Betanii: Zob. komentarz do Mt 21:17.

Łazarz: Zob. komentarz do Łk 16:20.

Judejczycy: Lub „Żydzi”. Występujące tu greckie słowo można oddać jako „Żydzi” (tak jak w Jn 10:31, 33), jednak Jezus dopiero co powiedział uczniom: „Chodźmy znowu do Judei”. Dlatego w tłumaczeniu użyto tutaj słowa „Judejczycy”, żeby pokazać, że to Żydzi z Judei chcieli ukamienować Jezusa (Jn 11:7).

zasnął: W Biblii śmierć często przyrównuje się do snu (Ps 13:3; Mk 5:39; Dz 7:60; 1Ko 7:39; 15:51; 1Ts 4:13). Jezus zamierzał wskrzesić Łazarza. Mówiąc, że Łazarz „zasnął”, zapewne chciał pokazać, że podobnie jak można obudzić kogoś z głębokiego snu, tak samo można przywrócić komuś życie. Moc potrzebna Jezusowi do wskrzeszenia Łazarza pochodziła od Ojca, „który ożywia umarłych i który mówi o rzeczach nieistniejących, jak gdyby istniały” (Rz 4:17; zob. komentarze do Mk 5:39; Dz 7:60).

Tomasz: To greckie imię pochodzi od aramejskiego słowa oznaczającego „bliźniak”. Apostoł Tomasz był znany pod innym greckim imieniem, Dídymos (w niektórych polskich przekładach oddanym jako „Didymos” lub „Didymus”), które też znaczy Bliźniak.

już od czterech dni leżał w grobowcu: Kiedy Łazarz poważnie zachorował, jego siostry powiadomiły o tym Jezusa (Jn 11:1-3). Jezus znajdował się wtedy w odległości jakichś dwóch dni drogi od Betanii i gdy otrzymał tę wiadomość, Łazarz najwidoczniej już nie żył (Jn 10:40). Jezus „pozostał tam, gdzie był, jeszcze dwa dni”, a następnie wyruszył do Betanii (Jn 11:6, 7). Do grobu Łazarza przybył po dwóch dniach podróży, w sumie cztery dni po jego śmierci. Do tej pory Jezus wskrzesił co najmniej dwie osoby — jedną zaraz po tym, jak zmarła, a drugą prawdopodobnie też w dniu jej śmierci, ale po upływie pewnego czasu (Łk 7:11-17; 8:49-55; por. Mt 11:5). Jednak jak dotąd nie wskrzesił jeszcze nikogo, kto umarł cztery dni wcześniej i kogo ciało zaczęło się już rozkładać (Jn 11:39). Wśród Żydów panował błędny pogląd, że dusza pozostaje w martwym ciele przez trzy dni, a potem je opuszcza. Nawet osoby podzielające ten pogląd musiały przyznać, że wskrzeszając Łazarza, Jezus dokonał niezwykłego cudu (Jn 12:9, 10, 17).

grobowcu: Lub „grobowcu pamięci” (zob. Słowniczek pojęć, „Grobowiec pamięci”).

około 3 kilometrów: Dosł. „około 15 stadiów”. Greckie słowo stádion (lp.) oznacza długość, która odpowiadała 185 m, czyli 1/8 mili rzymskiej (zob. Dodatek B14).

Wiem, że zmartwychwstanie: Marta myślała, że Jezus mówi o przyszłym zmartwychwstaniu w dniu ostatnim (zob. komentarz do Jn 6:39). Jej wiara w zmartwychwstanie była naprawdę niezwykła. Niektórzy żydowscy przywódcy religijni w tamtych czasach, zwani saduceuszami, podważali tę naukę, chociaż natchnione Pisma wyraźnie mówiły, że nastąpi zmartwychwstanie (Dn 12:13; Mk 12:18). Z kolei faryzeusze wierzyli w nieśmiertelność duszy. Marta wiedziała, że Jezus uczy o nadziei zmartwychwstania i nawet wskrzesza ludzi, chociaż jak dotąd nigdy nie wskrzesił nikogo, kto był martwy tak długo jak Łazarz.

Ja jestem zmartwychwstaniem i życiem: Śmierć i zmartwychwstanie Jezusa dały umarłym możliwość powrotu do życia. Po zmartwychwstaniu Jezus otrzymał od Jehowy nie tylko moc wskrzeszania zmarłych, ale też obdarzania ludzi życiem wiecznym (zob. komentarz do Jn 5:26). W Obj 1:18 Jezus nazwał siebie „tym, który żyje” i który ma „klucze śmierci i grobu”. Dlatego jest on nadzieją dla żywych i umarłych. Obiecał, że uwolni zmarłych z grobu i da im życie — albo w niebie w charakterze jego współwładców, albo na nowej ziemi pod panowaniem jego niebiańskiego rządu (Jn 5:28, 29).

w ogóle nie umrze: Kiedy Jezus mówił, że ‛każdy, kto w niego wierzy, w ogóle nie umrze’, czyli będzie żyć wiecznie, rzecz jasna nie miał na myśli, że jego słuchacze nigdy nie umrą. Jezusowi chodziło o to, że jeśli ktoś w niego wierzy, może uzyskać życie wieczne. Taki wniosek potwierdzają wcześniejsze słowa Jezusa zanotowane w 6 rozdziale Ewangelii według Jana, gdzie Jezus powiązał okazywanie wiary z życiem wiecznym (Jn 6:39-44, 54).

grobowcu: Lub „grobowcu pamięci” (zob. Słowniczek pojęć, „Grobowiec pamięci”).

płacze: Występujące tu greckie słowo często odnosi się do głośnego płaczu. Tego samego czasownika użyto w odniesieniu do Jezusa, który zapowiadał zbliżającą się zagładę Jerozolimy (Łk 19:41).

westchnął wzruszony (...) i bardzo się zasmucił: Połączenie tych dwóch czasowników w języku oryginału wskazuje, że Jezus przeżywał w tej sytuacji silne emocje. Grecki czasownik przetłumaczony na „westchnął wzruszony” (embrimáomai) zwykle opisuje głębokie wewnętrzne poruszenie, ale w tym miejscu wskazuje, że Jezusa ogarnęły bardzo intensywne uczucia, które uzewnętrznił westchnieniem. Grecki wyraz oddany jako „bardzo się zasmucił” (tarásso) dosłownie oznacza wzburzenie. Według pewnego biblisty w tym kontekście znaczy: „wywołać wewnętrzny niepokój; dotknąć bardzo boleśnie lub sprawić przykrość”. Tego samego czasownika użyto w Jn 13:21, żeby opisać reakcję Jezusa na myśl o zdradzie Judasza (zob. komentarz do Jn 11:35).

do głębi: Dosł. „w duchu”. Grecki wyraz pneúma najwyraźniej oznacza tu pobudzającą siłę, której siedliskiem jest symboliczne serce człowieka i która sprawia, że wypowiada się on i postępuje w określony sposób (zob. Słowniczek pojęć, „Duch”).

zapłakał: Użyty tu grecki czasownik (dakrýo) pochodzi od rzeczownika oznaczającego „łzy”, który występuje m.in. w Łk 7:38; Dz 20:19, 31; Heb 5:7; Obj 7:17; 21:4. Zdaje się wskazywać głównie na ronienie łez, a nie na głośny płacz. W Chrześcijańskich Pismach Greckich ten czasownik występuje tylko w tym miejscu i różni się od użytego w Jn 11:33 (zob. komentarz) w opisie płaczącej Marii i Żydów. Jezus wiedział, że za chwilę wskrzesi Łazarza, ale głęboko go zasmucił widok ukochanych przyjaciół pogrążonych w żałobie. Zapłakał, bo bardzo ich kochał i im współczuł. Ta relacja wyraźnie pokazuje, że Jezus wczuwa się w położenie osób, którym zmarł ktoś bliski.

grobowca: Lub „grobowca pamięci” (zob. Słowniczek pojęć, „Grobowiec pamięci”).

pewnie już cuchnie: Z wypowiedzi Marty wynika, że żydowskie zwyczaje nie obejmowały skomplikowanej procedury balsamowania, której celem było trwałe zabezpieczenie ciała przed rozkładem. Gdyby ciało Łazarza zostało zabalsamowane, Marta nie spodziewałaby się, że będzie cuchnąć. Wprawdzie ręce i nogi Łazarza obwiązano opaskami, a twarz ‛owinięto chustą’, ale najwyraźniej nie po to, by zapobiec rozkładowi ciała (Jn 11:44).

to czwarty dzień: Dosł. „to czwarty”. W tekście greckim występuje tu jedynie liczebnik porządkowy, a z kontekstu wynika, że chodzi o czwarty „dzień”. Najprawdopodobniej do tej chwili minęły trzy pełne dni i część czwartego.

Łazarzu: Zob. komentarz do Łk 16:20.

twarz owiniętą chustą: Wśród Żydów panował zwyczaj, by przed pogrzebem ciało zmarłego wraz z wonnościami owijać w czystą tkaninę lnianą. Nie było to jednak takie balsamowanie, jakie praktykowano w Egipcie (Rdz 50:3; Mt 27:59; Mk 16:1; Jn 19:39, 40). Gdy wskrzeszony Łazarz wyszedł z grobowca, twarz miał wciąż owiniętą chustą. Greckie słowo soudárion, tutaj oddane jako „chusta”, oznacza mały kawałek tkaniny, który mógł służyć jako ręcznik, ręcznik do twarzy lub chustka. To samo greckie słowo zostało użyte w Jn 20:7 w odniesieniu do „chusty, którą Jezusowi owinięto głowę”.

naszą świątynię: Dosł. „nasze miejsce”, czyli miejsce wielbienia lub święte miejsce. Najprawdopodobniej chodzi o świątynię w Jerozolimie (por. Dz 6:13, 14).

arcykapłanem: Kiedy Izraelici byli niezależnym narodem, arcykapłan pełnił swój urząd aż do śmierci (Lb 35:25). Jednak w czasach dominacji rzymskiej arcykapłanów ustanawiali i odwoływali władcy wyznaczani przez Rzym (zob. Słowniczek pojęć, „Arcykapłan”). Powołany na urząd przez Rzymian Kajfasz był zręcznym dyplomatą i pełnił tę funkcję dłużej niż którykolwiek z jego bezpośrednich poprzedników. Był arcykapłanem od ok. 18 do ok. 36 r. n.e. Pisząc, że był on arcykapłanem tego roku, czyli 33 r. n.e., Jan najwyraźniej miał na myśli, że służba Kajfasza jako arcykapłana obejmowała między innymi pamiętny rok śmierci Jezusa (zob. Dodatek B12, gdzie przedstawiono prawdopodobną lokalizację domu Kajfasza).

Efraim: Miasto na ogół utożsamiane z Efrain, odebranym izraelskiemu królowi Jeroboamowi przez judzkiego króla Abijasza (2Kn 13:19). Zazwyczaj miejscowość tę identyfikuje się z wioską At-Tajiba, leżącą ok. 6 km na pn. wsch. od Betel i 3 km na pd. wsch. od miejsca uważanego za starożytne Baal-Chacor (2Sm 13:23). Wioska ta jest położona w okolicach pustkowia i na pd. wsch. roztacza się z niej widok na pustynne równiny Jerycha i Morze Martwe. Według żydowskiego historyka Józefa Flawiusza rzymski wódz Wespazjan zajął Efraim w drodze do Jerozolimy (Wojna żydowska, IV, IX, 9 [551]).

Pascha: Chodzi o Paschę 33 r. n.e., najwyraźniej czwartą Paschę wspomnianą w Ewangelii według Jana (zob. komentarze do Jn 2:13; 5:1; 6:4).