pierwszym sprawozdaniu: Łukasz nawiązuje tutaj do swojego sprawozdania ewangelicznego, w którym skupił się na opisaniu ‛wszystkiego, czego dokonał i czego nauczał Jezus’. W Dziejach Apostolskich kontynuuje swoją relację i opisuje służbę naśladowców Jezusa. Obie księgi mają zbliżony styl i słownictwo i obie są skierowane do Teofila. Nie powiedziano wprost, czy Teofil był uczniem Chrystusa (zob. komentarz do Łk 1:3). Łukasz zaczyna Dzieje od streszczenia szeregu wydarzeń opisanych pod koniec Ewangelii, co wyraźnie wskazuje, że jest to jej kontynuacja. W tym streszczeniu używa jednak nieco innego słownictwa i podaje dodatkowe szczegóły (por. Łk 24:49 z Dz 1:1-12).

klucze Królestwa Niebios: W Biblii ludzie, którym dawano jakieś klucze — czy to dosłownie, czy w przenośni — otrzymywali pewną miarę władzy (1Kn 9:26, 27; Iz 22:20-22). Dlatego słowo „klucz” zaczęło symbolizować władzę i odpowiedzialność. Piotr użył powierzonych mu „kluczy”, żeby umożliwić Żydom (Dz 2:22-41), Samarytanom (Dz 8:14-17) i poganom (Dz 10:34-38) otrzymanie ducha Bożego i wejście do niebiańskiego Królestwa.

Dzieje Apostolskie: Grecka nazwa tej księgi, Prákseis Apostòlon, występuje w manuskryptach z II w. n.e., chociaż nie ma dowodów na to, że ta księga pierwotnie nosiła jakiś tytuł. Dzieje Apostolskie stanowią kontynuację Ewangelii spisanej przez Łukasza (zob. komentarz do Dz 1:1). Ich treść koncentruje się głównie na działalności Piotra i Pawła, a nie wszystkich apostołów. Księga ta zawiera wiarygodny, szczegółowy opis imponujących początków i szybkiego rozwoju zboru chrześcijańskiego — najpierw wśród Żydów, następnie wśród Samarytan, a potem wśród ludzi z innych narodów (zob. komentarz do Mt 16:19). Poza tym dzięki niej poznajemy tło historyczne natchnionych listów wchodzących w skład Chrześcijańskich Pism Greckich.

dostojny: Grecki termin oddany tutaj jako „dostojny” (krátistos) był formalnym tytułem, którym zwracano się do osób zajmujących wysokie stanowiska (Dz 23:26; 24:3; 26:25). Dlatego zdaniem części biblistów termin ten może wskazywać, że zanim Teofil został chrześcijaninem, zajmował jakąś zaszczytną pozycję. Inni uważają, że ten grecki termin świadczył o przyjaznych relacjach, był formą grzecznościową lub wyrazem głębokiego szacunku. Teofil najwyraźniej był chrześcijaninem, ponieważ w dalszych słowach powiedziano, że był ‛ustnie uczony’ o Jezusie Chrystusie i jego służbie (Łk 1:4, przyp.). Spisana relacja Łukasza miała go upewnić o prawdziwości tego, co wcześniej usłyszał. Jednak niektórzy twierdzą, że Teofil w tamtym czasie tylko interesował się prawdą z Biblii, a dopiero później został chrześcijaninem. Jeszcze inni są zdania, że to imię, które znaczy „umiłowany przez Boga; przyjaciel Boga”, było symbolicznym określeniem odnoszącym się do ogółu chrześcijan. Zwracając się do Teofila na początku Dziejów Apostolskich, Łukasz nie używa już określenia „dostojny” (Dz 1:1).

dostojny: Grecki termin oddany tutaj jako „dostojny” (krátistos) był formalnym tytułem, którym zwracano się do osób zajmujących wysokie stanowiska (Dz 23:26; 24:3; 26:25). Dlatego zdaniem części biblistów termin ten może wskazywać, że zanim Teofil został chrześcijaninem, zajmował jakąś zaszczytną pozycję. Inni uważają, że ten grecki termin świadczył o przyjaznych relacjach, był formą grzecznościową lub wyrazem głębokiego szacunku. Teofil najwyraźniej był chrześcijaninem, ponieważ w dalszych słowach powiedziano, że był ‛ustnie uczony’ o Jezusie Chrystusie i jego służbie (Łk 1:4, przyp.). Spisana relacja Łukasza miała go upewnić o prawdziwości tego, co wcześniej usłyszał. Jednak niektórzy twierdzą, że Teofil w tamtym czasie tylko interesował się prawdą z Biblii, a dopiero później został chrześcijaninem. Jeszcze inni są zdania, że to imię, które znaczy „umiłowany przez Boga; przyjaciel Boga”, było symbolicznym określeniem odnoszącym się do ogółu chrześcijan. Zwracając się do Teofila na początku Dziejów Apostolskich, Łukasz nie używa już określenia „dostojny” (Dz 1:1).

pierwszym sprawozdaniu: Łukasz nawiązuje tutaj do swojego sprawozdania ewangelicznego, w którym skupił się na opisaniu ‛wszystkiego, czego dokonał i czego nauczał Jezus’. W Dziejach Apostolskich kontynuuje swoją relację i opisuje służbę naśladowców Jezusa. Obie księgi mają zbliżony styl i słownictwo i obie są skierowane do Teofila. Nie powiedziano wprost, czy Teofil był uczniem Chrystusa (zob. komentarz do Łk 1:3). Łukasz zaczyna Dzieje od streszczenia szeregu wydarzeń opisanych pod koniec Ewangelii, co wyraźnie wskazuje, że jest to jej kontynuacja. W tym streszczeniu używa jednak nieco innego słownictwa i podaje dodatkowe szczegóły (por. Łk 24:49 z Dz 1:1-12).

Teofilu: Do Teofila skierowano zarówno Ewangelię według Łukasza, jak i Dzieje Apostolskie. W Łk 1:3 jego imię poprzedzono tytułem „dostojny” (więcej informacji na temat tego określenia i samego Teofila: zob. komentarz do Łk 1:3).

Królestwie Bożym: Królestwo Jehowy — główny temat Biblii — przewija się przez całe Dzieje Apostolskie (Dz 8:12; 14:22; 19:8; 20:25; 28:31). Położono w nich nacisk na to, że apostołowie dawali „dokładne świadectwo” o tym Królestwie i że sumiennie pełnili swoją służbę (Dz 2:40; 5:42; 8:25; 10:42; 20:21, 24; 23:11; 26:22; 28:23).

Nadszedł wyznaczony czas: Określenie „wyznaczony czas” (gr. kairòs) odnosi się tutaj do przepowiedzianego w Pismach czasu, kiedy Jezus miał rozpocząć swoją ziemską służbę, umożliwiającą ludziom okazanie wiary w dobrą nowinę. To samo greckie słowo występuje, gdy jest mowa o czasie osądu związanego ze służbą Jezusa (Łk 12:56; 19:44) oraz o ‛wyznaczonym czasie’ jego śmierci (Mt 26:18).

Czasy i pory: To wyrażenie wskazuje na dwa różne ujęcia czasu. Występujące tu w liczbie mnogiej greckie słowo chrònos, oddane jako czasy, może się odnosić do nieokreślonego odcinka czasu, długiego lub krótkiego. Greckie słowo kairòs (nieraz tłumaczone na „wyznaczony czas” lub „wyznaczone czasy”), występujące tu w liczbie mnogiej i oddane jako pory, często jest używane w odniesieniu do przyszłych okresów ustalonych przez Boga, związanych zwłaszcza z obecnością Chrystusa oraz jego Królestwem (Dz 3:19; 1Ts 5:1; zob. komentarze do Mk 1:15; Łk 21:24).

są pod kontrolą Ojca: Lub „leżą w kompetencji Ojca”. Zwrot ten wskazuje, że prawo do ustalania „czasów i pór” realizacji swoich zamierzeń Jehowa zarezerwował dla siebie. To On jest Wielkim Dyspozytorem Czasu. Na przykład Jezus w trakcie swojej służby na ziemi nie znał daty nadejścia końca. Powiedział, że „o tym dniu i godzinie” nie wie nawet Syn, „tylko sam Ojciec” (Mt 24:36; Mk 13:32).

czasy wyznaczone narodom: Lub „czasy narodów; czasy pogan”. Greckie słowo kairòs (występujące tu w lm. i oddane jako „czasy wyznaczone”) może się odnosić do jakiegoś momentu w strumieniu czasu, wyznaczonego lub konkretnego okresu albo „pory” charakteryzującej się określonymi cechami (Mt 13:30, NŚ, 1997; 21:34; Mk 11:13). Zostało użyte, gdy mowa o „wyznaczonym czasie” na rozpoczęcie służby przez Jezusa (Mk 1:15) oraz czasie, kiedy miał umrzeć (Mt 26:18). Słowo kairòs jest też używane w odniesieniu do przyszłych czasów lub pór przewidzianych w zamierzeniu Bożym, zwłaszcza w związku z obecnością Chrystusa i jego Królestwem (Dz 1:7; 3:19; 1Ts 5:1). Biorąc pod uwagę biblijne znaczenie terminu kairòs, wyrażenie „czasy wyznaczone narodom” najwyraźniej nie odnosi się do niejasnego i niesprecyzowanego czasu, ale do konkretnego okresu mającego ustalony początek i koniec. Wyraz „narody” lub „poganie” jest tłumaczeniem greckiego terminu éthnos w liczbie mnogiej, używanego przez pisarzy biblijnych zwłaszcza na określenie nie-Żydów.

dzieł jak ja, a nawet większych: Jezus nie chciał przez to powiedzieć, że cuda dokonywane przez jego uczniów będą wspanialsze niż jego cuda. Pokornie przyznał, że będą oni głosić i nauczać na większą skalę. Mieli objąć swoją działalnością większy obszar, dotrzeć do większej liczby ludzi i głosić dłużej niż on. Słowa Jezusa wyraźnie pokazują, że oczekiwał od swoich naśladowców kontynuowania dzieła, które rozpoczął.

duch przymusił: Lub „czynna siła pobudziła”. Występujący tu grecki wyraz pneúma odnosi się do ducha Bożego, który może być siłą pobudzającą lub skłaniającą daną osobę do działania zgodnego z wolą Boga (Łk 4:1; zob. Słowniczek pojęć, „Duch”).

jako świadek: Lub „na świadectwo”. Grecki rzeczownik oznaczający „świadectwo” (martyría) występuje w Ewangelii według Jana ponad trzy razy częściej niż w pozostałych trzech Ewangeliach razem wziętych. Pokrewny czasownik martyréo, oddany tu jako świadczyć, pojawia się w Ewangelii według Jana 39 razy, a w pozostałych sprawozdaniach tylko 2 razy (Mt 23:31; Łk 4:22). Ten grecki czasownik tak często występuje we fragmentach mówiących o Janie Chrzcicielu, że zdaniem niektórych Jan powinien nosić przydomek „Świadek” (Jn 1:8, 15, 32, 34; 3:26; 5:33; zob. komentarz do Jn 1:19). W Ewangelii według Jana ten czasownik często pojawia się też w kontekście służby Jezusa. W wielu miejscach wspomniano, że Jezus ‛świadczył’ lub ‛składał świadectwo’ (Jn 8:14, 17, 18). Na szczególną uwagę zasługują słowa, które Jezus skierował do Poncjusza Piłata: „Ja się po to urodziłem, po to przyszedłem na świat, żeby dać świadectwo prawdzie” (Jn 18:37). W Objawieniu danym Janowi Jezus został nazwany „Wiernym Świadkiem” oraz „świadkiem, który jest wierny i prawdziwy” (Obj 1:5; 3:14).

dać świadectwo: Występujące w Chrześcijańskich Pismach Greckich słowa tłumaczone na „dać świadectwo” (martyréo) oraz „świadectwo; świadek” (martyría; mártys) mają szerokie znaczenie. W podstawowym sensie zawierają w sobie myśl o poświadczaniu faktów przez naocznych świadków lub opierając się na posiadanej wiedzy, jednak mogą też odnosić się do „głoszenia; potwierdzania; wychwalania”. Jezus nie tylko głosił o prawdach, w które wierzył, ale też żył w sposób potwierdzający prawdziwość proroczych słów i obietnic jego Ojca (2Ko 1:20). Zamierzenie Boże dotyczące Królestwa i jego mesjańskiego Władcy zostało zapowiedziane w szczegółowy sposób. Jezus całym swoim ziemskim życiem zakończonym ofiarną śmiercią wypełnił wszystkie związane z nim proroctwa — łącznie z ‛cieniami’, czyli zapowiedziami zawartymi w przymierzu Prawa (Kol 2:16, 17; Heb 10:1). Dlatego można powiedzieć, że słowem i czynem ‛dał świadectwo prawdzie’.

na całym świecie (...) wszystkim narodom: Lub „po całej zamieszkanej ziemi (...) wszystkim narodom”. Wyrażenia te podkreślają, na jaką skalę miało być realizowane dzieło głoszenia. W szerszym znaczeniu greckie słowo oikouméne, oddane tu jako „świat” („zamieszkana ziemia”), odnosi się do ziemi jako miejsca zamieszkania ludzi (Łk 21:26; Dz 17:31; Rz 10:18; Obj 12:9; 16:14). W I w. n.e. słowem tym określano rozległe imperium rzymskie, w którego różnych zakątkach mieszkali Żydzi (Łk 2:1; Dz 24:5). Grecki wyraz oddany jako „naród” (éthnos) w swoim podstawowym znaczeniu zawiera myśl o grupie ludzi, którzy są w jakimś stopniu ze sobą spokrewnieni i posługują się tym samym językiem. Taki naród lub grupa etniczna często zamieszkuje określony teren.

gdziekolwiek na świecie będzie głoszona: Podobnie jak w proroctwie z Mt 24:14, Jezus zapowiada tu, że dobra nowina będzie głoszona po całym świecie. Miała ona obejmować również to, co zrobiła ta kobieta jako wyraz swojego oddania dla Boga. Sytuację tę opisali pod natchnieniem trzej ewangeliści (Mk 14:8, 9; Jn 12:7; zob. komentarz do Mt 24:14).

ludzi ze wszystkich narodów: Dosłowne tłumaczenie tych słów brzmi: „wszystkich narodów”. Jednak kontekst wskazuje, że chodzi tu o poszczególne osoby ze wszystkich narodów. Grecki zaimek „ich” w zwrocie chrzcijcie ich jest rodzaju męskiego i odnosi się do ludzi, a nie do „narodów”, które w języku greckim mają rodzaj nijaki. Polecenie, żeby docierać do „ludzi ze wszystkich narodów”, było czymś nowym. Biblia wskazuje, że jeszcze przed czasami Jezusa do Izraelitów mogli się przyłączać poganie, jeśli zaczęli oddawać cześć Jehowie (1Kl 8:41-43). Teraz jednak Jezus poleca, żeby ludzi niebędących rodowitymi Żydami objąć działalnością głoszenia. Podkreśla w ten sposób ogólnoświatowy zasięg chrześcijańskiego zadania pozyskiwania uczniów (Mt 10:1, 5-7; Obj 7:9; zob. komentarz do Mt 24:14).

duch święty: Lub „święta czynna siła”. W greckim tekście Dziejów Apostolskich wyrażenie tłumaczone na „duch święty” występuje 41 razy, a co najmniej w 15 innych miejscach pojawia się termin tłumaczony na „duch” (gr. pneúma), który również odnosi się do świętego ducha Bożego (przykłady: zob. Dz 2:4, 17, 18; 5:9; 11:28; zob. też Słowniczek pojęć, „Duch”). Ta księga biblijna podkreśla więc, że naśladowcy Jezusa są w stanie prowadzić ogólnoświatową działalność kaznodziejską tylko dzięki pomocy czynnej siły Bożej (por. komentarz do Mk 1:12).

moimi świadkami: Pierwsi uczniowie Jezusa jako wierni Żydzi byli już świadkami na rzecz Jehowy — poświadczali, że Jehowa jest jedynym prawdziwym Bogiem (Iz 43:10-12; 44:8). Ale teraz mieli być świadkami zarówno Jehowy, jak i Jezusa. Mieli świadczyć, że Jezus ma do odegrania niezwykle ważną rolę — będzie Królem w Królestwie Jehowy i uświęci Jego imię. Greckie słowa oznaczające „świadek” (mártys), „dawać świadectwo” (martyréo), „dawać dokładne świadectwo” (diamartýromai) oraz wyrazy pokrewne występują w Dziejach Apostolskich częściej niż w jakiejkolwiek innej księdze biblijnej, z wyjątkiem Ewangelii według Jana (zob. komentarz do Jn 1:7). Myśl o byciu świadkiem i dawaniu dokładnego świadectwa o zamierzeniu Boga — w tym o Jego Królestwie i kluczowej roli Jezusa — przewija się przez całe Dzieje Apostolskie (Dz 2:32, 40; 3:15; 4:33; 5:32; 8:25; 10:39; 13:31; 18:5; 20:21, 24; 22:20; 23:11; 26:16; 28:23). Niektórzy chrześcijanie z I w. n.e. byli naocznymi świadkami wydarzeń związanych z życiem, śmiercią i zmartwychwstaniem Jezusa i potwierdzali prawdziwość tego, co widzieli. Właśnie w ten sposób dawali świadectwo o Jezusie (Dz 1:21, 22; 10:40, 41). A osoby, które uwierzyły w niego później, dawały świadectwo w ten sposób, że głosiły o znaczeniu jego życia, śmierci i zmartwychwstania (Dz 22:15; zob. komentarz do Jn 18:37).

aż do najdalszego miejsca na ziemi: Lub „aż po krańce ziemi”. To samo greckie sformułowanie pojawia się w Dz 13:47, gdzie zacytowano proroctwo z Iz 49:6. W Septuagincie w tym wersecie (Iz 49:6) również użyto tego sformułowania. Słowa Jezusa z Dz 1:8 mogą przywoływać na myśl właśnie to proroctwo. Zapowiadało ono, że sługa Jehowy będzie „światłem dla narodów” i dzięki temu ‛wybawienie sięgnie aż po krańce ziemi’. Harmonizuje to z wcześniejszymi wypowiedziami Jezusa, że dzieło głoszenia będzie wykonywane na skalę ogólnoświatową i że jego naśladowcy dokonają ‛większych dzieł’ niż on (zob. komentarze do Mt 24:14; 26:13; 28:19; Jn 14:12).

mężczyźni w białych szatach: Chodzi o aniołów (por. Łk 24:4, 23). Słowo tłumaczone na „anioł” (gr. ággelos) występuje w Dziejach Apostolskich 21 razy, po raz pierwszy w Dz 5:19.

w sposób rzucający się w oczy: Użyte tu greckie sformułowanie występuje w Chrześcijańskich Pismach Greckich tylko w tym miejscu; pochodzi od czasownika oznaczającego „bacznie się przyglądać; obserwować”. Zdaniem niektórych biblistów występowało ono w dziełach medycznych w opisach widocznych objawów chorób. Sposób użycia tego sformułowania wskazuje na to, że Królestwo Boże nie przychodzi w sposób dostrzegalny dla wszystkich.

niebo: Greckie słowo ouranòs, które w tym wersecie występuje trzy razy, może się odnosić do nieba fizycznego lub niebios duchowych.

powróci w taki sam sposób: Dosł. „przyjdzie w taki sam sposób”. Grecki czasownik érchomai, który oznacza „przyjść; przybyć”, występuje w Biblii w różnych kontekstach. Nieraz odnosi się do przyjścia Jezusa w roli Sędziego, który ogłosi i wykona wyrok w czasie wielkiego ucisku (Mt 24:30; Mk 13:26; Łk 21:27). Kiedy indziej dotyczy innych sytuacji związanych z Jezusem (Mt 16:28 do 17:2; Mt 21:5, 9; 23:39; Łk 19:38). Tak więc o znaczeniu tego słowa w Dz 1:11 decyduje kontekst. Aniołowie powiedzieli, że Jezus „powróci” („przyjdzie”) w taki sam „sposób” (gr. tròpos), w jaki odszedł, a nie w takiej samej postaci czy ciele. Z kontekstu wynika, że większość ludzi nie widziała odejścia Jezusa. Tylko niewielka grupa apostołów była świadoma, że opuścił on ziemię i poszedł do swojego Ojca w niebie. Wcześniej wskazał, że gdy powróci jako Król w Królestwie Bożym, również nie stanie się to w sposób widoczny dla wszystkich — będą tego świadomi jedynie jego uczniowie (Łk 17:20; zob. komentarz). Inaczej jest z „przyjściem” Jezusa wspomnianym w Obj 1:7 — wtedy „zobaczy go każdy”. Tak więc biorąc pod uwagę kontekst, w Dz 1:11 najwyraźniej chodzi o niewidzialne przyjście Jezusa, które miało zapoczątkować jego „obecność” w roli Króla w Królestwie Bożym (Mt 24:3).

drogi szabatowej: Chodzi o odległość, jaką Żydom wolno było pokonać w szabat. W tym wersecie wyrażenie „droga szabatowa” odnosi się do odległości między Górą Oliwną a Jerozolimą. Prawo Mojżeszowe ograniczało podróżowanie w szabat, ale nie precyzowało, jak daleko można się przemieścić (Wj 16:29). Z czasem źródła rabiniczne zaczęły precyzować, że Żyd może pokonać tego dnia 2000 łokci (890 m). Taką interpretację oparto na słowach z Lb 35:5: „Odmierzycie poza miastem 2000 łokci” oraz na wypowiedzi z Joz 3:3, 4, gdzie Izraelitom zakazano podchodzić do Arki Przymierza bliżej niż na odległość ok. 2000 łokci. Rabini rozumowali więc, że aby Izraelita mógł w szabat wielbić Boga w przybytku, musiał pokonać przynajmniej taką odległość (Lb 28:9, 10). Józef Flawiusz w jednym miejscu podaje, że Góra Oliwna znajdowała się w odległości pięciu stadiów (925 m) od Jerozolimy, a w innym — że było to sześć stadiów (1110 m). Prawdopodobnie wynika to z przyjęcia dwóch różnych punktów wyjścia. Tak czy inaczej, jest to mniej więcej taka sama odległość jak droga szabatowa ustalona przez rabinów i jak ta, którą podał Łukasz w Dz 1:12.

Gorliwym: Określenie „Gorliwy” odróżniało apostoła Szymona od innego apostoła, Szymona Piotra (Łk 6:14, 15). Greckie słowo zelotés, użyte tutaj i w Łk 6:15, znaczy „gorliwiec; entuzjasta”. W Mt 10:4 i Mk 3:18 występuje określenie „Kananejczyk”, które przypuszczalnie wywodzi się z hebrajskiego lub aramejskiego i też znaczy „gorliwiec; entuzjasta”. Możliwe, że Szymon należał kiedyś do zelotów (żydowskiego stronnictwa walczącego z Rzymianami), ale mógł otrzymać ten przydomek również z powodu swojej gorliwości i entuzjazmu.

jego bracia: Chodzi o przyrodnich braci Jezusa. W Ewangeliach, w Dziejach Apostolskich i dwóch listach Pawła wspomniano o „braciach Pana”, „bracie Pana”, „jego braciach” i „jego siostrach”; imiennie wymieniono czterech braci: Jakuba, Józefa, Szymona i Judasa (1Ko 9:5; Gal 1:19; Mt 12:46; 13:55, 56; Mk 3:31; Łk 8:19; Jn 2:12). Wszyscy bracia i siostry Jezusa urodzili się już po jego cudownych narodzinach. Większość biblistów akceptuje argumenty przemawiające za tym, że miał on co najmniej czterech braci i dwie siostry i że wszyscy oni byli rodzonymi dziećmi Józefa i Marii (zob. komentarz do Mt 13:55).

bracia: Greckie słowo adelfòs może w Biblii odnosić się do więzi duchowej, ale tutaj zostało użyte w odniesieniu do przyrodnich braci Jezusa, młodszych synów Józefa i Marii. Niektórzy uważają, że po urodzeniu Jezusa Maria pozostała dziewicą, i twierdzą, że użyte tu słowo adelfòs odnosi się do kuzynów. Jednak gdy w Chrześcijańskich Pismach Greckich jest mowa o kuzynie, występuje inne słowo (gr. anepsiòs w Kol 4:10). Jeszcze innym terminem posłużono się na określenie „siostrzeńca Pawła” (Dz 23:16). Poza tym w Łk 21:16 znajdujemy użyte w liczbie mnogiej greckie słowa adelfòs i syggenés (tłumaczone na „bracia” i „krewni”). Te przykłady wskazują, że w Pismach Greckich słowa określające pokrewieństwo zostały użyte w sposób celowy, zgodnie ze swoim konkretnym znaczeniem.

bracia: Greckie słowo adelfòs może w Biblii odnosić się do więzi duchowej, ale tutaj zostało użyte w odniesieniu do przyrodnich braci Jezusa, młodszych synów Józefa i Marii. Niektórzy uważają, że po urodzeniu Jezusa Maria pozostała dziewicą, i twierdzą, że użyte tu słowo adelfòs odnosi się do kuzynów. Jednak gdy w Chrześcijańskich Pismach Greckich jest mowa o kuzynie, występuje inne słowo (gr. anepsiòs w Kol 4:10). Jeszcze innym terminem posłużono się na określenie „siostrzeńca Pawła” (Dz 23:16). Poza tym w Łk 21:16 znajdujemy użyte w liczbie mnogiej greckie słowa adelfòs i syggenés (tłumaczone na „bracia” i „krewni”). Te przykłady wskazują, że w Pismach Greckich słowa określające pokrewieństwo zostały użyte w sposób celowy, zgodnie ze swoim konkretnym znaczeniem.

jego bracia: Chodzi o przyrodnich braci Jezusa. W Ewangeliach, w Dziejach Apostolskich i dwóch listach Pawła wspomniano o „braciach Pana”, „bracie Pana”, „jego braciach” i „jego siostrach”; imiennie wymieniono czterech braci: Jakuba, Józefa, Szymona i Judasa (1Ko 9:5; Gal 1:19; Mt 12:46; 13:55, 56; Mk 3:31; Łk 8:19; Jn 2:12). Wszyscy bracia i siostry Jezusa urodzili się już po jego cudownych narodzinach. Większość biblistów akceptuje argumenty przemawiające za tym, że miał on co najmniej czterech braci i dwie siostry i że wszyscy oni byli rodzonymi dziećmi Józefa i Marii (zob. komentarz do Mt 13:55).

braci: Czasami chrześcijan płci męskiej nazywano braćmi, a chrześcijanki — siostrami (1Ko 7:14, 15). Kiedy indziej, jak w omawianym wersecie, termin „bracia” odnosi się zarówno do mężczyzn, jak i kobiet (Dz 1:13, 14). Na ogół określenie „bracia” było przyjętym sposobem zwracania się do grup złożonych z mężczyzn i kobiet (Rz 1:13; 1Ts 1:4). W takim znaczeniu słowo „bracia” występuje w większości natchnionych listów. W poprzednim wersecie (Dz 1:14) greckie słowo adelfòs zostało użyte w liczbie mnogiej w odniesieniu do przyrodnich braci Jezusa, młodszych synów Józefa i Marii (zob. komentarze do Mt 13:55; Dz 1:14).

osób: Dosł. „imion”. W tym wersecie greckie słowo ònoma, oznaczające „imię”, odnosi się do osoby. W takim samym znaczeniu użyto go w Obj 3:4 (zob. też przyp.).

Bracia: W przeciwieństwie do poprzedniego wersetu tutaj w języku greckim użyto określenia „bracia” w połączeniu ze słowem oznaczającym „ludzie; mężczyźni” (lm. słowa anér). W kontekście ustalania, kto ma zastąpić Judasza Iskariota w roli apostoła, takie połączenie może wskazywać, że Piotr zwrócił się tylko do mężczyzn w zborze.

spadł głową w dół i się roztrzaskał: Sprawozdanie Mateusza podaje, że Judasz „się powiesił”, co wskazuje, w jaki sposób zamierzał popełnić samobójstwo (Mt 27:5). Natomiast Łukasz przedstawia końcowy rezultat. Z porównania tych dwóch relacji wynika, że Judasz powiesił się na skraju urwiska. W pewnym momencie zerwał się sznur albo złamał się konar, wskutek czego Judasz runął w dół i roztrzaskał się o leżące niżej skały. Taki wniosek potwierdza topografia okolic Jerozolimy, gdzie często spotyka się strome, skaliste wzgórza.

Jego urząd nadzorcy: Lub „jego obowiązki nadzorcy”. Występujące tu greckie słowo episkopé jest spokrewnione z rzeczownikiem epískopos, który znaczy „nadzorca”, i z czasownikiem episkopéo, który w Heb 12:15 oddano jako „cały czas czuwajcie”. Piotr — zalecając, żeby miejsce niewiernego apostoła Judasza zajął ktoś inny — zacytował Ps 109:8. W tekście hebrajskim użyto tam słowa pekuddáh, które można przetłumaczyć na „urząd nadzorcy; nadzór; nadzorca” (Lb 4:16; Iz 60:17). W Septuagincie w tym miejscu (Ps 109:8 [108:8, LXX]) występuje to samo greckie słowo, którego Łukasz użył w Dz 1:20. Tak więc z natchnionej wypowiedzi Piotra jasno wynika, że apostołowie sprawowali urząd, czyli obowiązki, nadzorców. Do tego zadania zostali wyznaczeni przez samego Jezusa (Mk 3:14). Oznacza to, że w dniu Pięćdziesiątnicy 33 r. n.e. w zborze chrześcijańskim, który w ciągu jednego dnia ze 120 osób rozrósł się do ok. 3000, było już 12 nadzorców (Dz 1:15; 2:41). Od tamtej pory byli wybierani kolejni nadzorcy, którzy dbali o powiększający się zbór. Jednak 12 apostołów nadal sprawowało nadzór w szczególnym sensie, ponieważ Jehowa najwyraźniej postanowił, że w przyszłości będą oni tworzyć „12 kamieni fundamentowych” Nowej Jerozolimy (Obj 21:14; zob. komentarz do Dz 20:28).

nadzorcami: Greckie słowo epískopos, oddawane jako „nadzorca”, jest spokrewnione z czasownikiem episkopéo, oznaczającym „cały czas czuwać” (Heb 12:15), i z rzeczownikiem episkopé, tłumaczonym na „przegląd” (1Pt 2:12; zob. komentarz do Łk 19:44), „zostać nadzorcą” (1Tm 3:1) lub „urząd nadzorcy” (Dz 1:20). Nadzorca więc to ktoś, kto odwiedza współwyznawców ze zboru, sprawdza, jak się mają, i zapewnia im kierownictwo. Wspomniane greckie określenie zawiera w sobie przede wszystkim myśl o sprawowaniu opieki i zapewnianiu ochrony. Nadzorcy w zborze chrześcijańskim mają obowiązek troszczyć się o współwyznawców pod względem duchowym. Kiedy Paweł użył terminu „nadzorcy” w omawianym wersecie, miał na myśli „starszych zboru w Efezie” (Dz 20:17). W swoim liście do Tytusa posłużył się słowem „nadzorca”, gdy wymieniał wymagania stawiane starszym zboru (Tyt 1:5, 7). Oba te określenia („nadzorca” i „starszy”) odnoszą się więc do tej samej funkcji, przy czym presbýteros wskazuje na dojrzałość duchową takiego chrześcijanina, a epískopos na obowiązki związane z pełnieniem tej funkcji. Ta relacja o spotkaniu Pawła ze starszymi z Efezu wyraźnie pokazuje, że w tamtejszym zborze było kilku starszych. Liczba nadzorców w danym zborze nie była z góry ustalona. Zależała od tego, ilu mężczyzn miało duchowe kwalifikacje, żeby zostać starszymi. Również w liście do chrześcijan w Filippi Paweł zwrócił się do „nadzorców” (Flp 1:1), co wskazuje, że w tamtejszym zborze działało grono starszych (zob. komentarz do Dz 1:20).

wśród nas działał: Dosł. „wśród nas wchodził i wychodził”. Jest to odpowiednik semickiego idiomu, który odnosi się do działań podejmowanych wspólnie z innymi ludźmi. Można go również oddać jako „wśród nas żył” (por. Pwt 28:6, 19, przypisy; Ps 121:8, przyp.).

Macieja: Greckie imię Maththías to prawdopodobnie skrócona forma imienia Mattathías, które pochodzi od hebrajskiego imienia oddawanego jako „Mattitiasz” (1Kn 15:18), oznaczającego „dar Jehowy”. Jak wynika ze słów Piotra (Dz 1:21, 22), Maciej był naśladowcą Chrystusa przez cały trzyipółletni okres jego służby. Ściśle współpracował z apostołami i przypuszczalnie należał do 70 uczniów, których Jezus rozesłał, żeby głosili dobrą nowinę (Łk 10:1). Gdy został wybrany na miejsce Judasza, „dołączono go do grona 11 apostołów” (Dz 1:26). Kiedy więc zaraz potem w Dziejach Apostolskich jest mowa o apostołach lub „Dwunastu”, wiadomo, że w gronie tym był też Maciej (Dz 2:37, 43; 4:33, 36; 5:12, 29; 6:2, 6; 8:1, 14).

Jehowo: W dostępnych greckich manuskryptach występuje w tym miejscu słowo Kýrios („Pan”). Jak jednak wyjaśniono w Dodatku C, istnieją ważne powody, by twierdzić, że pierwotnie występowało tu imię Boże, które później zastąpiono tytułem „Pan”. Dlatego w Przekładzie Nowego Świata użyto w tym wersecie imienia Jehowa.

Ty znasz serca wszystkich: Pisma Hebrajskie często wspominają, że Jehowa Bóg potrafi czytać w sercach (Pwt 8:2; 1Sm 16:7; 1Kl 8:39; 1Kn 28:9; Ps 44:21; Jer 11:20; 17:10). Naturalne więc, że hebrajskojęzyczni Żydzi, wypowiadając te słowa w modlitwie, użyli imienia Bożego. Greckie słowo kardiognòstes (dosł. „znawca serc”), przetłumaczone tu na „znasz serca”, występuje tylko w tym wersecie i w Dz 15:8, gdzie pojawia się sformułowanie „Bóg, który zna serca” (zob. Dodatek C3: wprowadzenie i Dz 1:24).

Rzucili (...) losy: Słudzy Boży w czasach przedchrześcijańskich, podejmując decyzje w różnych sprawach, rzucali losy, żeby ustalić, jaka jest wola Jehowy (Kpł 16:8; Lb 33:54; 1Kn 25:8; Prz 16:33; 18:18; zob. Słowniczek pojęć, „Losy”). W Chrześcijańskich Pismach Greckich tylko w tym miejscu wspomniano o rzucaniu losów przez naśladowców Jezusa. Pomogło im to ustalić, który z dwóch proponowanych mężczyzn powinien zastąpić Judasza Iskariota. Uczniowie wiedzieli, że potrzebują kierownictwa Jehowy. Wcześniej każdy z 12 apostołów został wybrany bezpośrednio przez Jezusa, i to po tym, jak całą noc spędził on na modlitwie do swojego Ojca (Łk 6:12, 13). Dlatego zanim „los padł na Macieja”, uczniowie rozważyli fragmenty Pism i pomodlili się do Jehowy, żeby im wskazał, jaki jest Jego wybór (Dz 1:20, 23, 24). Po Pięćdziesiątnicy 33 r. n.e. nie ma już w Biblii żadnych wzmianek o używaniu losów przy wybieraniu starszych lub sług pomocniczych czy podejmowaniu ważnych decyzji. Odkąd na zbór chrześcijański zaczął oddziaływać duch święty, ta metoda przestała być potrzebna (Dz 6:2-6; 13:2; 20:28; 2Tm 3:16, 17). Mężczyźni zostawali nadzorcami nie przez losowanie, ale dlatego, że w codziennym życiu wydawali owoce ducha świętego (1Tm 3:1-13; Tyt 1:5-9). W innych narodach również używano losów (Est 3:7; Jl 3:3; Abd 11). Na przykład rzymscy żołnierze rzucali losy o szaty Jezusa, jak to zapowiedziano w Ps 22:18. Oczywiście nie zrobili tego, żeby spełnić proroctwo biblijne, ale dla własnych korzyści (Jn 19:24; zob. komentarz do Mt 27:35).

dołączono go: Czyli uznano go za takiego samego apostoła jak pozostałych 11. Kiedy więc nadszedł dzień Pięćdziesiątnicy, istniało kompletne grono 12 apostołów, którzy mieli tworzyć fundament Izraela duchowego. Maciej bez wątpienia był jednym z „Dwunastu”, którzy później pomogli rozwiązać problem zgłoszony przez uczniów mówiących po grecku (Dz 6:1, 2).

rozdzielili jego wierzchnie szaty: Równoległe sprawozdanie z Jn 19:23, 24 zawiera dodatkowe szczegóły, o których nie wspomina Mateusz, Marek ani Łukasz. Z informacji zawartych we wszystkich czterech Ewangeliach wyłania się następujący scenariusz: Rzymscy żołnierze najwyraźniej rzucają losy zarówno o szaty wierzchnie, jak i o szaty spodnie; dzielą wierzchnie szaty „na cztery części — po jednej dla każdego żołnierza”; nie chcą dzielić szaty spodniej, więc rzucają o nią losy; rzucanie losów o ubranie Mesjasza jest spełnieniem słów z Ps 22:18. Najprawdopodobniej panował zwyczaj, zgodnie z którym osoby wykonujące wyrok zabierały ubrania skazańcom. Pozbawienie przestępców ubrań oraz innych rzeczy osobistych przed egzekucją sprawiało, że stawała się ona jeszcze bardziej upokarzająca.