przełożonymi świątyni: W tekście greckim występuje tu jedynie słowo, które znaczy „przełożeni”, ale w Łk 22:52 pojawia się określenie „świątyni”, wskazujące, o jakich przełożonych chodziło. Dlatego w tym wersecie dla jasności dodano słowo „świątyni”. O mężczyznach pełniących tę funkcję wspomina tylko Łukasz (Dz 4:1; 5:24, 26). Nadzorowali oni pracę strażników w świątyni. Mogli brać udział w rozmowie z Judaszem dla nadania pozorów legalności planowanemu zatrzymaniu Jezusa.

Piotr i Jan: Lub „obaj”. Dosł. „oni”.

przełożony świątyni: Wspomniany również w Dz 5:24, 26. W I w. n.e. tę funkcję pełnił kapłan, który w hierarchii ustępował jedynie arcykapłanowi. Nadzorował służbę kapłanów. Był też odpowiedzialny za porządek w świątyni i wokół niej. Posługiwał się swego rodzaju policją świątynną, składającą się z Lewitów, których nadzorowali niżsi rangą przełożeni. Lewici ci rano otwierali, a wieczorem zamykali bramy świątyni, pilnowali skarbca świątynnego, utrzymywali porządek wśród tłumów na dziedzińcach i dbali, żeby nikt nie wszedł w zastrzeżone miejsca. Istniały 24 oddziały Lewitów, które na zmianę pełniły służbę po jednym tygodniu, co wypadało dwa razy w roku. Prawdopodobnie każdy oddział miał swojego przełożonego, który podlegał głównemu przełożonemu świątyni. Przełożeni byli wpływowymi ludźmi. Wymieniono ich razem z naczelnymi kapłanami, którzy spiskowali, żeby zabić Jezusa. Tej nocy, której Jezus został zdradzony, przyszli ze swoimi ludźmi, żeby go aresztować (Łk 22:4, zob. też komentarz; Łk 22:52).

starsi ludu: Zob. komentarz do Mt 16:21.

starszych ludu: Dosł. „starszych mężczyzn”. W Biblii greckie określenie presbýteros odnosi się przede wszystkim do osób, które mają pewną miarę władzy i odpowiedzialności w jakiejś społeczności lub jakimś narodzie. Czasami termin ten odnosi się do czyjegoś wieku (tak jak w Łk 15:25; Dz 2:17), ale nie zawsze chodzi o osoby starsze. Tutaj określono nim przywódców narodu żydowskiego, którzy często są wymieniani razem z naczelnymi kapłanami i uczonymi w piśmie. Mężczyźni z tych trzech grup tworzyli Sanhedryn (Mt 21:23; 26:3, 47, 57; 27:1, 41; 28:12; zob. Słowniczek pojęć, „Starszy”).

naczelnego kapłana Annasza i (...) Kajfasza: Określając początek służby Jana Chrzciciela, Łukasz pisze, że było to za dni, kiedy wśród kapłanów żydowskich kluczową rolę odgrywało dwóch wpływowych mężczyzn. Annasz został zamianowany arcykapłanem ok. 6—7 r. n.e. przez Kwiryniusza, rzymskiego namiestnika Syrii, i usługiwał do ok. 15 r. n.e. Nawet kiedy został zdjęty z urzędu przez Rzymian i przestał nosić oficjalny tytuł, najwyraźniej jako były arcykapłan w dalszym ciągu miał wielką władzę i wpływy, a żydowscy przywódcy religijni liczyli się z jego zdaniem. Funkcję arcykapłana pełniło pięciu jego synów oraz od ok. 18 do ok. 36 r. również jego zięć Kajfasz. Chociaż więc w 29 r. n.e. arcykapłanem był Kajfasz, Annasza ze względu na jego pozycję słusznie można było nazwać „naczelnym kapłanem” (Jn 18:13, 24; Dz 4:6).

naczelny kapłan Annasz: Annasz został zamianowany arcykapłanem ok. 6—7 r. n.e. przez Kwiryniusza, rzymskiego namiestnika Syrii, i usługiwał do ok. 15 r. Nawet kiedy już został zdjęty z urzędu przez Rzymian i przestał nosić oficjalny tytuł, najwyraźniej jako były arcykapłan w dalszym ciągu miał wielką władzę i wpływy, a żydowscy przywódcy religijni liczyli się z jego zdaniem. Funkcję arcykapłana pełniło też pięciu jego synów, a od ok. 18 do ok. 36 r. również jego zięć Kajfasz (zob. komentarz do Łk 3:2). „Naczelnym kapłanem” (gr. archiereús) Annasza nazwano także w Ewangelii według Jana (Jn 18:13, 19). Greckie słowo archiereús może określać zarówno urzędującego arcykapłana, jak i prominentnych kapłanów, w tym arcykapłana zdjętego już z urzędu (zob. Słowniczek pojęć, „Naczelny kapłan”).

Kajfasz: Ten arcykapłan powołany na urząd przez Rzymian był zręcznym dyplomatą i pełnił tę funkcję dłużej niż którykolwiek z jego bezpośrednich poprzedników — od ok. 18 r. n.e. do ok. 36 r. Znajdował się wśród tych, którzy przesłuchiwali Jezusa i wydali go Piłatowi (Mt 26:3, 57; Jn 11:49; 18:13, 14, 24, 28). W Dziejach Apostolskich jest to jedyne miejsce, w którym Kajfasza wymieniono z imienia. W innych miejscach tej księgi jest nazywany „arcykapłanem” (Dz 5:17, 21, 27; 7:1; 9:1).

Nazarejczyk: Przydomek nadany Jezusowi, a później używany też w odniesieniu do jego naśladowców (Dz 24:5). Imię Jezus było bardzo popularne wśród Żydów, dlatego często dodawano do niego jakieś określenie uściślające. W czasach biblijnych zwyczajowo nadawano przydomki wskazujące, skąd pochodzi dany człowiek (2Sm 3:2, 3; 17:27; 23:25-39; Nah 1:1; Dz 13:1; 21:29). Jezus większość życia spędził w galilejskim mieście Nazaret, nic więc dziwnego, że w różnych sytuacjach i przez różne osoby był nazywany „Nazarejczykiem” (Mk 1:23, 24; 10:46, 47; 14:66-69; 16:5, 6; Łk 24:13-19; Jn 18:1-7). On sam zaakceptował ten przydomek i też go używał (Jn 18:5-8; Dz 22:6-8). Na tabliczce umieszczonej z rozkazu Piłata na palu męki było napisane po hebrajsku, po łacinie i po grecku: „Jezus Nazarejczyk, Król Żydów” (Jn 19:19, 20). Po dniu Pięćdziesiątnicy 33 r. n.e. apostołowie i inni ludzie często określali Jezusa Nazarejczykiem lub zaznaczali, że pochodził z Nazaretu (Dz 2:22; 3:6; 4:10; 6:14; 10:38; 26:9; zob. też komentarz do Mt 2:23).

stracili na palu: Lub „przybili do pala; przybili do słupa”. Jest to pierwsze z ponad 40 wystąpień greckiego czasownika stauròo w Chrześcijańskich Pismach Greckich. Czasownik ten jest spokrewniony z rzeczownikiem stauròs, oddawanym jako „pal męki” (zob. komentarze do Mt 10:38; 16:24; 27:32 i Słowniczek pojęć, „Pal”; „Pal męki”). Forma tego czasownika została użyta w Septuagincie, w Est 7:9, gdzie zawarto polecenie, żeby powiesić Hamana na palu o wysokości ponad 20 m. W klasycznej grece czasownik ten oznaczał „ogrodzić palami; zbudować ostrokół, palisadę”.

Nazarejczyka: Zob. komentarz do Mk 10:47.

straciliście na palu: Lub „przybiliście do pala; przybiliście do słupa” (zob. komentarz do Mt 20:19 i Słowniczek pojęć, „Pal”; „Pal męki”).

wieńczącym kamieniem narożnym: Zob. komentarz do Mt 21:42.

wieńczącym kamieniem narożnym: Lub „najważniejszym kamieniem”. Greckie określenie użyte w tym wersecie oraz hebrajskie określenie występujące w Ps 118:22 dosłownie znaczą „głowica węgła”. Chociaż termin ten można różnie rozumieć, najwyraźniej odnosi się on do kamienia, który umieszczano u góry na styku dwóch ścian, żeby je ze sobą trwale połączyć. Jezus zacytował to proroctwo i odniósł do siebie jako do „wieńczącego kamienia narożnego”. Tak jak najwyższy kamień budowli jest dobrze widoczny, tak samo Jezus Chrystus jest wieńczącym kamieniem przyrównanego do duchowej świątyni zboru chrześcijańskich pomazańców.

odwagę: Lub „śmiałość; otwartość”. Greckie słowo parresía bywa też tłumaczone na „swoboda mowy; przekonanie; ufność” (1Tm 3:13; 1Jn 5:14; zob. komentarz do Dz 28:31). Ten rzeczownik i spokrewniony z nim czasownik parresiázomai (często oddawany jako „mówić odważnie [lub „śmiało; otwarcie”]”) w Dziejach Apostolskich pojawiają się w wielu miejscach i charakteryzują sposób, w jaki głosili pierwsi chrześcijanie (Dz 4:29, 31; 9:27, 28; 13:46; 14:3; 18:26; 19:8; 26:26).

niewykształceni: Dosł. „niepiśmienni”. Chociaż użyty tu grecki termin (agrámmatos) może oznaczać analfabetę, w tym kontekście prawdopodobnie odnosi się do ludzi, którzy nie uczyli się w szkołach rabinicznych. Wygląda na to, że większość Żydów w I w. n.e. umiała czytać i pisać — częściowo dlatego, że wiele szkół znajdowało się w synagogach. Piotr i Jan, podobnie jak Jezus, nie studiowali jednak w szkołach rabinicznych (por. Jn 7:15). Elita religijna w czasach Jezusa uważała, że jedynie te miejsca są odpowiednie do odbierania edukacji religijnej. Saduceusze i faryzeusze niewątpliwie sądzili, że Piotr i Jan nie mają kwalifikacji, żeby uczyć Prawa i je objaśniać. W dodatku obaj pochodzili z Galilei, której mieszkańcy w większości byli rolnikami, pasterzami i rybakami. Przywódcy religijni i inni ludzie z Jerozolimy i Judei najwyraźniej patrzyli z góry na osoby pochodzące z tego regionu (Jn 7:45-52; Dz 2:7) i uważali Piotra i Jana za „niewykształconych i prostych”. Ale Bóg nie patrzył na nich w ten sposób (1Ko 1:26-29; 2Ko 3:5, 6; Jak 2:5). Jezus przed śmiercią gruntownie wyszkolił zarówno ich, jak i pozostałych uczniów (Mt 10:1-42; Mk 6:7-13; Łk 8:1; 9:1-5; 10:1-42; 11:52). Po zmartwychwstaniu robił to dalej za pośrednictwem ducha świętego (Jn 14:26; 16:13; 1Jn 2:27).

z całą śmiałością: Lub „odważnie; z największą swobodą mowy”. Użyte tu greckie słowo parresía można też przetłumaczyć na „otwartość” (zob. komentarz do Dz 4:13). Ten rzeczownik i spokrewniony z nim czasownik parresiázomai (często oddawany jako „mówić odważnie [lub „śmiało; otwarcie”]”) w Dziejach Apostolskich pojawiają się w wielu miejscach. Z relacji Łukasza od początku do końca jasno wynika, że śmiałe, odważne głoszenie było cechą charakterystyczną pierwszych chrześcijan (Dz 4:29, 31; 9:27, 28; 13:46; 14:3; 18:26; 19:8; 26:26).

sali Sanhedrynu: Lub „Sanhedrynu” (zob. komentarz do Łk 22:66).

sali Sanhedrynu: Lub „Sanhedrynu”. Chodzi o żydowski sąd najwyższy z siedzibą w Jerozolimie. Grecki wyraz oddany jako „sala Sanhedrynu” lub „Sanhedryn” (synédrion) dosłownie znaczy „wspólne posiedzenie”. Chociaż terminem tym określano różne zgromadzenia lub zebrania, w Izraelu mógł się odnosić do sądu religijnego. Ten grecki wyraz może oznaczać ludzi tworzących sąd, budynek sądu lub miejsce obrad (zob. komentarz do Mt 5:22 i Słowniczek pojęć, „Sanhedryn”; zob. też Dodatek B12, gdzie przedstawiono prawdopodobną lokalizację sali Sanhedrynu).

cudu: Lub „znaku”. Użyte tu greckie słowo semeíon, często tłumaczone na „znak”, odnosi się do nadprzyrodzonego wydarzenia, za którym stał Bóg.

Wszechwładny Panie: Podstawowe znaczenie występującego tu greckiego słowa despòtes to „pan; właściciel” (1Tm 6:1; Tyt 2:9; 1Pt 2:18). Kiedy jest ono używane w odniesieniu do Boga — tak jak tutaj oraz w Łk 2:29 i Obj 6:10 — tłumaczy się je na „Wszechwładny Pan”, co wskazuje, że Bóg sprawuje władzę najwyższą. Inne przekłady oddają to słowo jako „Pan”, „Wszechwładny”, „Władca” lub „Władca wszystkiego”. Niektóre tłumaczenia Chrześcijańskich Pism Greckich na język hebrajski w omawianym wersecie zawierają hebrajski termin ʼAdonáj („Wszechwładny Pan”), a przynajmniej w jednym występuje tetragram.

Jehowie: Zacytowano tu słowa z Ps 2:2, gdzie w tekście hebrajskim pojawia się imię Boże wyrażone czterema spółgłoskami (w transliteracji na jęz. pol. JHWH) (zob. Dodatek C).

Jego pomazańcowi: Lub „Jego Chrystusowi; Jego Mesjaszowi”. W tym wersecie użyto greckiego terminu christòs, od którego pochodzi tytuł „Chrystus”. W zacytowanym tu Ps 2:2 występuje hebrajski termin maszíach („pomazaniec”). Od tego słowa pochodzi tytuł „Mesjasz” (zob. komentarze do Łk 2:26; Jn 1:41; Dz 4:27).

którego namaściłeś: Lub „którego uczyniłeś Chrystusem; którego uczyniłeś Mesjaszem”. Użyty tu grecki czasownik chrío, od którego pochodzi tytuł Christòs („Chrystus”), w sensie dosłownym odnosi się do wylania na kogoś olejku. W Chrześcijańskich Pismach Greckich jest używany tylko w znaczeniu religijnym i przenośnym, kiedy mowa o wyznaczeniu kogoś przez Boga, żeby pod Jego kierownictwem wykonał jakieś specjalne zadanie. Ten grecki czasownik występuje też w Łk 4:18; Dz 10:38; 2Ko 1:21 i Heb 1:9. Inne greckie słowo, aleífo, odnosi się do natłuszczania ciała olejkiem lub wcierania maści, np. po kąpieli, w celach medycznych albo w ramach przygotowań ciała zmarłego do pogrzebu (Mt 6:17; Mk 6:13; 16:1; Łk 7:38, 46; Jak 5:14).

Mesjasza: Lub „Pomazańca”. Greckie słowo Messías (transkrypcja hebr. słowa maszíach) w Chrześcijańskich Pismach Greckich pojawia się tylko dwa razy (zob. Jn 4:25). Hebrajski czasownik, od którego pochodzi tytuł maszíach, to maszách, oznaczający „posmarować; pomazać [płynem]” lub „namaścić” (Wj 29:2, 7). W czasach biblijnych kapłani, władcy i prorocy byli ceremonialnie namaszczani olejkiem (Kpł 4:3; 1Sm 16:3, 12, 13; 1Kl 19:16). Tutaj, w Jn 1:41, po tytule „Mesjasz” znajduje się wyjaśnienie: to znaczy Chrystus. Tytuł „Chrystus” (gr. Christòs) występuje w Chrześcijańskich Pismach Greckich ponad 500 razy i jest odpowiednikiem tytułu „Mesjasz”; oba słowa znaczą „Pomazaniec” (zob. komentarz do Mt 1:1).

Pomazańca: Lub „Chrystusa; Mesjasza”. Tytuł „Pomazaniec” („Chrystus”) jest tłumaczeniem greckiego słowa Christòs i odpowiednikiem tytułu „Mesjasz” (od hebr. maszíach) (zob. komentarz do Mt 1:1 i do słów Pomazańca Jehowy w tym wersecie).

Herod: Chodzi o Heroda Antypasa. Zob. Słowniczek pojęć.

którego namaściłeś: Lub „którego uczyniłeś Chrystusem; którego uczyniłeś Mesjaszem”. Użyty tu grecki czasownik chrío, od którego pochodzi tytuł Christòs („Chrystus”), w sensie dosłownym odnosi się do wylania na kogoś olejku. W Chrześcijańskich Pismach Greckich jest używany tylko w znaczeniu religijnym i przenośnym, kiedy mowa o wyznaczeniu kogoś przez Boga, żeby pod Jego kierownictwem wykonał jakieś specjalne zadanie. Ten grecki czasownik występuje też w Łk 4:18; Dz 10:38; 2Ko 1:21 i Heb 1:9. Inne greckie słowo, aleífo, odnosi się do natłuszczania ciała olejkiem lub wcierania maści, np. po kąpieli, w celach medycznych albo w ramach przygotowań ciała zmarłego do pogrzebu (Mt 6:17; Mk 6:13; 16:1; Łk 7:38, 46; Jak 5:14).

Jehowo: Słowa tego wersetu to część modlitwy skierowanej do „Wszechwładnego Pana” (Dz 4:24b). Tytuł ten jest tłumaczeniem greckiego słowa despòtes i występuje też w modlitwie zapisanej w Łk 2:29, gdzie został użyty w odniesieniu do Boga. Z kolei o Jezusie w omawianej modlitwie z Dziejów Apostolskich powiedziano: „Twój święty sługa” (Dz 4:27, 30). Uczniowie, modląc się do Wszechwładnego Pana, zacytowali Ps 2:1, 2, gdzie występuje imię Boże (zob. komentarz do Dz 4:26). Poza tym prośba uczniów, żeby Jehowa zwrócił uwagę na groźby Sanhedrynu, przypomina słowa modlitw zapisanych w Pismach Hebrajskich, np. w 2Kl 19:16, 19 i Iz 37:17, 20, gdzie także występuje imię Boże (zob. Dodatek C3: wprowadzenie i Dz 4:29).

Jehowie: Zacytowano tu słowa z Ps 2:2, gdzie w tekście hebrajskim pojawia się imię Boże wyrażone czterema spółgłoskami (w transliteracji na jęz. pol. JHWH) (zob. Dodatek C).

cuda: Lub „prorocze znaki”. W Chrześcijańskich Pismach Greckich słowo téras jest konsekwentnie używane w połączeniu z semeíon („znak”), przy czym oba występują w liczbie mnogiej (Mt 24:24; Jn 4:48; Dz 7:36; 14:3; 15:12; 2Ko 12:12). Słowo téras w podstawowym znaczeniu odnosi się do czegokolwiek, co wywołuje podziw i zdumienie. Wszędzie tam, gdzie ten termin wyraźnie oznacza zapowiedź tego, co wydarzy się w przyszłości, w komentarzu do danego wersetu podano alternatywne tłumaczenie „proroczy znak”.

cuda: Lub „prorocze znaki” (zob. komentarz do Dz 2:19).

skończyli się żarliwie modlić: Lub „zwrócili się z tym błaganiem”. Grecki czasownik déomai odnosi się do gorącej modlitwy, której towarzyszą silne uczucia. Pokrewny rzeczownik déesis, tłumaczony na „błaganie”, można zdefiniować jako „pokorne, żarliwe dopraszanie się”. Gdy występuje on w Chrześcijańskich Pismach Greckich, zawsze chodzi o błaganie skierowane do Boga. Nawet Jezus „z głośnymi okrzykami i ze łzami zanosił błagania oraz gorące prośby do Tego, który mógł go wybawić od śmierci” (Heb 5:7). Liczba mnoga, „błagania”, wskazuje, że Jezus błagał Jehowę więcej niż raz. Na przykład w ogrodzie Getsemani modlił się wielokrotnie i nadzwyczaj gorąco (Mt 26:36-44; Łk 22:32).

słowo Boże: Wyrażenie to pojawia się w Dziejach Apostolskich wiele razy (Dz 6:2, 7; 8:14; 11:1; 13:5, 7, 46; 17:13; 18:11). Tutaj odnosi się do chrześcijańskiego orędzia, które pochodzi od Jehowy Boga i podkreśla ważną rolę Jezusa Chrystusa w realizacji zamierzenia Bożego.

jedność serc i dusz: Wyrażenie to opisuje jedność i zgodę panującą wśród „całej tej wielkiej liczby” uczniów Jezusa. W Flp 1:27 w tekście greckim występuje wyrażenie, które dosłownie znaczy „jedną duszą” i które można też przetłumaczyć na „jednomyślnie”, „z jednym celem” lub „jak jeden mąż”. W Pismach Hebrajskich, w 1Kn 12:38 (przyp.) i w 2Kn 30:12 (przyp.), na opisanie jedności pragnień i czynów użyto wyrażenia „jedno serce”. Słowa „serce” i „dusza” często występują też razem i w takim połączeniu odnoszą się do całego wnętrza człowieka (Pwt 4:29; 6:5; 10:12; 11:13; 26:16; 30:2, 6, 10). Greckie wyrażenie występujące w omawianym wersecie (Dz 4:32) zostało użyte w podobnym sensie i można je przetłumaczyć na „całkowitą jedność myśli i celów”. Harmonizuje to z modlitwą Jezusa, żeby jego naśladowcy byli zjednoczeni, mimo że różnią się pochodzeniem (Jn 17:21).

Synem: W języku hebrajskim, aramejskim i greckim wyrażenia „syn [kogoś, czegoś]” używano, żeby wskazać na cechę wyróżniającą jakąś osobę albo żeby scharakteryzować grupę osób. Na przykład określenie „dzielni wojownicy” występujące w Pwt 3:18 to dosłownie „synowie siły”. A wyrażenie oddane w Hi 1:3 jako „mieszkańcy Wschodu” dosłownie znaczy „synowie Wschodu”. Z kolei w 1Sm 25:17 wyrażenie przetłumaczone na „podły człowiek” to dosłownie „syn beliala”, czyli „syn bezwartościowości”. W Chrześcijańskich Pismach Greckich osoby postępujące w określony sposób lub wyróżniające się jakąś cechą nazwano „synami Najwyższego”, „synami światła i synami dnia” oraz „synami nieposłuszeństwa” (Łk 6:35; 1Ts 5:5; Ef 2:2, przyp.).

Synem Pocieszenia: Lub „Synem Zachęty”. Tłumaczenie przydomka Barnabas, nadanego przez apostołów jednemu z uczniów Jezusa o imieniu Józef. Ponieważ jego imię było wśród Żydów popularne, mógł otrzymać ten przydomek ze względów praktycznych (por. Dz 1:23). Jak wyjaśniono w poprzednim komentarzu, wyrażenia „syn [kogoś, czegoś]” czasami używano, żeby wskazać na cechę wyróżniającą jakąś osobę. Przydomek „Syn Pocieszenia” najwyraźniej podkreśla wyjątkową zdolność Józefa do zachęcania i pocieszania innych. Łukasz podaje, że został on wysłany do zboru w Antiochii Syryjskiej i ‛zaczął zachęcać’ współwyznawców (Dz 11:22, 23). Grecki czasownik parakaléo, oddany jako „zachęcać”, jest spokrewniony ze słowem paráklesis, które w omawianym wersecie (Dz 4:36) przetłumaczono na „pocieszenie” (zob. komentarz do słowa Synem w tym wersecie).