega ni veivutuni, na Tevoro, o mate, kei iBulubulu (se o Etesi). Ni biu kina na kabula vakayalo, o mate kei Etesi, na ka e sega ni kama rawa, e dusia ni qo na drano vakaivakatakarakara, e sega ni veivakararawataki tawamudu, ia na rusa vakadua.​—Vta 19:20; 20:14, 15; 21:8.

• Drega boivinaka.

  Dra mamaca (drega) ni vunikau kei na kau lalai ena vuvale ni Boswellia. Kamikamica na kena iboi ni vakamai. iSaluaki ni ka boivinaka tabu e vakayagataki ena valeniveitavaki kei na valenisoro. Cabori kei na isoro laukana qai biu ena iyatu yadua ni madrai dauraici ena loma ni Loqi Tabu.​—Ly 30:34-36; Vns 2:1; 24:7; Mac 2:11.

• Duru ni sokalou.

  Na vosa vakaIperiu (ʼashe·rahʹ) e dusia (1) duru ni sokalou e vakatakarakarataki Asera, na kalou yalewa ni vakatubukawa ni Kenani, se (2) ivakatakarakara ni kalouyalewa o Asera. E rairai vakaduri vakadodonu, eso na tikina e kau. Rawa ni duru sega ni ceuti se vunikau.​—Vkr 16:21; Dvl 6:26; 1Tu 15:13.

E

• Ecanimi.

  iKavitu ni vula ena nodra ivolanivula ni lotu na Jiu, ia e imatai ni vula ena ivolanivula ni teitei. Ena loma ni vula o Seviteba ina loma ni Okotova. Nira lesu mai Papiloni na Jiu e qai vakatokai me Tisiri. (1Tu 8:2)​—Raica iKuri B15.

• Efa.

  iVakarau ni ka mamaca kei na kena itawatawa, e vakarautaki kina na covuata. Tautauvata kei na ivakarau paca wai, e 22 na lita (20 na ivakarau mamaca). (Ly 16:36; Isi 45:10)​—Raica iKuri B14.

• Efoti.

  iSulu vaka na epereni era tokara na bete. E duatani na efoti e tokara na bete levu, e kabi toka ena mata ni epereni na taga ni lomasere e tiko kina e 12 na vatutalei. (Ly 28:4, 6)​—Raica iKuri B5.

• Eluli.

  Nira sereki na Jiu mai Papiloni, qo na nodra ikalima ni vula ena ivolanivula ni lotu, ia na ika11 ni vula ena ivolanivula ni teitei. Ena loma ni Okosita ina loma ni Seviteba. (Nie 6:15)​—Raica iKuri B15.

• Emeni.

  “Me yaco mada ga,” se “io.” Vu mai na vosa vakaIperiu ʼa·manʹ, kena ibalebale “yalodina, nuitaki.” Cavuti na “emeni” me tokona na bubului, masu, se itukutuku. E icavuti kei Jisu ena Vakatakila.​—Vkr 27:26; 1Ve 16:36; Vta 3:14.

• Epi.

  Nira sereki na Jiu mai Papiloni, qo na nodra ikalima ni vula ena ivolanivula ni lotu, ia e ika11 ni vula ena ivolanivula ni teitei. Ena loma ni vula o Julai ina loma ni vula o Okosita. Sega ni cavuti ena iVolatabu, e tukuni ga me “ikalima ni vula.” (Tvl 33:38; Ese 7:9)​—Raica iKuri B15.

• Epipi.

  Yaca taumada ni imatai ni nodra vula na Jiu ena ivolanivula ni lotu, ia e ikavitu ni vula ena ivolanivula ni teitei. Kena ibalebale “Sola Drokadroka (ni Covuata),” ena loma ni Maji ina loma ni Epereli. Nira lesu mai Papiloni na Jiu e qai vakatokai me Naisani. (Vkr 16:1)​—Raica iKuri B15.

• Eremesi.

  Kalou ni Kirisi, na luvei Seusi. Kilalecataki kina o Paula mai Lisitira, e dusia nira talai koya na kalou, e gusumacala.​—Cak 14:12.

• Eroti.

  Vuvale lesi mai Roma me lewai ira na Jiu. E rogo o Eroti na Ka Levu ni tara tale na valenisoro e Jerusalemi, qai vakarota mera vakamatei na gonelalai ni saga me vakamatei Jisu. (Mac 2:16; Lu 1:5) O rau na luvena, o Eroti Arikelo kei Eroti Anitipasa, rau lesi me rau lewa eso na iwase ni vanua e liutaka o tamadrau. (Mac 2:22) O Anitipasa e kovana ni ikava ni iwase ni yasana, kilai levu me “tui,” veiliutaki ena gauna e vunau tiko kina o Karisito me tolu veimama na yabaki me yacova na gauna e tukuni ena Cakacaka wase 12. (Mar 6:14-17; Lu 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Cak 4:27; 13:1) Dua na agilosi ni Kalou e qai vakamatei Eroti Akaripa na iMatai, na makubui Eroti na Ka Levu, e veiliutaki ga vakalekaleka. (Cak 12:1-6, 18-23) Veiliutaki sara na luvena o Eroti Akaripa na iKarua, me yacova nira vorati Roma na Jiu.​—Cak 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.

•  Esia.

  Ena iVolatabu vaKirisi vaKarisito, qo na yasana vakaRoma, wili kina e dua na iwase ni vanua ena ra kei Taki nikua, kei na so na yanuyanu ena baravi me vakataki Samo kei Patimo. Kena koroturaga o Efeso. (Cak 20:16; Vta 1:4)​—Raica iKuri B13.

• Eta.

  Nira sereki na Jiu mai Papiloni, qo na ika12 ni nodra vula ena ivolanivula ni lotu, ia e ikaono ni vula ena ivolanivula ni teitei. Ena loma ni Feperueri ina loma ni Maji. (Esi 3:7)​—Raica iKuri B15.

• Etesi.

  Vosa vaKirisi e tautauvata kei na vosa vakaIperiu “Seoli.” Vakadewataki me “iBulubulu” (matanivola levu) me vakaduiduitaka na ibulubulu ni kawatamata.​—Raica IBULUBULU.

F

• Farisi.

  Nodra matalotu rogo na lotu vakaJiu ena imatai ni senitiuri G.V. Era sega ni kawa vakabete, ia era muria vakamatailalai na Lawa, era vakabibitaka nodra ivakavuvuli e sega ni volai. (Mac 23:23) Ra saqata na itovo vaKirisi, nira kila vinaka na Lawa kei na kena ivakavuvuli, era vakacolasau vei ira na lewenivanua. (Mac 23:2-6) So era lewe ni Sanadrini. Ra dau saqati Jisu ena kena muri na Siga ni Vakacecegu, na ivakarau me muri, nona veimaliwai kei ira na tamata ivalavala ca kei ira na kumuna na ivakacavacava. Ra mai lotu vaKarisito eso wili kina o Saula mai Tarisu.​—Mac 9:11; 12:14; Mar 7:5; Lu 6:2; Cak 26:5.

• Fero.

  Kedra icavuti na tui Ijipita. Lima na Fero e cavuti ena iVolatabu (o Sisaki, o So, o Tiraka, o Niko, kei Ofira), ia na kena vo era sega ni volai na yacadra, wili kina o ira na veimaliwai vakalevu kei Eparama, Mosese, kei Josefa.​—Ly 15:4; Rom 9:17.

• Filisitia, Kai Filisitia.

  Vakatokai kina na ceva ni baravi kei Isireli. Ra tawana na lewe i Kiriti ra qai vakatokai mera kai Filisitia. Vakadrukai ira o Tevita ia era tu vakataki ira ga, e kedra meca na Isireli. (Ly 13:17; 1Sa 17:4; Emo 9:7)​—Raica iKuri B4.

G

• Gasau.

  Yaca ni kau kece e dau tubu ena vanua suasua. Kena mataqali qo e nanumi me Arundo donax. (Jop 8:11; Ais 42:3; Mac 27:29; Vta 11:1)​—Raica GASAU IVAKARAU.

• Gasau ivakarau.

  Dua na gasau ivakarau e ono na kiupiti na kena balavu. Yavutaki ena kiupiti raraba, kena balavu e 2.67 na mita (8.75 na fiti); yavutaki ena kiupiti balavu, kena balavu e 3.11 na mita (10.2 na fiti). (Isi 40:3, 5; Vta 11:1)​—Raica iKuri B14.

H

• Hikaioni.

  iDusidusi ni lagasere. Ena Same 9:16, e rawa ni dusia na rogo bi ni api, se cegu lekaleka me ia kina na vakasama titobu.

• Hini.

  iVakarau ni wai kei na itawatawa me vakarautaki kina. Tautauvata kei na 3.67 na lita (7.75 na paidi). (Ly 29:40)​—Raica iKuri B14.

I

• Iciopea.

  Matanitu makawa ena ceva kei Ijipita, okati kina na ceva kei Ijipita ni gauna qo kei na veimama ni vanua o Sudan ni gauna qo ena vualiku. So na gauna e dusi “Kusi” ena vosa vakaIperiu.​—Esi 1:1.

• Ifireimi.

  iKarua ni luvei Josefa, qai yaca ni dua na yavusa e Isireli. Ni tawase o Isireli, e yavusa rogo o Ifireimi mani matataka na matanitu e tini na yavusa.​—Vte 41:52; Jr 7:15.

• Iliriko.

  Dua na yasana vakaRoma ena vualiku ni ra kei Kirisi. Lakova na vanua qo o Paula ena nona cakacaka vakaitalatala, ia e sega ni tukuni ni a vunau e Iliriko, se yaco ga kina. (Rom 15:19)​—Raica iKuri B13.

• Iperiu.

  Cavuti e liu vei Eparaama (Eparama) me vakaduiduitaki koya vei ira na Amoraiti era volekati koya. Oti e cavuti vei ira na kawa i Eparama, vei Jekope na makubuna, kei na nodra vosa. Gauna i Jisu, e okati ena vosa vakaIperiu e levu na vosa vakaArame, e vosataka tale ga o Jisu kei ratou na nona tisaipeli.​—Vte 14:13; Ly 5:3; Cak 26:14.

• Isireli.

  Vakayacani Jekope kina na Kalou. Dusi ira vakailawalawa nona kawa kece ena dua ga na gauna. Nodra kawa na luvena tagane o Jekope eratou le 12 era vakatokai mera luvei Isireli, na vuvale ni Isireli, o ira na lewe i Isireli, se o ira na Isireli. Vakayacani kina na matanitu e tini na kena yavusa ena vualiku e tawase mai na matanitu ena ceva, qai cavuti ena dua na gauna e muri vei ira na lotu vaKarisito lumuti, na “Isireli ni Kalou.”​—Kal 6:16; Vte 32:28; 2Sa 7:23; Rom 9:6.

• Isopi.

  Kau lalai na tabana, matailalai na drauna, vakamirika na dra se wai ena soqo ni veivakasavasavataki. Kena irairai, qo na kau na marjoram (Origanum maru; Origanum syriacum). Ena Joni 19:29 e rairai vesu vata na kau na marjoram kei na tabanikau,  se dua na mataqali kau na sorghum (Sorghum vulgare), ni rawa ni balavu na tolonikau qo me taura na vutovuto waini wiwi me biu e gusu i Jisu.​—Ly 12:22; Sm 51:7.

• Itomi.

  Dua tale na yaca i Iso na luvei Aisake. Ra lewa na yasayasa o Sia na kawa nei Iso (Itomi), qo na veiulunivanua e toka ena kedrau maliwa na Waitui Mate kei na Toba o Aqaba. Kilai me o Itomi. (Vte 25:30; 36:8)​—Raica iKuri B3 kei na B4.

J

• Jekope.

  Luvei Aisake kei Repeka, qai vakayacani koya na Kalou me o Isireli, e tubudra na lewe i Isireli (era kilai tale ga mera Isireli, e muri mera Jiu). E 12 na luvena tagane, nodratou kawa era lewena na 12 na yavusa ni matanitu o Isireli. Dusi ira tiko ga na Isireli se lewe i Isireli na yaca Jekope.​—Vte 32:28; Mac 22:32.

• Jerupi.

  Ira na agilosi cecere, bibi nodra itavi. Duidui mai na serafimi.​—Vte 3:24; Ly 25:20; Ais 37:16; Ipe 9:5.

• Jiova.

  Vakaviti ni va na matanivola vakaIperiu ni yaca ni Kalou, basika vaka7,000 vakacaca ena vakadewa qo.​—Raica iKuri A4 kei na A5.

• Jitucuni.

  Sega ni macala kena ibalebale, basika ena ulu ni Same 39, 62, kei na 77. E rairai dusia na ilagalaga ni same qori, kena ivolavolai, se ivakatagi. O Jitucuni e daunivakatagi Livai, na kena ilagalaga gona se ivakatagi e rairai sema vua kei ira na luvena.

• Jiu.

  Vosa e kilai kina na lewe ni yavusa o Juta ni vakadrukai na matanitu o Isireli e tini na kena yavusa. (2Tu 16:6) Nira sereki na Jiu mai Papiloni, e dusi ira na lsireli mai na dui yavusa era lesu i Isireli. (Ese 4:12) Dua na gauna e muri, e vakayagataki ena veiyasa i vuravura me vakaduiduitaki ira na Isireli kei ira na veimatanitu. (Esi 3:6) Vakayagataka vakaivakatakarakara na yapositolo o Paula ni tukuna ni sega ni bibi ena ivavakoso vaKarisito na vanua eda lako mai kina.​—Rom 2:28, 29; Kal 3:28.

• Jupili.

  Veiya50 na yabaki, tekivu wiliki mai na nodra curu na Isireli ina Vanua Yalataki. Biu wale tu na vanua ena yabaki ni Jupili ra qai sereki na bobula Iperiu. Vakalesui na qele ni vuvale a volitaki. Kena ibalebale na Jupili e dua taucoko na yabaki ni soqo, na yabaki ni veisereki me vakalesui na matanitu ina kena ituvaki e dau marautaka ena gauna e tauyavutaka kina na Kalou.​—Vns 25:10.

• Juta.

  iKava ni luvena tagane o Jekope vei Lia. Ni voleka ni mate o Jekope, e parofisaitaka ni na basika ena vuvale i Juta e dua na iliuliu rogo ena veiliutaki me tawamudu. Basika mai na kawa i Juta o Jisu ena nona bula vakatamata. Yaca ni yavusa, kei na matanitu ena dua na gauna e muri. Tukuni ni matanitu ena ceva, era lewena na Isireli ena yavusa i Juta kei Penijamini, era wili kina na bete kei na Livai. Tawana o Juta na vanua ena ceva ni matanitu wili kina o Jerusalemi kei na valenisoro.​—Vte 29:35; 49:10; 1Tu 4:20; Ipe 7:14.

K

• Ka boivinaka.

  Waki vata na drega boivinaka kei na isaluaki e kama vakamalua, kuvuraka na kena iboi kamica. Duatani sara na kena e wakivata kina e va na isaluaki me vakayagataki ena valeniveitavaki kei na valenisoro. Vakamai ena matakalailai kei na bogi ena kena icabocabo ena Loqi Tabu, ena Siga ni Veibuluti e vakamai ena Loqi Tabu Sara. Vakatakarakarataka nodra masu na dauveiqaravi yalodina ni Kalou. Sega ni lavaki vei ira na lotu vaKarisito na ka boivinaka.​—Ly 30:34, 35; Vns 16:13; Vta 5:8.

• Kai Nasareci.

  Vakatokai kina o Jisu ni lako mai na tauni o Nasareci. Rairai veiwekani kei na vosa vakaIperiu ena Aisea 11:1 me “sulina.” Tukuni tale ga vei ira na imuri i Jisu.​—Mac 2:23; Cak 24:5.

• Kai Samaria.

  Ra kilai kina na Isireli ena matanitu ena vualiku e tini na kena yavusa, ia ni ravuti Samaria o ira na kai Asiria ena 740 B.G.V., era okati kina na vulagi era kauta yani na kai Asiria. Gauna i Jisu, sega ni vakaibalebaletaki ena veika vakapolitiki se veivakaduiduitaki, dau dusi ira ga era lewena na matalotu ena vanua o Sikemi makawa kei Samaria. Duidui nodra vakabauta vei ira na lotu vakaJiu.​—Jn 8:48.

• Kalitia, Kai Kalitia.

  Vakaibalebaletaka taumada na vanua kei ira na lewenivanua era tiko ena vanua bucabuca e Taikirisi kei na uciwai na Uferetisi, toso na gauna sa dusi Papiloni taucoko kei ira na lewena. Dusi ira tale ga era vuli vinaka, era vulica na ka vakasaenisi, itukutuku makawa, vosa, kei  na veikabuli ni lomalagi, ia era daucakaiba, era dauraikalokalo.​—Ese 5:12; Tan 4:7; Cak 7:4.

• Kalokalo ni mataka.​—

  Raica IVOLASIGA.

• Kalou dina.

  iVakadewa ni vosa vakaIperiu “na Kalou.” Levu na gauna e vakayagataki na mata ni matanauni (na) ena vosa vakaIperiu me vakaduiduitaka ni o Jiova e Kalou dina duadua ga ni vakatauvatani kei ira na kalou lasu. Ni volai “na Kalou dina” e tiko kece kina na vakasama vakaIperiu ni vosa qo ena ikotokoto qori.​—Vte 5:22, 24; 46:3; Vkr 4:39.

• Karisito.

  iCavuti kei Jisu e vu mai na vosa vaKirisi Khri·stosʹ, tautauvata kei na vosa vakaIperiu e vakadewataki me “Mesaia,” se “Koya na Lumuti.”​—Mac 1:16; Jn 1:41.

• Kato ni veiyalayalati.

  Caka ena kau na akasia qai ubi ena koula, tiko ga ena Loqi Tabu Sara ena valeniveitavaki, oti qai biu ena Loqi Tabu Sara ni valenisoro e tara o Solomoni. Vavaku na kena isogo koula, toka e delana e rua na jerupi rau veiqaravi toka. Tiko e loma e rua na vatu raraba ni iVunau e Tini. (Vkr 31:26; 1Tu 6:19; Ipe 9:4)​—Raica iKuri B5 kei na B8.

• Kasia.

  Caka mai na kuli ni vunikasia (Cinnamomum cassia), vuvale vata kei na vunisinamoni. Sede boivinaka na kasia, isaluaki ni waiwai tabu ni veilumuti.​—Ly 30:24; Sm 45:8; Isi 27:19.

• iKatini.

  iKatini ni wase se 10 na pasede e soli se saumi me iloloma, vakabibi ena inaki vakalotu. Ni soli e vakatokai me “ikatini.” (Mal 3:10; Vkr 26:12; Mac 23:23) Vakaroti ena Lawa e vola o Mosese me soli na ikatini ni vuaniqele kei na ikatini ni tubu ni qelenibulumakau kei na sipi vei ira na Livai e veiyabaki me tokoni ira. Ra solia na Livai na ikatini ni ka e soli mai vei ira na matabete nei Eroni me tokoni ira. Tiko eso tale na ikatini. Sega ni lavaki na ikatini vei ira na lotu vaKarisito.

• Katu.

  Vakarautaka na titobu ni wai, e tautauvata kei na 1.8 na mita (6 na fiti). (Cak 27:28)​—Raica iKuri B14.

• Kau ni talitali.

  Kau me tali kina na waniculacula se na kula me isulu.​—Ly 39:27.

• Kau.

  Duru balavu e vesu kina e dua. Vakayagataka eso na matanitu me vakamatei kina e dua se lili kina na yago mate mera vuli kina na kena vo, se ra vakamaduataki kina e matanalevu. Ra kilai na kai Asiria ena voravora ni nodra veivaluvaluti, era vakaliligi ira na vesu ena mua momoto ni kau ni vakacurumi e ketedra me yaco i seredra. Nodra lawa na Jiu, o koya e cala bibi me vaka na vosabeca na Kalou se qaravi matakau era na vakamatei mada ena vatu, se so tale na iwalewale qai vakaliligi ena kau se vunikau mera vuli kina na kena vo. (Vkr 21:22, 23; 2Sa 21:6, 9) Ira na kai Roma era vesuki koya e cala ena kau, ena bula tiko me vica na siga qai mate ena mosi, ena karamaca, viakana, kei na todra ni siga. So na gauna me vaka na vakamatei nei Jisu Karisito, o koya e beitaki ena vako na ligana kei na yavana ena kau. (Lu 24:20; Jn 19:14-16; 20:25; Cak 2:23, 36)​—Raica KAUNIRARAWA.

• Kaugaga.

  Kau lalai ni veikau dau gaga, boi levu. Vakayagataki vakaibalebale ena iVolatabu me vakamacalataka na revurevu gaga ni veiyacovi tawadodonu, na veivakabobulataki, lewa ca, kei na vukitani. Ena Vakatakila 8:11, na “kaugaga” e dusia na wiwi kei na gaga ni dua na ka, se gunu.​—Vkr 29:18; Vvb 5:4; Jr 9:15; Emo 5:7.

• Kaunirarawa.

  iVakadewa ni vosa vaKirisi na stau·ros,ʹ kena ibalebale na kau se duru balavu, me vaka na kena e vakamatei kina o Jisu. Sega ni dua na ivakadinadina ni vosa vaKirisi qo na kauveilatai era vakayagataka na lotu butobuto me ivakatakilakila ni lotu ena vica na senitiuri ni bera na Karisito. Na “kaunirarawa” e tiko kina na vakasama taucoko ni kena vosa taumada na vosa stau·rosʹ e dusia na nodra vakararawataki, vakatotogani, se vakamaduataki na imuri i Jisu. (Mac 16:24; Ipe 12:2)​—Raica KAU.

• Kau vakavesu.

  Vakasavi mai nomu vanua se itikotiko, era dau vakarota na ravuravu. Kena ibalebale ena vosa vakaIperiu na “biubiu.” Era kau vakavesu vakarua na Isireli. E kauta vakavesu o Asiria na matanitu e tini na kena yavusa ena vualiku, e muri e kauta vakavesu o Papiloni na matanitu e rua na kena yavusa ena ceva. O ira na bula, era lesu ina nodra vanua ni sa veiliutaki o Sairusi, na tui Perisia.​—2Tu 17:6; 24:16; Ese 6:21.

• Ka vuni tabu.

  Tiki ni inaki ni Kalou e vu mai vua na Kalou e vakatakila ena nona gauna, e vakatakila ga vei ira e digia.​—Mar 4:11; Kol 1:26.

•  iKeliniwaini.

  Rua na qara e ta ena vatucule, dua e cake, dua e ra qai semati rau e dua na ikeli lailai. Ni buturaki na vuanivaini ena qara mai cake ena drodro na kena wai ina qara e ra. Na vosa qo e vakaibalebaletaka na vakataulewa ni Kalou.​—Ais 5:2; Vta 19:15.

• Kenani.

  Makubui Noa, ikava ni luvei Ame. Ra tawana na 11 na yavusa era kawa nei Kenani na yasayasa ena tokalau ni Mediterranean ena tadrua ni vanua o Ijipita kei Siria. Vakatokai na “vanua o Kenani.” (Vns 18:3; Vte 9:18; Cak 13:19)​—Raica iKuri B4.

• Kepi.

  iVakarau ni ka mamaca e 1.22 na lita (1.11 na ivakarau mamaca), yavutaki ena ka e rauta na ivakarau paca. (2Tu 6:25)​—Raica iKuri B14.

• Kera.

  Kena bibi e tautauvata kei na 0.57 na karamu (0.01835 na onisi). Tautauvata kei na 1/20 na sikeli. (Vns 27:25)​—Raica iKuri B14.

• Kiliati.

  Yasayasa vuavuaivinaka ena tokalau ni Uciwai na Joritani, yaco ina vualiku kei na ceva ni Buca o Japoki. So na gauna e dusia nodra vanua kece na Isireli ena tokalau ni Joritani, era tiko kina na yavusa na Rupeni, na Kata, kei na veimama ni yavusa na Manasa. (Tvl 32:1; Jos 12:2; 2Tu 10:33)​—Raica iKuri B4.

• Kimosi.

  Nodra iliuliu na kalou ni Moapi.​—1Tu 11:33.

• Kirisi.

  Nodra vosa na lewe i Kirisi; dua na itaukei kei Kirisi se vu mai kea nona vuvale. Rabailevu na kena ibalebale ena iVolatabu vaKirisi vaKarisito, dusi ira kece na sega ni Jiu se o ira era taleitaka na vosa vaKirisi kei na kena itovo.​—Joe 3:6; Jn 12:20.

• Kisiliu.

  Nira lesu mai Papiloni na Jiu, qo na ikaciwa ni nodra vula ena ivolanivula ni lotu, ia na ikatolu ni vula ena ivolanivula ni teitei. Ena loma ni Noveba ina loma ni Tiseba. (Nie 1:1; Sak 7:1)​—Raica iKuri B15.

• Kitica.

  Vosa ni sere, sega ni kilai na kena ibalebale, rairai e vu mai na vosa vakaIperiu na gath. Ra nanuma eso ni rawa ni ilagalaga ni sere ni caka waini, ni vosa na gath e dusia na ikeliniwaini.​—Sm 81:Ulu.

• Kiupiti.

  iVakarau ni balavu mai na duruduruniliga me yacova na vuso ni tubusivitiira. Ra dau vakayagataka na Isireli na kiupiti e rauta ni 44.5 na sedimita (17.5 na idi), ia era vakayagataka tale ga na kiupiti levu, e dua tale na rabaniliga na kena balavu, e rauta ni 51.8 na sedimita (20.4 na idi.). (Vte 6:15; Lu 12:25)​—Raica iKuri B14.

• Ko.

  iVakarau ni ka mamaca kei na wai. Tautauvata kei na 220 na lita (58.1 na qaloni, se 200 na ivakarau mamaca), yavutaki ena ka e rauta na ivakarau paca. (1Tu 5:11)​—Raica iKuri B14.

• Koro i Tevita.

  Yaca e vakayacani kina na koro o Jepusa ni ravuta oti o Tevita qai tara kina nona vale vakaturaga. Vakatokai tale ga me o Saioni. Tiko ena ceva kei Jerusalemi donuya na tokalau, yasana makawa duadua.​—2Sa 5:7; 1Ve 11:4, 5.

• Koro ni idrodro.

  Nodra koro na Livai me dro kina o koya e veivakamatei vakacalaka ni drovaki koya e nona itavi me sauma na dra. Vakaroti Mosese o Jiova me vakarautaka e ono na koro e tiko ena Vanua Yalataki, ena dua na gauna e muri e vakaroti Josua kina. Ni yaco o koya e dro ina koro ni idrodro, e tukuni koya vei ira na qase era tiko ena matamatanikoro, e ciqomi ena yalovinaka. Me kua ni vakayagataka vakailoa na isolisoli qo o koya e nakita nona laba, ena lewai ga ena koro e veivakamatei kina me vakadinadinataka ni sega ni cala. Ke sega ni cala, ena kau lesu ina koro ni idrodro. Ena tiko ena lomanibai ena vo ni nona bula, se ni sa mate na bete levu.​—Tvl 35:6, 11-15, 22-29; Jos 20:2-8.

• iKotinivauvau ni cina.

  Vakayagataki ena valeniveitavaki kei na valenisoro, e koula se kopa. Vaka na ikoti, e koti kina na vauvau ni cina.​—2Tu 25:14.

• Kuita.

  Ena iVolatabu vakaIperiu, e vakaibalebaletaka na matedewa, na mate, se ka ca e veitotogitaki kina o Jiova. Ena iVolatabu vaKirisi vaKarisito, e dusia na imoku se kuita buki e vakacoga na muana.​—Tvl 16:49; Jn 19:1.

• Kulinimanumanu.

  Kulinisipi, me, se luvenibulumakau me ka ni volavola. Kaukaua sara mai na kuta, e vakayagataki me ivolavivigi ni iVolatabu. Na kulinimanumanu a kerea o Paula me kauta mai o Timoci e rairai tiki ni iVolatabu vakaIperiu. Volai ena kulinimanumanu eso na iVolavivigi ni Waitui Mate.​—2Tm 4:13.

• Kuta.

  Vaka na gasau e tubu e wai, dau tali kina na kato, na itawatawa, kei na waqa. Caka tale ga kina na ka ni volavola me vaka na pepa, vakayagataki ena levu na ivolavivigi.​—Ly 2:3.

L

•  Lakosivia.

  Vakayacori e veiyabaki ena ika14 ni siga ni Epipi (vakatokai me Naisani) me nanumi kina nodra sereki na Isireli mai Ijipita. Dau vakamatei qai tavu e dua na lami (se me), e laukana kei na kakana draudrau gaga kei na madrai sega ni vakaleveni.​—Ly 12:27; Jn 6:4; 1Ko 5:7.

• Lase.

  Vaka na vatu e buli mai na sui ni kabula somidi ni waitui, e duiroka, damudamu, vulavula, loaloa. Sautu na lase ena Wasa Damudamu. Saulevu na lase damu ena gauna vakaivolatabu, buli kina na itaube kei na iukuuku.​—Vvb 8:11.

• iLatilati.

  iSulu tali totoka, cula kina na ivakatakarakara ni jerupi e wasea na Loqi Tabu mai na Loqi Tabu Sara ena valeniveitavaki kei na valenisoro. (Ly 26:31; 2Ve 3:14; Mac 27:51; Ipe 9:3)​—Raica iKuri B5.

• Lawa.

  Volai ena matanivola levu, e dau dusia na Lawa e soli vei Mosese, se na imatai ni lima na ivola ena iVolatabu. Volai ena matanivola lailai, rawa ni dusia na lawa yadua ena Lawa e vola o Mosese se na kena ivakavuvuli.​—Tvl 15:16; Vkr 4:8; Mac 7:12; Kal 3:24.

• Lawa e vola o Mosese.

  Solia o Jiova vei Isireli ni vakayagataki Mosese ena vanua talasiga e Saineai ena 1513 B.G.V. Qo na imatai ni lima na ivola ena iVolatabu.​—Jos 23:6; Lu 24:44.

• Lepta.

  Gauna e volai kina na iVolatabu vaKirisi vaKarisito, qo na nodra ilavo kopa lailai duadua na Jiu se ilavo varasa. Vakadewataki me “ilavo lailai sara” ena so na ivakadewa ni iVolatabu. (Mar 12:42; Lu 21:2; vmr.)​—Raica iKuri B14.

• iLeu.

  iLeu ni manumanu dau igunugunu, itawatawa ni waiwai, iqi kei na iyaya ni sasauni, me ivakatagi se vakatakila na ka. (1Sa 16:1, 13; 1Tu 1:39; Isi 9:2) Dau vakatakarakarataka na kaukaua, na ravuravu kei na qaqa.​—Vkr 33:17; Mai 4:13; Sak 1:19.

• iLeu ni icabacabonisoro.

  Tiki ni icabocabonisoro e vaka na ibulubuli ni ileu e toka ena tutu ni icabocabonisoro vava. (Vns 8:15; 1Tu 2:28)​—Raica iKuri B5 kei na B8.

• Leveni.

  Waki vata kei na falawa se wai me vakatubura; vakabibi na tiki ni falawa e maroroi mai na ibuli e liu. Ena iVolatabu, e dusia na ivalavala ca kei na cakacaka vakailawaki, dusia tale ga na tubu e sega ni laurai.​—Ly 12:20; Mac 13:33; Kal 5:9.

• iLiuliu.

  Lailai nona itutu vua na vakailesilesi liu e Papiloni. Ena iVolatabu, era dau lewai ira na tamata vuku ena valenitui e Papiloni. Ra cavuti tale ga na iliuliu ena gauna ni lewa i Tui Taraiasi na kai Mitia.​—Tan 2:48; 6:7.

• iLiuliu Levu.

  iCavuti kei Jisu Karisito. Dusia nona itavi bibi me sereki ira na yalodina mai na ivalavala ca mera bula tawamudu kina.​—Cak 3:15; 5:31; Ipe 2:10; 12:2.

• iLiuliu ni bete.

  Kena icavuti na “bete levu” ena iVolatabu vakaIperiu. Ena iVolatabu vaKirisi vaKarisito, e dusi ira na tagane era liu ena matabete, rawa ni wili kina na bete levu e vakacegui mai na nona itavi kei ira na iliuliu ni 24 na iwasewase ni matabete.​—2Ve 26:20; Ese 7:5; Mac 2:4; Mar 8:31.

• Livai.

  iKatolu ni luvena tagane o Jekope vei Lia; vakatokai tale ga kina na yavusa. Tolu na luvena tagane eratou tauyavutaka na tolu na nodra iwasewase lelevu na Livai. So na gauna, e dusia na yavusa taucoko, ia sega ni okati kina na vuvale vakabete i Eroni. Yavusa i Livai e sega nona ivotavota qele ena Vanua Yalataki, ia e soli vua e 48 na koro lelevu ena iyala ni vanua e votai ina vo ni yavusa.​—Vkr 10:8; 1Ve 6:1; Ipe 7:11.

• Livaiacani.

  Manumanu veisemati kei na wai, rawa ni manumanu ni wai. Ena Jope 3:8 kei na 41:1 e rawa ni dusia na korokotaile, se so tale na manumanu lelevu ni wai, e kaukaua. Ena Same 104:26, e rawa ni dusia eso na mataqali tovuto. So tale na vanua e vakayagataki vakaivakatakarakara, e sega ni manumanu.​—Sm 74:14; Ais 27:1.

• Loka.

  iVakarau lailai duadua ni wai ena iVolatabu. Tukuni ena nodra ivola na Jiu na Talmud me 1/12 ni hini, ni vakayagataki gona me yavu, na loka e tawana e 0.31 na lita (0.66 na paidi). (Vns 14:10)​—Raica iKuri B14.

• Lolo.

  Sega ni kana ena dua na gauna lekaleka. Ra lolo na Isireli ena Siga ni Veibuluti, ena gauna ni rarawa, kei na gauna era vinakata kina na veidusimaki ni Kalou. Ra tauyavutaka na Jiu e va na gauna ni lolo e veiyabaki, mera vakananuma kina na gauna dredre era donuya. Sega ni lavaki na lolo vei ira na lotu vaKarisito.​—Ese 8:21; Ais 58:6; Lu 18:12.

• Loloma dei.

  Vakadewataki vakalevu mai na vosa vakaIperiu cheʹsedh, dusia na loloma  e yavutaki ena bubului, yalodina, kei na veivolekati. Dusia nona lomani keda na Kalou, kei na noda veilomani.​—Ly 34:6; Ru 3:10.

• Loloma soli wale.

  Kena vosa vaKirisi e tiko kina na vakasama bibi ni ka e donu kei na marau. Dau dusia na iloloma e soli, se soli ka ena yalovinaka. Na loloma soli wale ni Kalou, oya na iloloma e solia wale na Kalou ena nona lomasavu qai sega ni namaka me saumi lesu. Qori nona lomasoli vakalevu na Kalou, nona yalololoma, kei na nona yalovinaka vei ira na tamata. Kena vosa vaKirisi e vakadewataka me ‘taleitaka,’ se na ‘iloloma e soli ena yalovinaka.’ Solia wale e dua ni uqeti koya na nona yalosavu.​—2Ko 6:1; Efe 1:7.

• Lolosi.

  Rarawa levu ena vuku ni mate se so na leqa. Ena gauna vakaivolatabu dau tiko na gauna ni lolosi. Ra tagi vakadomoilevu, ra tokara na kena isulu, ra biuta e uludra na dravusa, ra dresulaka nodra isulu ra qai tavimabu. So na gauna era sureti na daunilolosi ina veibulu.​—Vte 23:2; Esi 4:3; Vta 21:4.

• Loqi Tabu.

  iMatai kei na rumu levu ni valeniveitavaki se valenisoro, e duidui mai na rumu sara e loma, na Loqi Tabu Sara. Ena valeniveitavaki, e tiko ena loma ni Loqi Tabu na itutu ni cina koula, icabocabo koula ni ka boivinaka, teveli ni madrai dauraici, kei na iyaya koula; ena valenisoro, e tiko kina na icabocabonisoro koula, tini na itutu ni cina koula, kei na tini na teveli ni madrai dauraici. (Ly 26:33; Ipe 9:2)​—Raica iKuri B5 kei na B8.

• Loqi Tabu Sara.

  Rumu sara e loma ni valeniveitavaki kei na valenisoro, tiko kina na kato ni veiyalayalati. Ena lawa a soli vei Mosese, na bete levu ga e curu ena Loqi Tabu Sara, ena Siga ni Veibuluti e veiyabaki.​—Ly 26:33; Vns 16:2, 17; 1Tu 6:16; Ipe 9:3.

• Lotu vaKarisito.

  Yaca e solia na Kalou vei ira na imuri i Jisu Karisito.​—Cak 11:26; 26:28.

• Lovo.

  Vanua e vakawaicalataki kina na vatutalei se kaukamea, vakatakatai kina na ka e tuli, kei na so tale na iyaya. Gauna vakaivolatabu e buli na lovo ena biriki se vatu, vavi kina na lase.​—Vte 15:17; Tan 3:17; Vta 9:2.

• Lumuti.

  Kena ibalebale ena vosa vakaIperiu, “me livi ena wai.” Ni lumu e dua se dua na ka ena waiwai, e dusia ni vakatabui ena dua na itavi dokai. Ena iVolatabu vaKirisi vaKarisito, e dusia na sovaraki ni yalo tabu vei ira na digitaki mera bula i lomalagi.​—Ly 28:41; 1Sa 16:13; 2Ko 1:21.

• Luvei Eroni.

  Ira na kawa nei Eroni na makubui Livai e digitaki me imatai ni bete levu ena Lawa e vola o Mosese. Ra veiqaravi vakabete ena valeniveitavaki kei na valenisoro na luvei Eroni tagane.​—1Ve 23:28.

• Luvei Tevita.

  Dau cavuti vei Jisu me vakabibitaka ni o koya ga na Kawa ni veiyalayalati ni Matanitu ni Kalou ena basika ena iyatukawa nei Tevita.​—Mac 12:23; 21:9.

• Luve ni tamata.

  Voleka ni basika vaka80 na vosa qo ena Kosipeli. Dusi Jisu Karisito ni mai sucu vakatamata, e sega ni kabula ga vakayalo e rairai ena yago vakayalo. Dusia ni na vakayacora o koya na parofisai e volai ena Taniela 7:13, 14. E vakayagataki vei Isikeli kei Taniela na vosa qo ena iVolatabu vakaIperiu me vakaraitaka na kedrau duidui na italai qo kei koya e vakavuna na itukutuku erau vakasavuya.​—Isi 3:17; Tan 8:17; Mac 19:28; 20:28.

M

• Madigi.

  Qereqere se tikinikau se vatu e vakayagataki ena vakatulewa. Kumuni ena ilobi ni isulu se itawatawa qai yavalati. Na madigi e lutu mai se tomiki, oya na kena e digitaki. Dau salavata kei na masu. Ni vakayagataki vakadodonu na vosa “madigi” se vakaivakatakarakara, kena ibalebale “wasea” se “ivotavota.”​—Jos 14:2; Sm 16:5; Vvb 16:33; Mac 27:35.

• Madrai dauraici.

  Tinikarua na ibuli madrai e tuvani ena rua na ibinibini, ena Loqi Tabu ni valeniveitavaki kei na valenisoro, ono dua na teveli. Kilai tale ga me “madrai yatuni” kei na “madrai e vakacabori.” Dau cabori vua na Kalou, ena veisautaki na madrai ena Siga ni Vakacecegu me madrai katakata. Na madrai e kau tani era dau kania ga na bete. (2Ve 2:4; Mac 12:4; Ly 25:30; Vns 24:5-9; Ipe 9:2)​—Raica iKuri B5.

• Madrai e vakacabori.​—

  Raica MADRAI DAURAICI.

• Mahalaca.

  Vosa ni sere ena ulu ni Same 53 kei na 88. Rairai veiwekani kei na vosa vakaIperiu ni “malumalumu, tauvimate,” e vakaraitaka me lagati ena rarawa, ni  salavata kei na qaqa ni rua na sere qo e vakavotui kina na yalorarawa.

• Maile.

  iVakarau ni balavu e volai ga vakadua ena iVolatabu taumada vaKirisi vaKarisito, ena Maciu 5:41, rairai dusia na maile ni Roma e tautauvata kei na 1,479.5 na mita (4,854 na fiti). Tolu tale na vanua e basika kina, ena Luke 24:13, Joni 6:19, kei na Joni 11:18 e dusia na maile e kau mai na ivakarau makawa na sitadia ena ivola taumada.​—Raica iKuri B14.

• Malai na kau.

  Mate ni kau e vakavuna na karou. Tukuni ni malai ni kau ena iVolatabu e loaloa se damu na tolonikau (Puccinia graminis).​—1Tu 8:37.

• Malikami.

  Rairai tautauvata kei Moloke, nodra kalou levu na Amoni. (Sef 1:5)​—Raica MOLEKE.

• Mama vakaturaga.

  Mataqali ivakadei daramaki ena iqaqalo se vesu ena wa, rawa ni taubeni. Kilai tale ga me mama vakaturaga, e vakatakarakarataka nona lewa na iliuliu se vakailesilesi. (Vte 41:42)​—Raica IVAKADEI.

• Mana.

  Kedra na Isireli ena 40 na yabaki ena vanua talasiga, vakarautaka o Jiova. Basika vakacakamana ena delaniqele ni ubia na tegu ena veimataka, vakavo na Siga ni Vakacecegu. Ra kaya na Isireli ena imatai ni gauna era raica kina, “Na cava qo?” se vosa vakaIperiu “man huʼ?” (Ly 16:13-15, 35) So tale na ikotokoto e tukuni me “covuata ni lomalagi” (Sm 78:24), “madrai mai lomalagi” (Sm 105:40), kei na “madrai ni qaqa” (Sm 78:25). E tukuna tale ga vakaivakatakarakara o Jisu.​—Jn 6:49, 50.

• Masikili.

  Sega ni macala na ibalebale ni vosa vakaIperiu qo, laurai ena ulu ni 13 na same. Rairai kena ibalebale na “serekali ni vakanananu titobu.” Ra kaya eso ni rairai tautauvata kei na ibalebale ni dua na vosa e vakadewataki me ‘veiqaravi ena yalomatua.’​—2Ve 30:22; Sm 32:Ulu.

• Masitonia.

  Yasayasa ena vualiku kei Kirisi, rogo ni veiliutaki o Alekisada na Ka Levu, tu galala me yacova ni ravuta o Roma. Dua na yasana qali vakaRoma o Masitonia ni veisiko o Paula ena imatai ni gauna i Urope, sikova vakatolu na vanua qo. (Cak 16:9)​—Raica iKuri B13.

• Mata.

  Koya e vakamamasu ena rua na ilawalawa me vakaduavatataki rau. Ena iVolatabu, o Mosese e mata ni veiyalayalati ni Lawa, o Jisu e mata ni veiyalayalati vou.​—Kal 3:19; 1Tm 2:5.

• Matakau, Qaravi matakau.

  iVakatakarakara ni ka dina se ka e vakasamataki, vakayagataki ena sokalou. Na qaravi matakau oya na kena dokai, lomani, sokaloutaki, se vakacerecerei na matakau.​—Sm 115:4; Cak 17:16; 1Ko 10:14.

• Matalotu.

  iLawalawa e muria e dua na ivakavuvuli se iliuliu, era muria ga na ka era vakabauta. Dusia e rua na vakabauta vakaJiu rogo, na Farisi kei na Setoki. Ira na sega ni lotu vaKarisito era vakatokai ira tale ga na lotu vaKarisito mera “matalotu” se ‘na matalotu mai Nasareci,’ era rairai nanuma nira tawase mai na lotu vakaJiu. Vu ena ivavakoso vaKarisito eso na matalotu, e cavuti ena Vakatakila na “ilawalawa i Nikola.”​—Cak 5:17; 15:5; 24:5; 28:22; Vta 2:6; 2Pi 2:1.

• Matanimoto.

  Tolonikau balavu e kaukamea na muana momoto, era vakayagataka na dauteitei mera votoki kina na manumanu. Vakatauvatani kei na vosa ni tamata vuku me uqeti koya e rogoca me muria na ivakasala vuku. Na ivosavosa, “caqeta tiko na matanimoto” e vu mai na nona dau caqeta na bulumakau be na matanimoto qai mavoa kina, ni sega ni taleitaka me votoki.​—Cak 26:14; Dvl 3:31.

• Matanitu ni Kalou.

  Dusia na veiliutaki cecere ni Kalou e matataka na matanitu vakatui nei Luvena o Karisito Jisu.​—Mac 12:28; Lu 4:43; 1Ko 15:50.

• Matanivanua.

  Raica TAGANE E SELE.

• Mata ni yasana.

  Kovana levu ni yasana e vakarurugi ena Seneti ni Roma. Tiko vua na kaukaua me lewa kei na kaukaua vakamataivalu. Ena raica tale na Seneti na ka e cakava ia e cecere duadua nona lewa ena yasana.​—Cak 13:7; 18:12.

• Matedewa.

  Mate dewa totolo qai veivakamatei. Veisemati kei na veitotogitaki ni Kalou.​—Tvl 14:12; Isi 38:22, 23; Emo 4:10.

• Meca i Karisito.

  Rua kena ibalebale ena vosa vaKirisi. Dusia na meca, se saqati Karisito. Dusia tale ga na Karisito lasu, dua e viavia Karisito. Ra meca i Karisito na lewenivanua kece, isoqosoqo, se ilawalawa era lasutaka nira matataki Karisito, se kaya nira Mesaia, se saqati Karisito kei ira nona tisaipeli.​—1Jn 2:22.

•  Merotaki.

  Kalou levu ni Papiloni. Ni buli Papiloni me koroturaga o Hammurabi na tui Papiloni kei na daubuli lawa, e tekivu rogo o Merotaki (se o Matuki), qai sosomitaka e levu nodra kalou taumada, me nodra kalou levu na kalou ni Papiloni. Ena dua na gauna e muri, na yaca Merotaki (se Matuki) e sosomitaki ena ikacivi “Belu” (“iTaukei”), qai tukuni raraba o Merotaki me o Peli.​—Jr 50:2.

• Mesaia.

  Yavutaki mai na vosa vakaIperiu ni “lumuti” se “koya e lumuti.” Kena vaKirisi, “Karisito.”​—Tan 9:25; Jn 1:41.

• Mikitami.

  Vosa vakaIperiu e laurai ena ivakamacala taumada ni ono na same (Sm 16, 56-60). Sega ni macala na kena ibalebale, ia rairai veiwekani kei na vosa “ceuti.”

• Milikomi.

  Kalou era sokaloutaka na Amoni, rairai tautauvata kei na kalou o Moleke. (1Tu 11:5, 7) Vakarau cava na veiliutaki nei Solomoni, e tara eso na vanua cecere vua na kalou lasu qo.​—Raica MOLEKE.

• Mina.

  Kilai tale ga me mane ena Isikeli. iVakarau ni bibi kei na ilavo. Yavutaki ena vakekeli makawa ni dua na mina e tautauvata kei na 50 na sikeli, dua na sikeli e 11.4 na karamu na kena bi, na mina ena iVolatabu vakaIperiu e 570 na karamu na kena bi (18.35 na onisi). Rairai tiko na mina ena valenitui, me vaka ga na kiupiti. Ena iVolatabu vaKirisi vaKarisito, e dua na mina e tautauvata kei na 100 na drakema. Kena bi e 340 na karamu (10.9 na onisi). E 60 na mina e tautauvata kei na dua na taledi. (Ese 2:69; Lu 19:13)​—Raica iKuri B14.

• Mitia, Kai Mitia.

  Ira na kawa nei Metai na luvei Jefeca, ra tawana na vanua tautauvata ena veiulunivanua mai Irani, nodra vanua na kai Mitia. Ra tovata kei Papiloni o ira na kai Mitia mera vakadrukai Asiria. Ena gauna qori, e dua na yasana qali vakaMitia o Perisia, ia e veisaqati o Sairusi qai tovata kei Perisia o Mitia e basika kina na Matanitu o Mitia kei Perisia, e vakadruka na Matanitu o Papiloni ena 539 B.G.V. Ra tiko na kai Mitia e Jerusalemi ena Penitiko 33 G.V. (Tan 5:28, 31; Cak 2:9)​—Raica iKuri B9.

• Moleke.

  Nodra kalou na Amoni, rairai tautauvata kei Malikami, Milikomi, kei Moloke. Rairai dua na ikacivi, sega ni yaca ni dua na kalou. Vakaroti ena Lawa e vola o Mosese me vakamatei o koya e cabora na luvena vei Moloke.​—Vns 20:2; Jr 32:35; Cak 7:43.

• Moloke.​—

  Raica MOLEKE.

• Mucelapeni.

  Laurai ena ulu ni Same 9. Kena ibalebale taumada “e baleta na mate nei luvena.” Ra kaya eso ni qo na yaca, se rawa ni ikau ni dua na sere kilai levu me lagati kina na same qo.

• Mura.

  Drega boivinaka ni kau lailai votovotoa se vunikau lailai ena vuvale na Commiphora. Dua na isaluaki ni waiwai tabu ni veilumuti. iVakaboi ni isulu se idavodavo, waki vata kei na waiwai me waiwai ni veimasi se ilumu. Lumu kina na yagonimate me bulu.​—Ly 30:23; Vvb 7:17; Jn 19:39.

N

• Naisani.

  Nira sereki na Jiu mai Papiloni, qo na yaca vou ni vula o Epipi, na imatai ni nodra vula ena ivolanivula ni lotu kei na ikavitu ni vula ena ivolanivula ni teitei. Ena loma ni Maji ina loma ni Epereli. (Nie 2:1)​—Raica iKuri B15.

• Narita.

  Waiwai boivinaka saulevu, damudamu siawa, caka mai na kau na narita (Nardostachys jatamansi). Saulevu, dau waki kei na waiwai sega ni vakaisaluaki, so na gauna e sega ni kena ka dina. Rau vakaraitaka o Marika kei Joni ni vakayagataki vei Jisu na “narita dina.”​—Mar 14:3; Jn 12:3.

• Nasaraiti.

  Vu mai na vosa vakaIperiu ni “Digitaki,” “Koya e Vakatabui,” “Koya e Wasei.” Rua na iwasewase: ira na bole kei ira e lesia na Kalou. Na tagane se yalewa e rawa ni veiyalayalati kei Jiova me bula vakaNasaraiti ena loma ni dua na gauna. Ira na bole mera veiyalayalati era vakatabui ira ena tolu na ka bibi: kua ni gunuva na ka e veivakamatenitaki se kania na ka e tiko kina na vaini, kua ni kotiva na uludra se tara na yago mate. Ira e lesia na Kalou mera Nasaraiti era na va tiko qori ena nodra bula taucoko, ena lewa nodra ivakarau ni bula o Jiova.​—Tvl 6:2-7; Dvl 13:5.

• Necinimi.

  Ira na dauveiqaravi ni valenisoro era sega ni Isireli. iBalebale ni kena vosa vakaIperiu “O ira na Soli,” e vakaraitaka nira soli mera veiqaravi ena valenisoro. Rairai levu era vu mai vei ira na kai Kipioni, lesi ira o Josua mera “dau cabuka mera dau takiwai vei ira na isoqosoqo, vaka kina ena icabocabonisoro i Jiova.”​—Jos 9:23, 27; 1Ve 9:2; Ese 8:17.

• Neiloca.

  Sega ni macala na ibalebale ni vosa qo, basika ena ulu ni Same 5. Ra vakabauta  eso ni dusia na ivakatagi cagi, nira semata kei na vu vakaIperiu ni vosa e veiwekani kei na cha·lilʹ (bitunivakatagi). Rawa ni dusia na ilagalaga ni sere.

• Nefilimi.

  Luvedra na agilosi era liatamata mai vuravura kei ira na yalewa ni vuravura ni bera na Waluvu, era voravora.​—Vte 6:4.

O

• Oma.

  iVakarau ni ka mamaca e tautauvata kei na 2.2 na lita (2 na ivakarau mamaca), se dua na ikatini na efa. (Ly 16:16, 18)​—Raica iKuri B14.

• Omeri.

  iVakarau ni ka mamaca e tautauvata kei na ko. Yavutaki ena ka e rawa ni tawana na ivakarau paca, e tautauvata kei na 220 na lita (200 na ivakarau mamaca). (Vns 27:16)​—Raica iKuri B14.

• Onikisa.

  Vatutalei kaukaua dau caka kina na iukuuku. Makare oriori loaloa, kuvui, damu, dravu, se drokadroka. Cula vata kei na nona isulu na bete levu.​—Ly 28:9, 12; 1Ve 29:2; Jop 28:16.

• Orepi, Ulu i Orepi.

  Veiulunivanua wavolita na Ulu i Saineai. Dua tale na yaca i Ulu i Saineai. (Ly 3:1; Vkr 5:2)​—Raica iKuri B3.

• iOtioti ni veisiga.

  Matavosa qo kei na matavosa “veisiga mai muri” ena iVolatabu e dusia na gauna ena vakacavari kina eso na ka vakairogorogo. (Isi 38:16; Tan 10:14; Cak 2:17) Ni vakatau ena ka e parofisaitaki, qo ena rairai kovuta e vica se levu na yabaki. Ia ena iVolatabu, na vosa qo e dusia na “iotioti ni veisiga” ni veika ni vuravura qo, ena loma ni gauna e tiko tawarairai kina o Jisu.​—2Tm 3:1; Jem 5:3; 2Pi 3:3.

P

• Paca.

  iVakarau ni wai e via tautauvata kei na 22 na lita (5.81 na qaloni), era kunea na daukelikeli eso na ivorovoro ni saqa e tiko kina na yaca qo. Cakacakataki e levu na ivakarau ni ka mamaca kei na wai ena iVolatabu me rawa ni rauta na ivakarau paca. (1Tu 7:38; Isi 45:14)​—Raica iKuri B14.

• Papitaiso.

  Kena vu e dusia me “tabadromuci,” se toni. Vinakata o Jisu mera papitaiso nona imuri. Tukuni ena iVolatabu na veipapitaisotaki i Joni, na papitaiso ena yalo tabu, na papitaiso ena bukawaqa, kei na so tale.​—Mac 3:11, 16; 28:19; Jn 3:23; 1Pi 3:21.

• Parataisi.

  Basenikau rairaivinaka. iMatai ni vanua va qori o Iteni e vakarautaka o Jiova vua na imatai ni veiwatini. Ni vosa tiko o Jisu vua na kaivesu e toka volekati koya ena kaunirarawa, e tukuna ni na parataisi na vuravura. Ena 2 Korinica 12:4, na vosa qo e dusia na parataisi sa voleka, kei na Vakatakila 2:7, e dusia na parataisi vakalomalagi.​—Sso 4:13; Lu 23:43.

• Parofisai.

  iTukutuku ni Kalou, se kena vakatakilai na inaki ni Kalou se kena vakarogoi. Rawa ni ivakavuvuli vakalou, ivakaro vakalou se lewa, se kena vakarogoi na ka e vakarau yaco.​—Isi 37:9, 10; Tan 9:24; Mac 13:14; 2Pi 1:20, 21.

• Parofita.

  Vakatakilai vua na inaki ni Kalou. Ra vosa ena vuku ni Kalou, ra tukuna na veika se bera ni yaco, ivakavuvuli nei Jiova, nona ivakaro, kei na nona lewa.​—Emo 3:7; 2Pi 1:21.

• Peali.

  Kalou ni Kenani e tukuni ni lewa na lomalagi, vakatauca na uca, kalou ni vakatubukawa. Ra vakatokai tale ga kina na kalou lalai ena vanua oya. Kena vosa vakaIperiu e kena ibalebale “iTaukei, Turaga.”​—1Tu 18:21; Rom 11:4.

• Penitiko.

  iKarua ni soqo levu mai Jerusalemi mera tiko kece kina na tagane Jiu. Kena ibalebale, “iKalimasavulu (ni Siga),” e cavuti ena iVolatabu vaKirisi vaKarisito me dusia na Soqo ni Tatamusuki se Soqo ni Macawa ena iVolatabu vakaIperiu. Dau soqovi ena ika50 ni siga ni tekivu wiliki mai na ika16 ni Naisani.​—Ly 23:16; 34:22; Cak 2:1.

• Perisia, Ira na Perisia.

  Vanua kei ira na lewena dau cavuti vata, era veiwekani kei ira na kai Mitia. Gauna makawa, era tawana na Perisia na ceva ni veiulunivanua o Irani donuya na ra. Ena veiliutaki nei Sairusi na Ka Levu (era kaya eso na daunitukutuku makawa ni turaga ni Perisia o tamana, marama ni Mitia o tinana), era lewai ira na Perisia o ira na kai Mitia, ia e rua na matanitu. Vakadruka o Sairusi na Matanitu o Papiloni ena 539 B.G.V. qai sereki ira na Jiu bobula mera lesu ina nodra vanua. Lewa tale ga na Matanitu o Perisia na Uciwai na Indus ena tokalau me yaco ina Wasa na Aegean ena ra. Era vakarurugi na Jiu ena lewa vakaPerisia me yacova ni vakadrukai Perisia o Alekisada na Ka  Levu ena 331 B.G.V. Raivotutaka o Taniela na Matanitu o Perisia, cavuti tale ga ena Esera, Niemaia, kei na Esiteri. (Ese 1:1; Tan 5:28)​—Raica iKuri B9.

• Pielisipupi.

  Dau cavuti vei Setani, nodra turaga se iliuliu na timoni. Rairai veisautaki me o Pealisipupi, na Peali era qarava na kai Filisitia e Ekironi.​—2Tu 1:3; Mac 12:24.

• Pimi.

  iVakarau ni bibi kei na isau era lavaka na kai Filisitia ni vagatari na iyaya kaukamea. Kune ena vakekeli e vica na ivakarau vatu bibi e Isireli, volai toka kina na matanivola makawa vakaIperiu ni “pimi”; ivakatautauvata ni kedra bi e 7.8 na karamu (0.2508 na onisi), rauta ni rua na ikatolu na sikeli.​—1Sa 13:20, 21.

• Pomekaraneti.

  Vuata e vaka na irairai ni yapolo, na muana e vaka na isalanitui. Tiko e loma ni qana na kato lalai e to kina na waina, ena loma ni kato qori e bini kina na sorena lalai piqi se damudamu. Na iukuuku pomekaraneti e ukutaki kina na bele ni isulu balavu tabaleka ni bete levu, kei na iukuuku ni duru o Jakini kei Poasa ena mata ni valenisoro.​—Ly 28:34; Tvl 13:23; 1Tu 7:18.

• Porneia.​—

  Raica VEIYACOVI TAWADODONU.

• Puli.

  iKawalu ni nodra vula na Jiu ena ivolanivula ni lotu, ia e ikarua ni vula ena ivolanivula ni teitei. Vu mai na vosa e kena ibalebale “vua,” ena loma ni Okotova ina loma ni Noveba. (1Tu 6:38)​—Raica iKuri B15.

• Purimi.

  Soqo e vakayacori e veiyabaki ena ika14 kei na ika15 ni Eta. Nanumi kina nodra vakabulai na Jiu ena gauna nei Ranadi Esiteri. Na pu·rimʹ e sega ni vosa vakaIperiu, kena ibalebale “madigi.” E yacana na Soqo ni Purimi, se Soqo ni Madigi, ni vu mai na ka e vakayacora o Emani ni vakawiri Puri (na Madigi) me kilai kina na siga me vakayacori kina nona inaki ca, me vakawabokotaki ira na Jiu.​—Esi 3:7; 9:26.

Q

• iQamu ni vauvau.

  iYaya caka mai na koula, via vaka na ikoti dau vakayagataki ena valeniveitavaki kei na valenisoro me bokoca na vauvau ni cina.​—Ly 37:23.

• Qanicovuata.

  Qana e wasei mai na lewena laukana ena gauna ni butubutu kei na cebuceburaki. Vakayagataki ena vosa vakatautauvata me dusia e dua na ka tawayaga se ca.​—Sm 1:4; Mac 3:12.

• Qara sega ni vakabotona.

  Yavutaki ena vosa vaKirisi na aʹbys·sos, kena ibalebale “titobu sara” se “sega ni katumi rawa, sega ni yalani.” Vakayagataki ena iVolatabu vaKirisi vaKarisito me dusia na vanua se nona vesu e dua. Sega ni okati duadua ga kina na ibulubulu.​—Lu 8:31; Rom 10:7; Vta 20:3.

• Qaravi Kalou.

  Noda doka na Kalou o Jiova kei na noda sokaloutaki koya, nida yalodina ena nona veiliutaki cecere.​—1Tm 4:8; 2Tm 3:12.

• Qaravi tevoro.

  Vakabauta ni bula tiko na yalodra na mate, rawa nira veivosaki kei ira na bula tiko, vakabibi ni tarogi o dauvakacuru. Na vosa vaKirisi ni “qaravi tevoro” na phar·ma·kiʹa, e kena ibalebale “vakamatenitaki.” Veisemati kei na qaravi tevoro, ni dau vakayagataki na wainimate ena gauna makawa me kerei kina nodra kaukaua na timoni me ia kina na vakadraunikau.​—Kal 5:20; Vta 21:8.

• Qase.

  Dua na tagane sa bula dede, ia ena iVolatabu e dusia e dua e lewa se tiko nona itavi ena itikotiko se matanitu. E dusi ira tale ga na ibulibuli mai lomalagi e volai ena Vakatakila. Na vosa vaKirisi na pre·sbyʹte·ros e vakadewataki me “qase” ni dusi ira na liutaka na ivavakoso.​—Ly 4:29; Vvb 31:23; 1Tm 5:17; Vta 4:4.

• Qiena.

  Yaca vaKirisi ni Buca o Inomi, ena ceva kei na cevaira e Jerusalemi makawa. (Jr 7:31) Parofisaitaki ni na veidavori na yago mate ena vanua qo. (Jr 7:32; 19:6) Sega na ivakadinadina nira kolotaki i Qiena na manumanu se tamata me vakamai bulabula se vakararawataki kina. Sega ni vakatakarakarataka e dua na vanua tawarairai ni veivakararawataki ena bukawaqa. Ia e vakaibalebaletaka o Jisu kei ratou nona tisaipeli na Qiena me veitotogitaki tawamudu ni “ikarua ni mate,” oya na rusa vakadua.​—Vta 20:14; Mac 5:22; 10:28.

• Qiqi.

  Qiqi yavairua e tiko na kena ose me dreta, e vakayagataki vakalevu ena ivalu.​—Ly 14:23; Dvl 4:13; Cak 8:28.

R

• iRabo.

  Wadrega se wa tali mai na ua ni manumanu, co babalavu, se drauniulu. Taura toka na ka me rabotaki na vanua raba ni irabo, vakalevu ga na vatu. Dua na muana e vesu ena liga se ilabeniika, dua  tale na muana e tauri tiko ga e liga qai sereki ni rabotaki na irabo. Ra kacivi ira na daurabo na veimatanitu makawa mera lewe ni nodra mataivalu.​—Dvl 20:16; 1Sa 17:50.

• Ranadi ni Lomalagi.

  iCavuti ni kalou yalewa era sokaloutaka na Isireli vukitani ena gauna i Jeremaia. Ra kaya eso ni qo na kalou yalewa ni Papiloni o Isitari (Astarte). Mai Sumeria e tiko kina o Inana, kena ibalebale “Ranadi ni Lomalagi.” Kalou yalewa ni vakatubukawa. E kilai tale ga o Astarte me “Marama ni Lomalagi” ena dua na ceuceu mai Ijipita.​—Jr 44:19.

• Raranivale.

  Rara vakabai wavokita na valeniveitavaki. Dua na gauna e muri, qo na rara vakabai e wavokita na valenisoro. E tiko na icabocabo ni isoro kama ena raranivale ni valeniveitavaki kei na raranivale e loma ni valenisoro. (Raica iKuri B5, B8, B11.) E tukuni tale ga ena iVolatabu na rara ni vale kei na valenitui.​—Ly 8:13; 27:9; 1Tu 7:12; Esi 4:11; Mac 26:3.

• Reapi.

  Cavuti vakaibalebale ena ivola na Jope, Same, kei na Aisea (me kua ni nanumi ni o Reapi ena ivola i Josua). Ena ivola i Jope, e kilai na ibalebale ni Reapi ena ikotokoto oya me manumanu levu ni wasawasa, ena so tale na ikotokoto na manumanu levu ni wasawasa qo e dusi Ijipita.​—Jop 9:13; Sm 87:4; Ais 30:7; 51:9, 10.

S

• Saioni, Ulu i Saioni.

  Yaca ni nodra koronivalu na Jepusaiti ena koro o Jepusa e tiko ena delana mai Jerusalemi ena ceva. Ni vakadruka o Tevita, e tara e kea nona itikotiko vakaturaga mani vakatoka me “Koro i Tevita.” (2Sa 5:7, 9) E ulunivanua tabu vei Jiova o Saioni ni biuta e kea o Tevita na Kato i Jiova. Ena dua na gauna e muri, qo e dusia na vanua e tiko kina na valenisoro e Ulu i Moraia, ena so na gauna na korolevu o Jerusalemi. Dau vakayagataki vakaivakatakarakara ena iVolatabu vaKirisi vaKarisito.​—Sm 2:6; 1Pi 2:6; Vta 14:1.

• Saivani.

  Nira sereki na Jiu mai Papiloni, qo na ikatolu ni nodra vula ena ivolanivula ni lotu ia na ikaciwa ni vula ena ivolanivula ni teitei. Ena loma ni Me ina loma ni June. (Esi 8:9)​—Raica iKuri B15.

• Sala.

  Vakayagataki vakaibalebale ena iVolatabu me dusia nona ivalavala se ivakarau e dua e vakadonuya se sega ni vakadonuya o Jiova. E tukuni nira lewe ni “Sala” na imuri i Jisu Karisito, nira yavutaka nodra ivakarau ni bula ena nodra vakabauti Jisu Karisito, ra qai vakatotomuri koya.​—Cak 19:9.

• Samaria.

  Koroturaga ni matanitu ena vualiku kei Isireli e tini na kena yavusa me rauta ni 200 na yabaki, e yaca tale ga ni nodra vanua taucoko. Tara na koro qo ena ulunivanua o Samaria. Ena gauna i Jisu, o Samaria na yaca ni yasana ena maliwa ni vanua o Kalili ena vualiku kei Jutia ena ceva. Sega ni dau vunau ena yasayasa qori o Jisu, ia ena so na gauna ni lako kina e dau vosa vei ira na lewena. Vakayagataka o Pita na ikarua ni ki vakaivakatakarakara ni Matanitu ni Kalou ni sobuti ira na kai Samaria na yalo tabu. (1Tu 16:24; Jn 4:7; Cak 8:14)​—Raica iKuri B10.

• Same.

  Sere me vakacaucautaki kina na Kalou. Lakovata kei na ivakatagi mera lagata na sokaloutaki Jiova, era lagata tale ga na lewenivanua nira sokaloutaki Jiova ena valenisoro mai Jerusalemi.​—Lu 20:42; Cak 13:33; Jem 5:13.

• Sanadrini.

  Mataveilewai levu ni Jiu mai Jerusalemi. Ena gauna i Jisu, era lewena e 71, wili kina na bete levu kei na so tale era a bete levu tu, era lewe ni vuvale ni bete levu, ira na qase, ira na turaga ni yavusa, ira na ulunivuvale, kei ira na vunivola.​—Mar 15:1; Cak 5:34; 23:1, 6.

• Saqamua.

  Koya e veiyacovi ena taudaku ni vakawati me saumi kina. (Vosa vaKirisi ni “saqamua,” porʹne, e vu mai na vosa e kena ibalebale “volitaka.”) Dau vakaibalebaletaki ga vua na yalewa, ia era cavuti tale ga ena iVolatabu na tagane saqamua. Vakacalai ena Lawa e vola o Mosese na saqamua, ia e nodra ivurevure ni ilavo na lotu butobuto. (Vkr 23:17, 18; 1Tu 14:24) Ena iVolatabu, na vosa qo e dusi ira na lewenivanua, veimatanitu, se isoqosoqo era dau qaravi matakau ia era kaya tiko nira qarava na Kalou. Kena ivakaraitaki, e vakamacalataki ena Vakatakila na isoqosoqo o “Papiloni na Ka Levu” me saqamua, ni dau veimaliwai kei ira na iliuliu ni vuravura qo me kaukaua se vakaiyau kina.​—Vta 17:1-5; 18:3; 1Ve 5:25.

• Savasava.

  Ena iVolatabu na vosa qo e dusia na savasava vakayago. Kena ibale bale tale ga me savasava tiko ga se me vakasavasavataki e dua me kua ni takavi duka tale, e sega ni dukadukali na nona itovo se nona bula vakayalo. Ena Lawa e vola o Mosese, qo nona savasava e dua ni veiqaravi.​—Vns 10:10; Sm 51:7; Mac 8:2; 1Ko 6:11.

• Sega ni vakaleveni.

  Madrai e sega ni biu kina na leveni.​—Vkr 16:3; Mar 14:12; 1Ko 5:8.

• Sela.

  Vosa ni sere se cavuqaqataki, e volai ena Same kei na Apakuki. Rawa ni dusia na cegu lekaleka ena lagasere se ivakatagi, se ruarua me ia kina na vakanomodi kei na vakasama titobu, se vakavotui na vakasama e vakarogoi. Vakadewataki ena vakadewa vaKirisi ni iVolatabu vakaIperiu me di·aʹpsal·ma, kena ibalebale “cegu lekaleka ena sere.”​—Sm 3:4; Apa 3:3.

• Seminica.

  Vosa ni sere e kena ibalebale “ikawalu,” rawa ni dusia na kena rorogo lailai. Ena ivakatagi, na vosa qo e rairai dusia na kena rogo bi. Ena sere, e rairai dusia na rorogo lailai ni ivakatagi ni laga vata kei na sere.​—1Ve 15:21; Sm 6:Ulu; 12:Ulu.

• Seoli.

  Vosa vakaIperiu e tautauvata kei na vosa vaKirisi na “Etesi.” Vakadewataki me “iBulubulu” (matanivola levu), me vakaduiduitaka na ibulubulu ni kawatamata mai na ibulubulu ni tamata yadua.​—Vte 37:35; Sm 16:10; Cak 2:31 (vmr).

• Serafimi.

  Ira na kabula vakayalo tu wavokita na idabedabe vakaturaga i Jiova mai lomalagi. Na vosa vakaIperiu sera·phimʹ e kena ibalebale “o ira na caudre tiko.”​—Ais 6:2, 6.

• Sere ni Cabe.

  Na ulu ni Same 120-134. Levu na vakasama e tiko ena kena ibalebale, ia era vakabauta e levu nira lagata na 15 na same qo na Isireli mamarau nira cabe cake i Jerusalemi ena veiulunivanua e Juta, mera lai tiko ena tolu na soqo lelevu e veiyabaki.

• Sere ni lolosi.

  Ka e volai, qaqanisere se meke, e vakaraitaka na levu ni lomabibi, me vaka na lolosi ni mate na itokani se weka voleka, na lele.​—2Sa 1:17; Sm 7:Ulu.

• Setani.

  Vosa vakaIperiu e kena ibalebale “Dauveivorati.” Ni biu vata kei na mata ni matanauni raraba ena vosa taumada, e dusi Setani na Tevoro, na meca levu ni Kalou.​—Jop 1:6; Mac 4:10; Vta 12:9.

• Setoki.

  Nodra matalotu rogo na lotu vakaJiu, ra lewena na turaga vutuniyau kei ira na bete era vosayaco ena valenisoro. Ra sega ni duavata kei na levu nodra ivakavuvuli sega ni volai na Farisi kei na nodra vakabauta. Ra sega ni vakabauta na veivakaturi se nira bula tiko na agilosi, era saqati Jisu.​—Mac 16:1; Cak 23:8.

• Seusi.

  Nodra kalou levu na kai Kirisi lotu butobuto. Kilalecataki kina mai Lisitira o Panapasa. Na ceuceu makawa e kune volekati Lisitira e dusia na “bete i Seusi” kei “Seusi na kalou matanisiga.” Na waqa e vodoka o Paula mai na yanuyanu o Melita e tiko kina na kedrau ivakatakilakila na “Luvei Seusi” o Kasita kei Polu, rau drua.​—Cak 14:12; 28:11.

• iSevu.

  iMatai ni vuata tamusuki ena gauna ni tatamusuki; na imatai ni ka e rawati. Vakaroti Isireli o Jiova me cabora vua na isevu, oya na tamata, na manumanu, se na vuaniqele. Ra cabora vakailawalawa na isevu vua na Kalou ena Soqo ni Madrai Sega ni Vakaleveni kei na Penitiko. Vakaibalebaletaki tale ga vei Karisito kei ira na lumuti.​—1Ko 15:23; Tvl 15:21; Vvb 3:9; Vta 14:4.

• Sia.

  iVakarau ni ka mamaca. Yavutaki ena ka e rauta na ivakarau paca wai, e tautauvata kei na 7.33 na lita (6.66 na ivakarau mamaca). (2Tu 7:1)​—Raica iKuri B14.

• Sifi.

  Nodra ikarua ni vula na Jiu ena ivolanivula ni lotu, ia na ikawalu ni vula ena ivolanivula ni teitei. Ena loma ni Epereli ina loma ni Me. Kilai me Iya ena nodra ivola na Jiu na Talmud kei na so tale na ivola e volai nira sereki oti na Jiu mai Papiloni. (1Tu 6:37)​—Raica iKuri B15.

• Siga ni Lewa.

  Siga digitaki, se gauna mera saumitaro kina vua na Kalou na ilawalawa, na veimatanitu, se kawatamata. Rairai gauna mera vakarusai kina o ira na lewai e ganita mera vakamatei, se na veilewai mera bula kina eso ra qai rawata na bula tawamudu. Dusia o Jisu Karisito kei ratou nona yapositolo e dua na “Siga ni Lewa” se bera mai e vauci ira na bula kei ira na mate ena gauna sa oti.​—Mac 12:36.

• Siga ni Vakacecegu.

  Vu mai na vosa vakaIperiu e kena ibalebale “vakacegu, cegu.” iKavitu ni siga ena nodra macawa na Jiu (ni dromu na siga ena Vakaraubuka ina dromu ni siga ena Vakarauwai). Vakatokai me siga ni vakacecegu eso tale na siga  ni soqo ena loma ni yabaki, vaka kina na ika7 kei na ika50 ni yabaki. Sega na cakacaka ena siga qo, ra veiqaravi tiko ga na bete ena loma ni valenisoro. Ena yabaki ni Vakacecegu ena sega ni teivaki na qele, era sega ni vakasaurarataki na wekadra Iperiu mera sauma nodra dinau. Mamada na vakatatabu ni Siga ni Vakacecegu ena Lawa e vola o Mosese, ia era vakuria kina eso na ka na iliuliu ni lotu, e dredre vei ira na lewenivanua ena gauna i Jisu mera muria.​—Ly 20:8; Vns 25:4; Lu 13:14-16; Kol 2:16.

• Siga ni Veibuluti.

  Siga bibi duadua vei ira na Isireli, ena ika10 ni Ecanimi. Qo ga na siga ena loma ni yabaki e curu kina na bete levu ena loma ni Loqi Tabu Sara ni valeniveitavaki kei na valenisoro. E cabora e kea na dra ni isoro ena vuku ni nona ivalavala ca, nodra ivalavala ca na vo ni Livai, kei na nodra ivalavala ca na lewenivanua. Soqo tabu kei na lolo, e siga ni vakacecegu, mera cegu kina mai na nodra cakacaka.​—Vns 23:27, 28.

• Sikeli.

  iVakarau lailai ni bibi kei na ilavo vakaIperiu. Kena bi e tautauvata kei na 11.4 na karamu (0.403 na onisi; 0.367 na onisi). Rairai vakayagataki na matavosa “sikeli ni vanua tabu” me dusia me donu se veidonui kei na bibi e tiko ena valeniveitavaki. Rairai tiko tale ga na sikeli ni valenitui (duidui mai na sikeli era vakayagataka na lewenivanua) se na ivakarau bibi e tiko ena valenitui.​—Ly 30:13.

• Sipati.

  Nira sereki na Jiu mai Papiloni qo na ika11 ni vula ena nodra ivolanivula ni lotu, ia na ika5 ni vula ena ivolanivula ni teitei. Ena loma ni Janueri ina loma ni Feperueri. (Sak 1:7)​—Raica iKuri B15.

• Sipeleti.

  Mataqali witi sega soti ni vinaka (Triticum spelta), sega ni rawarawa ni tawasei na sorena mai na qana.​—Ly 9:32.

• Siratisi.

  Rua na toba mamatia ena baravi e Lipea ena Vualiku kei Aferika, era rerevaka na dausoko ni gauna makawa na nukutoso qori ni dau tosoya na ua. (Cak 27:17)​—Raica iKuri B13.

• Siria, Kai Siria.​—

  Raica ARAME, KAI ARAME.

• Sisa.

  Yaca ni dua na vuvale mai Roma e kedra icavuti na empara. Tiko ena iVolatabu na yacadratou o Akusito, Tiperiu, kei Kilotiu, ia o Niro e sega ni volai na yacana, e vakaibalebaletaki tale ga vua. E cavuti tale ga na “Sisa” ena iVolatabu vaKirisi vaKarisito me dusia na veiliutaki se Matanitu.​—Mar 12:17; Cak 25:12.

• iSogonikato.

  iSogo ni kato ni veiyalayalati e vakamirika kina na bete levu na dra ni isoro ni ivalavala ca ena Siga ni Veibuluti. Kena vu vakaIperiu e kena ibalebale “me ubia (na ivalavala ca)” se rairai “qusia laivi (na ivalavala ca).” Caka ena rua na koula kaukaua, e rua na jerupi erau yadua na muana. So na gauna e tukuni ga me “isogo.” (Ly 25:17-22; 1Ve 28:11; Ipe 9:5)​—Raica iKuri B5.

• Soli iloloma.

  Soli vua e dua e leqa tu. Sega ni tukuni vakadodonu ena iVolatabu vakaIperiu, ia e vakamatatataki ena Lawa na nodra itavi na Isireli vei ira na dravudravua.​—Mac 6:2.

• Soqo ni Madrai Sega ni Vakaleveni.

  Dua nodra soqo bibi na Isireli e veiyabaki. Tekivu ena Naisani 15, ni oti ga na Lakosivia, e caka tiko me vitu na siga. Laukana ga na madrai sega ni vakaleveni, mera vakananuma kina nodra biubiu mai Ijipita.​—Ly 23:15; Mar 14:1.

• Soqo ni Macawa, Soqo ni Tatamusuki.​—

  Raica PENITIKO.

• Soqo ni Vakatabui ni Valenisoro.

  Siga dau vakananumi kina na kena vakasavasavataki na valenisoro ni vakadukadukalitaka o Anitioki Epifane. Tekivu na solevu ena Kisiliu 25, e walu na siga ni soqo.​—Jn 10:22.

• Soqo ni Valetabanikau.

  Kilai tale ga me Soqo ni Valevakacevaceva, se na Soqo ni Kumukumuni, e dau vakayacori ena Ecanimi 15-21. Soqovi kina na tatamusuki ni cava na yabaki ni teitei e Isireli, e gauna ni marau mera vakavinavinakataki Jiova ni vakalougatataka nodra itei. Ra tiko na lewenivanua ena valetabanikau ena vica na siga mera nanuma kina nodra biubiu mai Ijipita. Tolu na soqo era vakaroti kina na tagane mera lai soqova i Jerusalemi, qo e dua.​—Vns 23:34; Ese 3:4.

• iSoqosoqo.

  iLawalawa era soqoni vata ena gauna lokuci. Ena iVolatabu vakaIperiu na vosa qo e dusia nodra soqoni vata na Isireli ena soqo ni lotu se soqo bibi ena matanitu.​—Vkr 16:8; 1Tu 8:5.

• iSoro.

  iSolisoli e cabori vua na Kalou me ivakavinavinaka, me vakatusai na cala, me vinaka tale kina na veiwekani kei koya.  Tekivu vei Epeli era cabora na lewenivanua mai vu ni lomadra na duidui isoro, wili kina na manumanu, me yacova ni vakaraitaki ena veiyalayalati ni Lawa e vola o Mosese na ka mera vakayacora. Sega ni vinakati tale na isoro manumanu ni sa cabora oti o Jisu nona bula me isoro uasivi, ia ra cabora tiko ga na lotu vaKarisito na isoro vakayalo vua na Kalou.​—Vte 4:4; Ipe 13:15, 16; 1Jn 4:10.

• iSoro kama.

  iSoro manumanu e vakamai ena icabocabonisoro me isoro taucoko vua na Kalou, sega ni dua na tikinimanumanu (tamanibulumakau, tamanisipi, me tagane, ruve, se ruve gone) me maroroya o koya e cabora.​—Ly 29:18; Vns 6:9.

• iSoro livi.

  iSoro waini e livi ena icabocabonisoro, cabori kei na levu tale na isoro. Vakayagataka vakaivakatakarakara o Paula me vakaraitaka ni tu vakarau me soli koya ena vukudra na tacina vaKarisito.​—Tvl 15:5, 7; Flp 2: 17.

• iSoro ni bubului.

  iSoro e cabora vakataki koya e dua ni salavata kei na bubului.​—Vns 23:38; 1Sa 1:21.

• iSoro ni cakacala.

  iSoro ni nona cakacala e dua. Duidui vakalailai mai na so tale na isoro ni ivalavala ca me vakacegui se vakadonui tale o koya e veivutuni ena so na veiyalayalati e beca ni ivalavala ca, me vagalalataki mai na kena itotogi.​—Vns 7:37; 19:22; Ais 53:10.

• iSoro ni Vakavinavinaka.

  iSoro ni veiyaloni me vakavinavinakataki kina na Kalou ena isolisoli e vakarautaka kei na dei ni nona loloma. Laukana na lewe ni manumanu e cabori kei na madrai vakaleveni kei na kena e sega ni vakaleveni. Me laukana ga ena siga ya na lewe ni manumanu.​—2Ve 29:31.

• iSoro ni ivalavala ca.

  iSoro e cabori ni sega ni nakiti na cala. Dau cabori na duidui isoro manumanu, tamanibulumakau se ruve, salavata kei na itutu se kena ituvaki o koya e sorovaki nona ivalavala ca.​—Vns 4:27, 29; Ipe 10:8.

• iSoro ni veiyaloni.

  iSoro e cabori vei Jiova e kerei kina mera veiyaloni. Kania o koya e nona na isoro, ira na lewe ni nona vuvale, na bete e cabora, kei ira na bete era veiqaravi tiko. Vakadonuya o Jiova na kubou boivinaka ni uro kama. Soli tale ga vua na dra e vakatakarakarataka na bula. Vaka ga ni dabe vata kei Jiova o ira na bete, kei ira na dauveiqaravi ena dua na kanavata, e dusia na veiyaloni.​—Vns 7:29, 32; Vkr 27:7.

• Sorovaki.

  Ena iVolatabu vakaIperiu na vosa qo e veisemati kei na vakacaboisoro mera torova kina na Kalou na lewenivanua mera qaravi koya. Ena Lawa e vola o Mosese, e cabori ga na isoro ena Siga ni Veibuluti mera veiwekani vinaka kei na Kalou nira ivalavala ca, ena vuku tale ga ni matanitu taucoko. iSoro kece qori e dusia na isoro i Jisu e sorovaki vakadua kina na ivalavala ca ni kawatamata, mera duavata tale kei Jiova.​—Vns 5:10; 23:28; Kol 1:20; Ipe 9:12.

• iSoro yalovaki.

  iSoro ena biuta kina na bete na ligana e ruku ni liga i koya e taura tiko na isoro me cabori qai yalovaka, se yalovaka sara ga na bete na isoro. Vakaraitaka na ivukivuki qori ni sa cabori tiko vei Jiova na isoro.​—Vns 7:30.

• Sotia ni Roma.

  iLawalawa sotia e lesi me yadrava na empara. iLawalawa vosayaco vakapolitiki qo e tokona se vuaviritaka na empara.​—Flp 1:13.

• iSulutaga.

  iSulu varovaroa e caka kina na taga me tawa kina na covuata. Tali ena vutinime katabuto, e isulu ni vakaloloku.​—Vte 37:34; Lu 10:13.

T

• Tabaki ena liga.

  Tabaki e dua ena liga me lesi ena dua na cakacaka bibi se vakalougatataki, me vakabulai, se sobuti koya na isolisoli ni yalo tabu. So na gauna e tabaki na manumanu ni bera ni cabori.​—Ly 29:15; Tvl 27:18; Cak 19:6; 1Tm 5:22.

Tagane e sele. Lesi mera veiqaravi ena valenitui, ra qarava na ranadi kei na watina lalai na tui. Vakaibalebaletaka tale ga na tagane e sega ni sele, ia e veiqaravi ena valenitui. Dusia e dua e “sega ni vakawati ena vuku ni Matanitu Vakalomalagi” e lewai koya vinaka me vakarabailevutaka nona qarava na Kalou.​​—⁠Mac 19:12; Esi 2:​15; Cak 8:​27.

• Taga ni lomasere.

  Taga ukutaki ena vatutalei e tokara e lomaserena na bete levu ni Isireli ena gauna e curu kina ina Loqi Tabu. Dau vakatokai me “taga ni lomasere ni veilewai” ni tiko kina na Urimi kei na Camimi, e vakayagataki me vakavotuya na lewa i Jiova. (Ly 28:15-30)​—Raica iKuri B5.

•  Taganiwaini.

  Na taga e caka mai na kulinimanumanu taucoko ni me se sipi, me tawa kina na waini. Tawa na waini ena taganiwaini vou, ni gauna e bulagi kina ena vakatubura na kasi na kaboni ena vakavucera na taganiwaini. Na taganiwaini vou e dau vuce, na taga makawa qai malumu ena kabote ni sega ni taura rawa na kasi.​—Jos 9:4; Mac 9:17.

• Taledi.

  iVakarau levu duadua ni bibi kei na ilavo vakaIperiu. Kena bi e 34.2 na kilokaramu (75.5 na paudi; 91.75 na paudi; 1,101 na onisi). Taledi vaKirisi e lailai, kena bi e rauta ni 20.4 na kilokaramu (44.8 na paudi; 54.5 na paudi; 654 na onisi). (1Ve 22:14; Mac 18:24)​—Raica iKuri B14.

• Tamata galala, Tamata sereki.

  Veiliutaki ni Roma, na “tamata galala” e sucu ena galala, e soli vua na dodonu ni lewenivanua. Ia ‘na tamata sereki’ e sereki mai na bobula. Ni sereki vakalawa, e soli vua na dodonu ni lewenivanua vakaRoma ia ena sega ni vakaitavi ena politiki. Ni sereki wale e dua, e sereki mai na nona bobula ia e sega ni soli taucoko vua na dodonu vakalewenivanua.​—1Ko 7:22.

• Tamusi.

  (1) Yaca ni kalou era tagicaka na yalewa Iperiu vukitani mai Jerusalemi. Tukuni ni o Tamusi e dua dina na tui e rokovi vakalevu ni mate. Ena ivola vakaSumeria, e vakatokai o Tamusi me o Dumusi, kilai me watina na kalouyalewa ni vakatubukawa o Inana (o Isitari ni Papiloni). (Isi 8:14) (2) Nira sereki na Jiu mai Papiloni qo na ikava ni nodra vula ena ivolanivula ni lotu ia na ikatini ni vula ena ivolanivula ni teitei. Ena loma ni June ina loma ni Julai.​—Raica iKuri B15.

• Tatarusi.

  Ena iVolatabu vaKirisi vaKarisito e dusia na vanua lolovira e vaka na valeniveivesu e biuti ira kina na agilosi talaidredre na Kalou ena gauna i Noa. Ena 2 Pita 2:4, e vakayagataki kina na vu tar·ta·roʹo (me “biu i Tatarusi”) e sega ni dusia nira ‘valavala ca na agilosi’ era biu ina Tatarusi (oya na valeniveivesu e ruku ni qele kei na vanua butobuto era biu kina na kalou wale) e dau nodra itukuni na lotu butobuto. Sega, e dusia ga ni vakalolovirataki ira na Kalou mai na nodra itikotiko vakalomalagi kei na nodra itavi dokai ina butobuto ni vakasama ni vakatauvatani kei na inaki savasava ni Kalou. Na butobuto e dusia tale ga na ka ena yacovi ira e tukuni ena iVolatabu, oya na rusa vakadua, wili kina nodra iliuliu o Setani na Tevoro. Na Tatarusi gona e dusia na vanua lolovira duadua era biu kina na agilosi talaidredre. Duidui mai na “qara” e cavuti ena Vakatakila 20:1-3.

• Tavuki.

  Dusia e dua e tavuki ina lotu vakaJiu, ke tagane me cili.​—Mac 23:15; Cak 13:43.

• iTawatawa ni vovo ni matanicina.

  iYaya e caka ena koula, siliva, se kopa e vakayagataki ena valeniveitavaki kei na valenisoro me kama kina na ka boivinaka, me kau tani kina na qilaiso ena icabocabonisoro kei na vauvau ena itutu ni cina koula. Kilai tale ga me itawatawa ni ka boivinaka.​—Ly 37:23; 2Ve 26:19; Ipe 9:4.

• Tekoni.

  Nodra kalou na Filisitia. Sega ni macala e vu mai vei na vosa qo, ia era semata eso na dauvakadidike kei na vosa vakaIperiu na dagh (ika).​—Dvl 16:23; 1Sa 5:4.

• Terafimi.

  Kalou ni vuvale se matakau, dau tarogi ena so na gauna me vakaraitaka na ka se bera ni yaco. (Isi 21:21) So e vaka na levu kei na ibulibuli ni tamata, so tale e lalai sara. (Vte 31:34; 1Sa 19:13, 16) Vakaraitaka na ka era kunea na dauvakekeli mai Mesopotemia ni o koya e vakaterafimi ena taukena na iyau ni nona vuvale. (Qori na vuna e rairai kauta kina o Raijeli na terafimi nei tamana.) Rairai sega ni dau caka qo e Isireli, ia e vakayagataki na terafimi ena qaravi matakau ena nodra gauna na turaganilewa kei na tui, qai vakarusa na tui yalodina o Josaia.​—Dvl 17:5; 2Tu 23:24; Ose 3:4.

• Tevoro.

  Yaca e kilai kina o Setani ena iVolatabu vaKirisi vaKarisito, e kena ibalebale “Dauvakaucaca.” Vakatokai o Setani me Tevoro ni liutaka nona vakaucacataki se beitaki o Jiova, nona vosa vinaka, kei na yacana tabu.​—Mac 4:1; Jn 8:44; Vta 12:9.

• Tikapoli.

  So na koro vaKirisi, tekivu taumada ena tini na koro (mai na vosa vaKirisi deʹka, kena ibalebale “tini,” kei na poʹlis, “koro”). Yaca tale ga ni yasayasa ena tokalau ni Wasawasa o Kalili kei na Uciwai na Joritani, vanua era tu kina na koro qo. Bulabula ena vanua qori na itovo vaKirisi kei na veivoli.  Lakosivita na yasayasa qo o Jisu, ia e sega ni dua na kena itukutuku ni sikova e dua na koro qori. (Mac 4:25; Mar 5:20)​—Raica iKuri A7 kei na B10.

• Tikina tabu.

  Vakarautaki me vanua ni sokalou, e vanua tabu. Dau dusia na valeniveitavaki se na valenisoro mai Jerusalemi. Dusia tale ga na itikotiko ni Kalou mai lomalagi.​—Ly 25:8, 9; 2Tu 10:25; 1Ve 28:10; Vta 11:19.

• Tiko.

  So na ikotokoto ni iVolatabu vaKirisi vaKarisito, na vosa qo e dusia nona tiko vakatui o Jisu Karisito ni dabe vakatawarairai me Tui Vakamesaia me yacova na iotioti ni veisiga ni veika vakavuravura qo. Nona tiko e sega ni dusia nona lako mai qai lesu totolo, ia e dusia e dua na loma ni gauna.​—Mac 24:3.

• Timoni.

  Kabula vakayalo ca, ra kaukaua sara vei keda. Ra vakatokai mera “luve ni Kalou dina” ena Vakatekivu 6:2, era “agilosi” ena Juta 6, era sega ni buli mera caka ca, ia era nakita mera meca ni Kalou nira talaidredre vua ena siga i Noa, ra qai tokoni Setani mera beci Jiova.​—Vkr 32:17; Lu 8:30; Cak 16:16; Jem 2:19.

• Tipeci.

  iKatini ni nodra vula na Jiu ena ivolanivula ni lotu nira sereki mai Papiloni, ia na ikava ni vula ena ivolanivula ni teitei. Ena loma ni Tiseba ina loma ni Janueri. Dau kilai tu ga me “ikatini ni vula.” (Esi 2:16)​—Raica iKuri B15.

• Tisiri.​—

  Raica ECANIMI kei na iKuri B15.

• iTitoko vakatui.

  Kau e taura na turaga me vakatakarakarataka na lewa vakatui.​—Vte 49:10; Ipe 1:8.

• iTo i Eroti.

  iSoqosoqo e tutaka nodra matanitu, tokona tale ga nodra sasaga vakapolitiki na vuvale i Eroti ena nodra veiliutaki ena gauna i Roma. De ra lewena na isoqosoqo qo eso na Setoki. Ra tokoni ira na Farisi na ito i Eroti mera saqati Jisu.​—Mar 3:6.

• iTokinivalu.

  iYau e taukena e dua se taukeni vakavuvale, manumanu, se iyaya mareqeti e kau mai vei ira na meca era vakadrukai.​—Jos 7:21; 22:8; Ipe 7:4.

• Tomitomi.

  Kumuni na covuata era biuta tu mai na dautatamusuki, de ra nakita na kena biu tu. Vakarota na Lawa e vola o Mosese mera kua ni tamusuka na bati ni nodra iteitei se kauta kece na olive kei na vuanivaini. Qo na isolisoli ni Kalou vei ira na dravudravua, na rarawa tu, na vulagi, na gone sega ni vakatamani, kei ira na yada mera tomika na ka e vo.​—Ru 2:7.

• iTukutuku vinaka.

  Ena iVolatabu vaKirisi vaKarisito, qo na itukutuku vinaka ni Matanitu ni Kalou kei na veivakabulai nida vakabauti Jisu Karisito.​—Lu 4:18, 43; Cak 5:42; Vta 14:6.

• Turaganilewa.

  Ira na tagane e lesia o Jiova me vakabulai ira nona tamata ni bera na nodra gauna na tui.​—Dvl 2:16.

• Tukuna na ka se bera ni yaco.

  Koya e kaya ni tiko vua na kaukaua ni rawa ni raica na veika se bera ni yaco. Era okati mera daurairai o ira na bete daucakaiba, kei na so tale.​—Vns 19:31; Vkr 18:11; Cak 16:16.

U

• Uferetisi.

  Uciwai balavu duadua qai yaga vakalevu ena ceva kei Esia donuya na ra, e dua vei rau na uciwai lelevu e Mesopotemia. iMatai ni vanua e basika kina na Vakatekivu 2:14. E va taucoko na uciwai e Iteni, dua na Uferetisi. Dau vakatokai me “Uciwai.” (Vte 31:21) Nodra iyala ni vanua na Isireli ena vualiku. (Vte 15:18; Vta 16:12)​—Raica iKuri B2.

• iUkuuku.

  iUkuuku ena dela ni duru. Na iukuuku vakaitamera ena dela ni rua na duru o Jakini kei Poasa e tiko ena mata ni valenisoro e tara o Solomoni. (1Tu 7:16)​—Raica iKuri B8.

• Ulu.

  iVakamacala ena Ulu ni same me dusi koya e vola, kena itukutuku, ilagalaga ni sere, se ivakavakayagataki se inaki ni same.​—Raica na ulu ni Same 3, 4, 5, 6, 7, 30, 38, 60, 92, 102.

• Ulumatua.

  Luvena tagane qase duadua na tama (sega ni ulumatua nei tina). Dokai ena gauna vakaivolatabu na itutu vakaulumatua, soli vua na itutu vakaulunivuvale ni sa mate o tamana. Dusia tale ga na imatai ni luvedra tagane na manumanu.​—Ly 11:5; 13:12; Vte 25:33; Kol 1:15.

• Ulunivanua e Lepanoni.

  Dua vei rau na ulunivanua ena vanua o Lepanoni. Veiulunivanua e toka ena yasayasa ena ra, na Veiulunivanua e Veibasai kei na Veiulunivanua e Lepanoni ena tokalau. Tawasei rau na veiulunivanua qo e dua na buca balavu bulabula. Rewa na veiulunivanua qo me tekivu  ena baravi na Mediterranean, na cere ni veiulunivanua qo e rauta ni 1,800 na mita ina 2,100 na mita (6,000 kei na 7,000 na fiti). Ena gauna makawa e roboti Lepanoni na sitari lelevu, era taleitaka vakalevu na veimatanitu voleka. (Vkr 1:7; Sm 29:6; 92:12)​—Raica iKuri B7.

• Urimi kei na Camimi.

  Vakayagataka na bete levu e via vaka na ivakavakayagataki ni madigi me vakatakila na inaki ni Kalou ena taro bibi e via kila na matanitu me sauma o Jiova. Tawa tiko na Urimi kei na Camimi ena kato ni lomaserena na bete levu ni curu ina valeniveitavaki. Rairai oti na kena vakayagataki ni vakarusai Jerusalemi na kai Papiloni.​—Ly 28:30; Nie 7:65.

V

• VakaArame.

  Vosa makawa vakaArame e veiwekani voleka kei na vosa vakaIperiu, tautauvata na kena matuavosa. Ra dau vosataka na kai Arame, ia e muri sa mai vakayagataki raraba ena veivoli kei na veivosaki ena veivanua qali vakaSiria se vakaPapiloni. Vosa tale ga ni matanitu qali vakaPerisia. (Ese 4:7) So na tiki ni ivola i Esera, Jeremaia, kei na Taniela e volai ena vosa vakaArame.​—Ese 4:8–6:18; 7:12-26; Jr 10:11; Tan 2:4b–7:28.

• iVakacavacava.

  Ka e solia e dua na Matanitu se iliuliu vua e dua tale me dusia nona vakamalumalumu, me rau veiyaloni, se taqomaki. (2Tu 3:4; 18:14-16; 2Ve 17:11) Dusia tale ga na ivakacavacava me solia na lewenivanua yadua.​—Nie 5:4; Rom 13:7.

• iVakadei.

  iYaya e vakaraitaka (ena qele se drega) na kena itaukei ni dina e dua na ka, se veidinadinati. iVakadei ni gauna makawa e caka ena ka kaukaua (vatu, tabua, se kau) e ceuti kina na matanivola se droini. E vosa vakaibalebale tale ga na ivakadei me dusia e dua na ka e tuki me vakaraitaka ni ka dina, e vakaraitaka ni dua e taukena, se dua na ka vuni.​—Ly 28:11; Nie 9:38; Vta 5:1; 9:4.

• iVakadei ni dinau.

  Ka e soli vua e soli dinau me ivakadei ni na sauma nona dinau o koya e dinau. Tiko ena Lawa e vola o Mosese na ka e lavaki me baleta na ivakadei ni dinau me taqomaki kina na dravudravua kei ira na lewenivanua vakaloloma.​—Ly 22:26; Isi 18:7.

• iVakadinadina.

  Vakaibalebaletaka ga na iVunau e Tini e volai ena rua na vatu e soli vei Mosese.​—Ly 31:18.

• Vakailesilesi liu.

  Kovana se iliuliu ni yasana ena matanitu o Papiloni kei Perisia. Lesi koya na tui me iliuliu.​—Ese 8:36; Tan 6:1.

• Vakailesilesi ni Mataveilewai.

  Ena veiliutaki vakaPapiloni, era vakailesilesi ni mataveilewai na lewe ni yasana era kila na lawa, e vakaiyalayala nodra lewa. Ena vanua qali vakaRoma, era vakailesilesi ni mataiveilewai o ira na vakailesilesi ni matanitu. Era raica me muri na lawa, era lewa na ilavo, era lewai ira na beca na lawa, ra qai veitotogitaki.​—Tan 3:2; Cak 16:20.

• iVakarau ni iqaqalo.

  iVakarau ni balavu e via tautauvata kei na maliwa ni vuso ni iqaqalo levu kei na vuso ni iqaqalo lailai ni dedeki na qeteqeteniliga. Yavutaki ena kiupiti e 44.5 na sedimita (17.5 na idi), e dua na ivakarau ni iqaqalo ena 22.2 na sedimita (8.75 na idi) na kena balavu. (Ly 28:16; 1Sa 17:4)​—Raica iKuri B14.

• iVakatakilakila.

  iYaya, ivalavala, ka e yaco se ka duatani e laurai me dusia e dua tale na ka ena gauna oya, se gauna se bera mai.​—Vte 9:12, 13; 2Tu 20:9; Mac 24:3; Vta 1:1.

• iVakayakavi ni Turaga.

  Kakana, madrai sega ni vakaleveni kei na waini e vakatakarakarataka na yago i Karisito kei na nona dra, me vakananumi kina na mate i Jisu. Soqo yavutaki vakaivolatabu mera dau vakananuma na lotu vaKarisito, veiganiti me vakatokai tale ga me “iVakananumi.”​—1Ko 11:20, 23-26.

• iVakatakilakila tabu ni yalayala.

  Tiki ni koula taliva mai na koula dina e ceuti kina na vosa vakaIperiu, “E nei Jiova na savasava.” E toka ena mata ni ivauniulu ni bete levu. (Ly 39:30)​—Raica iKuri B5.

• iVakataotioti ni veika vakavuravura.

  Loma ni gauna e toso tiko me lai cava na ituvaki ni veika vakavuravura, se na ituvaki kei vuravura e lewa o Setani. Lakolako vata kei na tiko i Karisito. Ena veidusimaki i Jisu o ira na agilosi era na “wasei ira tani na daucaka ca mai vei ira na yalododonu,” ra qai vakarusai ira. (Mac 13:40-42, 49) Ra kauaitaka na tisaipeli i Jisu na gauna ni “ivakataotioti” qori. (Mac 24:3) Ni bera ni lesu i lomalagi o Jisu, e yalataka vei ira nona  imuri ni na tiko vata kei ira me yacova na gauna qori.​—Mac 28:20.

• iVakatawa.

  Tagane e nona itavi me yadrava se vakatawa na ivavakoso. Vakasama e laurai ena vosa vaKirisi na e·piʹsko·pos e baleta na veikaroni se veitaqomaki. Na vosa “ivakatawa” kei na “qase” (pre·sbyʹte·ros) e dusia na itutu vata ga ena ivavakoso vaKarisito, na “qase” e dusia na matua ni nona itovo o koya e lesi, kei na “ivakatawa” e vakabibitaka na itavi e lesi kina.​—Cak 20:28; 1Tm 3:2-7; 1Pi 5:2.

• Vakavakarau.

  Siga ni bera na Siga ni Vakacecegu, ra dau vakavakarau kina na Jiu. Cava na siga qo ni dromu na siga ena Vakaraubuka vei keda ena gauna qo, tekivu sara na Siga ni Vakacecegu. Nodra siga na Jiu e tekivu ena yakavi lai cava ena yakavi tarava.​—Mar 15:42; Lu 23:54.

• Vakawati vakaveidakuni.

  iVakarau e volai ena Lawa e vola o Mosese, me vakawatitaka e dua na tagane nona daku e sega ni vakaluveni tagane ni sa mate o tacina me vakaluveni me bula tiko ga kina na iyatukawa nei tacina.​—Vte 38:8; Vkr 25:5.

• iValavala vakasisila.

  Vu mai na vosa vaKirisi na a·selʹgei·a, na vosa qo e vakaibalebaletaki ena cala bibi e beci kina na lawa ni Kalou qai vakayacori ena yalodoudou kei na qaciqacia, e laurai na ivakarau ni yalo qo ni beca se saqata na veiliutaki, lawa, kei na ivakatagedegede me muri. Sega ni vakaibalebaletaka na cala lalai.​—Kal 5:19; 2Pi 2:7.

• Valelaca ni veitavaki.

  Dusia na valelaca nei Mosese kei na valeniveitavaki ni sokalou e dau vakaduri ena vanua talasiga.​—Ly 33:7; 39:32.

• Valenilotu.

  Kena ibalebale “lako vata mai se soqoni mai,” ia levu na tikinivolatabu qo na vale se vanua era soqoni kina na Jiu mera wilika na iVolatabu, ra vakavulici, ra vunau ra qai masu. Ena gauna i Jisu, na tauni kece e Isireli e tiko na kena valenilotu, ia na koro lelevu e tiko kina e vica.​—Lu 4:16; Cak 13:14, 15.

• Valenisoro.

  Vale tudei mai Jerusalemi e sosomitaka na valeniveitavaki dau veikauyaki mera sokalou kina na Isireli. Tara o Solomoni na imatai ni valenisoro, ia era vakarusa na kai Papiloni. Tara o Serupepeli na kena ikarua nira lesu mai Papiloni na Jiu, ena dua na gauna e muri e tara tale o Eroti na Ka Levu. Vakatokai ena iVolatabu na valenisoro me “vale i Jiova.” (Ese 1:3; 6:14, 15; 1Ve 29:1; 2Ve 2:4; Mac 24:1)​—Raica iKuri B8 kei na B11.

• Valeniveitavaki.

  Valelaca ni sokalou dau veikauyaki ra vakayagataka na Isireli nira biubiu mai Ijipita. Tiko e loma na kato ni veiyalayalati i Jiova, e dusia ni tiko kina na Kalou, vanua ni vakacaboisoro kei na sokalou. Kilai tale ga me “valelaca ni veitavaki” ena so na gauna. Qo na vale duru kau e ubi ena isulu lineni e ukutaki kina na jerupi. Rua na kena rumu, kena imatai na Loqi Tabu, kena ikarua na Loqi Tabu Sara. (Jos 18:1; Ly 25:9)​—Raica iKuri B5.

• Vanua cecere.

  Vanua ni sokalou e delana, ena ulunivanua, se buturara e tara na tamata. Vakayagataki ena so na gauna na vanua cecere me sokaloutaki kina na Kalou, ia e sema vakalevu kei na sokalou butobuto vei ira na kalou lasu.​—Tvl 33:52; 1Tu 3:2; Jr 19:5.

• Varada i Solomoni.

  Ena gauna i Jisu, qo na vanua dau muri ena rara e tuba ni valenisoro ena tokalau, e vakavale, e vakabauti ni ivovo ni valenisoro e tara o Solomoni. Taubaletaka o Jisu ena “vulaililiwa,” era dau soqoni tale ga kina na lotu vaKarisito taumada. (Jn 10:22, 23; Cak 5:12)​—Raica iKuri B11.

• Vatu ivakadei.

  Vatu e biu ena tutu ni dua na vale e sota kina e rua na lalaga, e semata se taura vata na lalaga. Na vatu ivakadei levu oya na ivakadei ni tutunivale, e digitaki na vatu kaukaua sara me ivakadei ni nodra vale na lewenivanua kei na bai ni koro. Vosa qo e vakatakarakarataka na buli ni vuravura, e tukuni Jisu tale ga me “ivakadei ni tutunivale” ni ivavakoso vaKarisito, vakatauvatani kei na dua na vale vakayalo.​—Efe 2:20; Jop 38:6.

• Vatuniqaqaqi.

  Vatu mokimokiti e toka ena dela ni dua na vatu, e qaqi kina na covuata me falawa. Coba ena lomadonu ni vatu e ra e dua na kau me taura na vatu e cake. Ena gauna vakaivolatabu, e dau vakayagataki vakalevu ena so na vale na iqaqi era vakayagataka na marama. Ni vakatau ena iqaqi na madrai era kania na vuvale, e  vakatabuya na Lawa e vola o Mosese na kena vesu, se me ivakadei ni dinau na kena vatu e cake. Vatuniqaqaqi lelevu e via tautauvata na kena ibulibuli e dreta na manumanu.​—Vkr 24:6; Mar 9:42.

• Vatu ni sokalou.

  Vatu balavu, na ivakatakarakara ni yago tabu nei Peali se kalou lasu eso.​—Ly 23:24.

• iVauniulu.

  iSulu e viviraki kina na ulu me ivauvau. Dara na bete levu na ivauniulu lineni matailalai, e vesu e matana e dua na tiki ni koula ena wa karakarawa. Dara na tui na ivauniulu qai toka e cake na nona isala vakaturaga. Vakayagataka o Jope na vosa qo me vakatauvatana kina na nona lewadodonu.​—Ly 28:36, 37; Jop 29:14; Isi 21:26.

• iVavakoso.

  iLawalawa e kumuni vata ena dua na inaki se cakacaka. Ena iVolatabu vakaIperiu, e dusia na matanitu o Isireli. Ena iVolatabu vaKirisi vaKarisito e dusia na ivavakoso vaKarisito yadua, ia vakalevu me dusia na ivavakoso vaKarisito raraba.​—1Tu 8:22; Cak 9:31; Rom 16:5.

• Veibutakoci.

  Nakita e dua na tagane se yalewa vakawati me veiyacovi kei na dua e sega ni watina.​—Ly 20:14; Mac 5:27; 19:9.

• Veidauci.​—

  Raica VEIYACOVI TAWADODONU..

• Veiqaravi tabu.

  Cakacaka vakaitalatala se cakacaka tabu e sema kei na qaravi Kalou.​—Rom 12:1; Vta 7:15.

• Veika vakavuravura.

  Vakadewa ni vosa vaKirisi na ai·onʹ e dusia na ka e yaco tiko ena gauna ya me vakaduiduitaka e dua tale na gauna, se itabagauna, se delanigauna. Tukuni ena iVolatabu “na veika ni vuravura qo,” me dusia na veika e yaco tiko e vuravura raraba kei na ivakarau ni bula vakavuravura. (2Tm 4:10) Ena vuku ni veiyalayalati ni Lawa, e vakarautaka na Kalou e dua na ivakarau vakavuravura era rairai vakatoka eso me nodra itabagauna na Isireli se Jiu. Ena isoro ni veivoli i Jisu Karisito, e vakayagataki koya na Kalou me vakarautaka e dua tale na itabagauna e vauci ira sara ga na ivavakoso lotu vaKarisito lumuti. Qo e dusia na itekitekivu ni dua na itabagauna vou e vakavotui kina na veika dina e tiko ena veiyalayalati ni Lawa. Ni tiko kina na ikuri ni nauni raraba na “vei,” e dusia e levu na veika vakavuravura, se veika e yaco tiko, se vakarau yaco.​—Mac 24:3; Mar 4:19; Rom 12:2; 1Ko 10:11.

• Veivakararawataki levu.

  Vosa vaKirisi ni “veivakararawataki” e tiko kina na vakasama ni leqa se rarawa e vu mai na ituvaki dredre eda donuya. E tukuna o Jisu e dua na “veivakararawataki levu” ena yacovi Jerusalemi, vakabibi na kena ena sotava na kawatamata me salavata kei na nona ‘lako mai ena lagilagi’ ena dua na gauna e muri. (Mac 24:21, 29-31) Vakamacalataka o Paula na veivakararawataki qo me cakacaka dodonu ni Kalou me vakarusai ira na “sega ni kila na Kalou kei ira na sega ni talairawarawa ina itukutuku vinaka” i Jisu Karisito. Vakaraitaka na Vakatakila wase 19 ni liutaka o Jisu na mataivalu vakalomalagi me valuta na “manumanu kila, na tui kei vuravura, kei na nodra mataivalu.” (2Ce 1:6-8; Vta 19:11-21) Vakatakilai ni na bula ena veivakararawataki qori “e dua na isoqosoqo levu.” (Vta 7:9, 14)​—Raica AMAKETONI.

• Veivakaturi.

  Tucake mai na mate. iBalebale ni vosa vaKirisi a·naʹsta·sis “vakatura cake, tucake.” Volai ena iVolatabu e ciwa na veivakaturi, wili kina nona vakaturi Jisu na Kalou o Jiova. Vo ni veivakaturi e veivakaturi kina o Ilaija, Ilaisa, Jisu, Pita, kei Paula, na cakamana kece qori e dusia na kaukaua ni Kalou. Nira vakaturi e vuravura “na yalododonu kei ira na sega ni yalododonu” e bibi ena nona inaki. (Cak 24:15) Cavuti tale ga ena iVolatabu na veivakaturi i lomalagi, e tukuni me “taumada” se na “imatai” ni veivakaturi, e baleti ira na taci Jisu era lumuti ena yalo tabu.​—Flp 3:11; Vta 20:5, 6; Jn 5:28, 29; 11:25.

• Veivutuni.

  Vakayagataki ena iVolatabu me dusia na veisau ni vakasama e salavata kei nona rarawataka e dua mai vu ni lomana nona ivakarau ni bula e liu, cala e cakava, se ka e sega ni vakayacora. Vakavotukana na veivutuni dina, veisau nona ivakarau.​—Mac 3:8; Cak 3:19; 2Pi 3:9.

• Veiyacovi tawadodonu.

  Vu mai na vosa vaKirisi na por·neiʹa, na vosa raraba ni veiyacovi kece e sega ni dodonu. Wili kina na veibutakoci, saqamua, nodrau veiyacovi e rua rau sega ni vakamau, veimoceri vakatagane se vakayalewa, kei na veiyacovi kei na manumanu. Vakaibalebaletaki na vosa qo ena Vakatakila vua na saqamua o “Papiloni na Ka Levu” me vakamacalataka ni dau  maliwai ira na iliuliu ni vuravura qo me kaukaua se vakaiyau kina. (Vta 14:8; 17:2; 18:3; Mac 5:32; Cak 15:29; Kal 5:19)​—Raica SAQAMUA.

• Veiyalayalati.

  Nodrau veidinadinati se konitaraki na Kalou kei na tamata, se rua na ilawalawa me caka e dua na ka se me kua. So na gauna e dua ga vei rau me vakayacora na ka e lavaki (na veiyalayalati qo e vaka ga na vosa bubului). So tale na gauna rau na vakayacora ruarua na ka e lavaki. Tukuni ena iVolatabu na veiyalayalati ni Kalou kei ira na tamata, vaka kina nodra veiyalayalati ga na tamata, na yavusa, na matanitu, se na matatamata. So na veiyalayalati e rabailevu na kena yaga, me vaka na veiyalayalati ni Kalou kei Eparama, Tevita, matanitu o Isireli (veiyalayalati ni Lawa), kei na Isireli ni Kalou (veiyalayalati vou).​—Vte 9:11; 15:18; 21:27; Ly 24:7; 2Ve 21:7.

• Veiyaloni.​—

  Raica SOROVAKI.

• iVesu kau.

  iYaya ni veivesu me itotogi. So na iyaya e vesu wale ga kina na yava, so tale e sega ni tu vinaka kina na yago taucoko, rairai vesu kina na yava, na liga, kei na domo.​—Jr 20:2; Cak 16:24.

• Vodre.

  Levu na mataqali vodre dau toki vakayavusa lelevu. Dusimaki ena Lawa e vola o Mosese me laukana ni savasava. Kilai me itotogi na yavusa lelevu e kania na ka kece e donuya, e vakacaca vakalevu.​—Ly 10:14; Mac 3:4.

• iVolasiga.

  Tautauvata na kena ibalebale kei na ‘kalokalo ni mataka.’ iOtioti ni kalokalo me cabe ena vunilagi ena tokalau ni bera ni cabe na matanisiga, tekivu kina e dua na siga vou.​—Vta 22:16; 2Pi 1:19.

• iVolatabu.

  iVola e volai kina na Vosa ni Kalou. Basika ga na vosa qo ena iVolatabu vaKirisi vaKarisito.​—Lu 24:27; 2Tm 3:16.

• iVolavivigi.

  Kulinimanumanu balavu se kuta, e volai e dua na yasana qai vivigi ena kau. Volai se lavetaki na Vosa ni Kalou ena ivolavivigi, na mataqali ivola ena gauna e volai kina na iVolatabu.​—Jr 36:4, 18, 23; Lu 4:17-20; 2Tm 4:13.

• iVoli.

  iLavo e soli me isere ni bobula, itotogi, rarawa, ivalavala ca, se icolacola. Sega ni soli ga na ilavo. (Ais 43:3) Lavaki na ivoli ena dui ituvaki. Kena ivakaraitaki, e nei Jiova na ulumatua tagane kece se manumanu tagane e Isireli, e saumi na kedra ivoli se ivoli ni veisereki mera sereki kina mai na nodra veiqaravi vakatabakidua vei Jiova. (Tvl 3:45, 46; 18:15, 16) Ke veivakamatei na bulumakau rerevaki e sega ni qarauni, e lavaki vua na kena itaukei na ivoli me sereki koya mai na itotogimate. (Ly 21:29, 30) Ia ena sega ni ciqomi na kena ivoli o koya e laba nakita. (Tvl 35:31) Vakamacalataki ena iVolatabu na ivoli bibi duadua, na ivoli e cabora o Karisito me mate me sereki ira kina na talairawarawa mai na ivalavala ca kei na mate.​—Sm 49:7, 8; Mac 20:28; Efe 1:7.

• Vosa vakaibalebale.

  iVosavosa vakavuku se italanoa lekaleka e veivakavulici se dusia na ka dina titobu ena vica ga na vosa. Na vosa vakaibalebale ena iVolatabu, e vosa dredre se vatavatairalago. Vakaraitaka na ka dina ena vosa matata, e dau vakaibalebale. Ra vakayagataka eso na ivosavosa qori mera veivakalialai se veibeci.​—Dvu 12:9; 2Pi 2:22.

• iVua.

  Kau e taqa e domoda me lili kina na icolacola, se kau e taqa ena domo ni rua na manumanu (vakabibi na bulumakau) me dreta na iyaya ni teitei se kareti. Ra dau vakayagataka na bobula na ivua mera colata kina na icolacola bibi, e dusia gona na ivua na veivakabobulataki se vakamalumalumu vua e dua, vaka kina na veivakasaurarataki kei na veivakararawataki. Kena kau tani se musu e dusia na veisereki mai na veivakabobulataki, veivakasaurarataki, kei na veivakalolomataki.​—Vns 26:13; Mac 11:29, 30.

• Vukavuka.

  Matenikuli rerevaki. Ena iVolatabu, e sega ni yalani ga ena yacana eda kila ena gauna qo, ni sega wale ga ni tauvi ira na lewenivanua, e tauva tale ga na isulu kei na vale. Koya e tauva e kilai tale ga me vukavuka.​—Vns 14:54, 55; Lu 5:12.

• Vukitani.

  Vu vaKirisi ni vosa qo (a·po·sta·siʹa) e kena ibalebale “me tu yawa mai.” Kena nauni e tiko kina na vakasama ni “dro, biuta, se be.” Ena iVolatabu vaKirisi vaKarisito, na “vukitani” e vakayagataki ga vei ira na biuta na sokalou dina.​—Vvb 11:9; Cak 21:21; 2Ce 2:3.

• Vula vou.

  iMatai ni siga ni vula ena nodra ivolanivula na Jiu, e siga ni soqo, kanavata, kei na vakacaboisoro. Ena veigauna e muri sa qai lokuci me nodra soqo bibi mera cegu  kina mai na nodra cakacaka.​—Tvl 10:10; 2Ve 8:13; Kol 2:16.

• Vunica.

  Cavuti vei Setani na Tevoro ni saqata na Kalou kei na nona ivakatagedegede dodonu.​—Mac 6:13; 1Jn 5:19.

• Vunivola.

  Koya e lavetaka na iVolatabu vakaIperiu. Gauna e bula kina e vuravura o Jisu, e dusia na ilawalawa tagane era kila vinaka na Lawa, era saqati Jisu.​—Ese 7:6, vmr; Mar 12:38, 39; 14:1.

• Vunikau e kilai kina na ka vinaka kei na ka ca.

  Kau ena were o Iteni e vakayagataka na Kalou me dusia na dodonu e tu vua me lewa na ivakatagedegede me muria na kawatamata ena ka “vinaka” kei na ka “ca.”​—Vte 2:9, 17.

• Vunikau ni bula.

  Kau ena were o Iteni. Sega ni tukuni ena iVolatabu ni solia na bula na vuana, ia e dusia ga na bula tawamudu e yalataka na Kalou vei ira e vakadonuya mera kania na vuana.​—Vte 2:9; 3:22.

W

• Waimaca.

  Buca se vanua e drodrova na wai, e dau maca vakavo ena gauna ni uca, e rawa ni vakaibalebaletaka tale ga na uciwai. So na uciwai e vu mai na mataniwai, ena sega ni maca rawa. Ena so na ikotokoto na waimaca e dusia na “buca.”​—Vte 26:19; Tvl 34:5; Vkr 8:7; 1Tu 18:5; Jop 6:15.

• Waqa ni Tasisi.

  Yaca e vakatokai kina na waqa era dau soko i Tasisi makawa (o Sipeni nikua). Rairai ra vakatokai kina na waqa lelevu e rawa nira soko vakabalavu. Rau vakayagataka na waqa va qori o Solomoni kei Josafati ena veivoli.​—1Tu 9:26; 10:22; 22:48.

• Watina lailai.

  So tale na watina, vakalevu me yalewa bobula.​—Ly 21:8; 2Sa 5:13; 1Tui 11:3.

• Wa vakababa.

  Ena talitali, qo e vica vata na wa e muria ga na raba ni isulu. Tali veilatai kei na wa vakadodonu, oya e vica vata na wa e muria ga na balavu ni isulu.​—Vns 13:59.

• Wa vakadodonu.

  Ena talitali, qo e vica vata na wa e muria ga na balavu ni isulu. Tali veilatai ni tiko e rukuna na wa vakababa.​—Dvl 16:13.

Y

• Yadra.

  Koya e yadrava na leqa e rawa ni yaco vua e dua se iyau, vakabibi ena bogi, rawa ni tukutuku ni yaco mai na leqa rerevaki. Ra dau tucake ena bai ni koro kei na valeniyadra mera vakaraici ira na lako tiko yani vakayawa. Ra kilai tale ga kina na yadra ni mataivalu. Vakaivakatakarakara, o ira na parofita era vaka na ivakatawa ni matanitu o Isireli nira veivakasalataki ni vakarau na veivakarusai.​—2Tu 9:20; Isi 3:17.

• Yapositolo.

  iBalebale ni vosa qo “o koya e talai,” e dusi Jisu kei na so tale era talai mera veiqaravi. Vakalevu ga me dusi ira na tisaipeli e digitaka sara ga o Jisu me ratou mata, o ratou na lewe 12.​—Mar 3:14; Cak 14:14.

• iYaragi.

  iSulu era dara na sotia me taqomaki ira, vaka na isala, na isulunivalu, beleti, isasabai ni yavana, kei na isasabai.​—1Sa 31:9; Efe 6:13-17.

• Yalo.

  Levu tu na ibalebale ni vosa vakaIperiu na ruʹach kei na vosa vaKirisi na pneuʹma e dau vakadewataki me “yalo.” Dusia kece ga na ka e sega ni raica rawa na matada kei na igu yavala. Kena vosa vakaIperiu kei na vaKirisi e dusia na (1) cagi, (2) igunibula ni kabula e vuravura, (3) igu e tiko ena loma ni tamata me vakayacora kina na ka, (4) itukutuku vu vakalou, (5) kabula vakayalo, kei na (6) igu ni Kalou, se yalo tabu.​—Ly 35:21; Sm 104:29; Mac 12:43; Lu 11:13.

• Yalododonu.

  Ena iVolatabu, qo na ka e donu ena ivakatagedegede ni Kalou me baleta na ka e donu kei na ka e cala.​—Vte 15:6; Vkr 6:25; Vvb 11:4; Sef 2:3; Mac 6:33.

• Yalosavasava, Savasava.

  Dua na itovo i Jiova; na itovo savasava kei na ka tabu. (Ly 28:36; 1Sa 2:2; Vvb 9:10; Ais 6:3) Ni tukuni vei ira na tamata (Ly 19:6; 2Tu 4:9), manumanu (Tvl 18:17), eso na ka (Ly 28:38; 30:25; Vns 27:14), vanua (Ly 3:5; Ais 27:13), gauna (Ly 16:23; Vns 25:12), kei na cakacaka (Ly 36:4), na kena vosa taumada e tiko kina na vakasama ni ka e tawasei, e vakatabakidua, se vakatabui me nona na Kalou, na ka e biu vakatikitiki me qaravi kina o Jiova. Ena iVolatabu vaKirisi vaKarisito, na vosa “savasava” e kena ibalebale na ka e tawasei me nona na Kalou. Dusia tale ga nona itovo savasava e dua.​—Mar 6:20; 2Ko 7:1; 1Pi 1:15, 16.

• Yalo tabu.

  iGu tawarairai e dau vakayagataka na Kalou me vakayacori kina nona inaki. E tabu ni vu mai vei Jiova, ni savasava qai yalododonu ena kena ivakatagedegede cecere duadua. Vakayagataka tale ga na Kalou me vakayacori kina na ka e savasava.​—Lu 1:35; Cak 1:8.