przykładów: Lub „przypowieści”. Greckie słowo parabolé, które dosłownie znaczy „zestawienie; przyłożenie”, może się odnosić do przypowieści, przysłowia lub przykładu. Jezus często wyjaśniał coś, zestawiając to z czymś podobnym (Mk 4:30). Jego przykłady były krótkimi, zazwyczaj fikcyjnymi opowiadaniami ukazującymi jakąś prawdę natury moralnej lub duchowej.

wieżę: Wieże służyły jako punkty obserwacyjne, z których strzeżono winnic przed złodziejami i zwierzętami (Iz 5:2).

wydzierżawił: Dzierżawa była popularna w Izraelu w I w. n.e. Właściciel z tej przypowieści wykonał wiele pracy i dzięki temu mógł się spodziewać, że przyniesie mu to zyski.

przykładów: Zob. komentarz do Mt 13:3.

wieżę: Zob. komentarz do Mt 21:33.

wydzierżawił: Zob. komentarz do Mt 21:33.

wieńczącym kamieniem narożnym: Lub „najważniejszym kamieniem”. Greckie określenie użyte w tym wersecie oraz hebrajskie określenie występujące w Ps 118:22 dosłownie znaczą „głowica węgła”. Chociaż termin ten można różnie rozumieć, najwyraźniej odnosi się on do kamienia, który umieszczano u góry na styku dwóch ścian, żeby je ze sobą trwale połączyć. Jezus zacytował to proroctwo i odniósł do siebie jako do „wieńczącego kamienia narożnego”. Tak jak najwyższy kamień budowli jest dobrze widoczny, tak samo Jezus Chrystus jest wieńczącym kamieniem przyrównanego do duchowej świątyni zboru chrześcijańskich pomazańców.

tego fragmentu Pism: Greckie słowo grafé użyte tu w liczbie pojedynczej odnosi się do konkretnego fragmentu świętych Pism — do Ps 118:22, 23.

wieńczącym kamieniem narożnym: Zob. komentarz do Mt 21:42.

Jehowy: Zacytowano tu słowa z Ps 118:22, 23, gdzie w tekście hebrajskim pojawia się imię Boże wyrażone czterema spółgłoskami (w transliteracji na jęz. pol. JHWH) (zob. Dodatek C).

członków stronnictwa Heroda: Zob. Słowniczek pojęć.

podatek pogłówny: Chodzi o coroczny podatek, który prawdopodobnie wynosił denara, czyli tyle, ile wynagrodzenie za dzień pracy. Rzymianie nakładali go na wszystkie osoby zarejestrowane podczas spisu ludności (Łk 2:1-3).

Cezarowi: Lub „cesarzowi”. Podczas ziemskiej służby Jezusa Rzymem władał Tyberiusz, ale określenie „Cezar” nie odnosiło się jedynie do panującego władcy. Określenie to mogło oznaczać rzymską władzę świecką, czyli państwo, oraz jej przedstawicieli, których Paweł nazwał „władzami zwierzchnimi”, a Piotr — „królem” i jego „namiestnikami” (Rz 13:1-7; 1Pt 2:13-17; Tyt 3:1; zob. Słowniczek pojęć).

podatek pogłówny: Zob. komentarz do Mt 22:17.

Cezarowi: Zob. komentarz do Mt 22:17.

denara: Tą srebrną monetą rzymską, na której widniało imię Cezara, opłacano „podatek pogłówny” nałożony na Żydów przez Rzymian (Mk 12:14). W czasach Jezusa denar był zwyczajowym wynagrodzeniem robotnika rolnego za 12-godzinny dzień pracy, a w Chrześcijańskich Pismach Greckich wartości pieniężne i ceny często podawano właśnie w denarach (Mt 20:2; Mk 6:37; 14:5; Obj 6:6). W Izraelu w użyciu były różne monety miedziane i srebrne, między innymi bite w Tyrze srebrne monety, którymi płacono podatek świątynny. Jednak podatek dla Rzymu najwyraźniej płacono w srebrnych denarach z wizerunkiem Cezara (zob. Słowniczek pojęć i Dodatek B14).

podobizna i (...) imię: Na awersie denara używanego w tamtych czasach widniała podobizna przystrojonego w wieniec laurowy rzymskiego cesarza Tyberiusza (który panował od 14 do 37 r. n.e.) oraz łacińska inskrypcja: „Tyberiusz Cezar August, syn boskiego Augusta” (zob. też Dodatek B14).

podobizna i (...) imię: Zob. komentarz do Mt 22:20.

spłacajcie: Dosł. „oddawajcie”. Cezar miał prawo żądać, żeby ludzie oddawali mu część monet, ponieważ bito je na jego polecenie. Ale nie miał prawa żądać poświęcenia dla niego życia. To Bóg dał ludziom „życie, dech i wszystko” (Dz 17:25). Dlatego człowiek może „oddać” życie i poświęcić się tylko Bogu, który ma prawo wymagać wyłącznego oddania.

to, co Boże — Bogu: Chodzi o to, żeby wielbić Boga całym sercem, kochać Go całą duszą oraz być wobec Niego całkowicie lojalnym i posłusznym (Mt 4:10; 22:37, 38; Dz 5:29; Rz 14:8).

To, co Cezara, (...) Cezarowi: Odpowiedź Jezusa zanotowana tutaj oraz w równoległych sprawozdaniach z Mt 22:21 i Łk 20:25 jest jedyną jego wzmianką o cesarzu rzymskim. „To, co Cezara”, oznacza opłaty należne za usługi świadczone przez władze świeckie, a także okazywany im szacunek i względne podporządkowanie (Rz 13:1-7).

spłacajcie: Zob. komentarz do Mt 22:21.

to, co Boże — Bogu: Zob. komentarz do Mt 22:21.

saduceusze: Jest to jedyna wzmianka o saduceuszach w Ewangelii według Marka (zob. Słowniczek pojęć). Nazwa „saduceusze” (gr. saddoukaíos) prawdopodobnie ma związek z Cadokiem (w Septuagincie często w pisowni Saddoúk), który był arcykapłanem w czasach Salomona i którego potomkowie przez stulecia byli kapłanami (1Kl 2:35).

zmartwychwstania: Użyty tu grecki wyraz anástasis dosłownie znaczy „podniesienie; powstanie”. Pojawia się on w Chrześcijańskich Pismach Greckich ok. 40 razy w kontekście zmartwychwstania (Mt 22:23, 31; Dz 4:2; 24:15; 1Ko 15:12, 13). W Septuagincie w Iz 26:19 użyto czasownikowej formy słowa anástasis, żeby oddać hebrajski czasownik „żyć” w zdaniu: „Twoi umarli ożyją” (zob. Słowniczek pojęć).

z tą samą kobietą ożenił się drugi: Kiedy w starożytności umierał Hebrajczyk, który nie doczekał się syna, jego brat miał obowiązek poślubić wdowę, żeby zachować ciągłość linii rodowej zmarłego (Rdz 38:8). To postanowienie, nazywane małżeństwem lewirackim, weszło później w skład Prawa Mojżeszowego (Pwt 25:5, 6). O tym, że takie małżeństwa były zawierane w czasach Jezusa, świadczy omawiana tu wypowiedź saduceuszy. Chociaż Prawo Mojżeszowe dopuszczało, żeby krewny odmówił zawarcia takiego związku, to gdy nie chciał „odbudować domu swojego brata”, ściągał na siebie hańbę (Pwt 25:7-10; Rut 4:7, 8).

Pism: Określenie często używane w odniesieniu do całości natchnionych Pism Hebrajskich.

Pism: Zob. komentarz do Mt 22:29.

lecz żywych: Według równoległego sprawozdania z Łk 20:38 Jezus powiedział jeszcze: „Bo dla Niego [lub „z Jego punktu widzenia”] oni wszyscy żyją”. Z Biblii wynika, że ludzie oddaleni od Boga, nawet jeśli żyją, są z Jego punktu widzenia martwi (Ef 2:1; 1Tm 5:6). Natomiast lojalni słudzy Jehowy, którzy umarli, w Jego oczach nadal żyją, bo spełnienie obietnicy dotyczącej ich wskrzeszenia jest pewne (Rz 4:16, 17).

w księdze Mojżesza: Saduceusze uznawali za natchnione tylko pisma Mojżesza. Sprzeciwiali się głoszonej przez Jezusa nauce o zmartwychwstaniu, bo najwyraźniej uważali, że nie ma ona podstaw w Pięcioksięgu. Żeby wykazać, że umarli zostaną wskrzeszeni, Jezus mógł zacytować różne fragmenty Pism, np. Iz 26:19, Dn 12:13 czy Oz 13:14. Wiedział jednak, które Pisma są uznawane przez saduceuszy, dlatego swoją argumentację oparł na słowach Jehowy przekazanych Mojżeszowi (Wj 3:2, 6).

Bóg mu powiedział: Jezus nawiązuje tu do rozmowy Jehowy z Mojżeszem, która odbyła się ok. 1514 r. p.n.e. (Wj 3:2, 6). W tamtym czasie Abraham nie żył od 329 lat, Izaak od 224, a Jakub od 197. Mimo to Jehowa nie powiedział: ‛Byłem ich Bogiem’, ale ‛Jestem ich Bogiem’ (zob. komentarz do Mk 12:27).

lecz żywych: Według równoległego sprawozdania z Łk 20:38 Jezus powiedział jeszcze: „Bo dla Niego [lub „z Jego punktu widzenia”] oni wszyscy żyją”. Z Biblii wynika, że ludzie oddaleni od Boga, nawet jeśli żyją, są z Jego punktu widzenia martwi (Ef 2:1; 1Tm 5:6). Natomiast lojalni słudzy Jehowy, którzy umarli, w Jego oczach nadal żyją, bo spełnienie obietnicy dotyczącej ich wskrzeszenia jest pewne (Rz 4:16, 17).

Słuchaj, Izraelu: Ten cytat z Pwt 6:4, 5 jest tu dłuższy niż w sprawozdaniach Mateusza i Łukasza. Uwzględniono w nim początkowe słowa tzw. Szemy, czyli żydowskiego wyznania wiary, zaczerpniętego z Pwt 6:4-9; 11:13-21. Nazwa Szema pochodzi od pierwszego słowa z Pwt 6:4 w języku hebrajskim — szemáʽ, które znaczy „słuchaj”.

Jehowa, nasz Bóg, to jeden Jehowa: Lub „Jehowa jest naszym Bogiem, Jehowa jest jeden; Jehowa jest naszym Bogiem, jest jeden Jehowa”. W zacytowanym tu hebrajskim tekście Pwt 6:4 wyraz „jeden” może wskazywać na wyjątkowość, niepowtarzalność. Jehowa jest jedynym prawdziwym Bogiem — nie może się z Nim równać żaden fałszywy bóg (2Sm 7:22; Ps 96:5; Iz 2:18-20). W Księdze Powtórzonego Prawa Mojżesz przypomniał Izraelitom, że muszą oddawać cześć wyłącznie Jehowie. Nie mieli naśladować okolicznych narodów, które wielbiły różnych bogów i boginie. Niektóre z tych bóstw rzekomo panowały nad pewnymi siłami przyrody albo miały niejedno wcielenie. Hebrajski odpowiednik słowa „jeden” sugeruje również zgodność celów i czynów. Jehowa Bóg nie jest niezdecydowany ani nieprzewidywalny, ale wierny, konsekwentny, lojalny i prawdomówny. Rozmowę dotyczącą pierwszego przykazania zanotowaną w Mk 12:28-34 można też znaleźć w Mt 22:34-40, ale tylko Marek zawarł słowa: „Słuchaj, Izraelu, Jehowa, nasz Bóg, to jeden Jehowa”. Przykazanie, żeby kochać Boga, podano właśnie po tych słowach, co podkreśla, że czciciele Jehowy muszą kochać wyłącznie Jego.

Jehowa (...) Jehowa: Zacytowano tu słowa z Pwt 6:4, gdzie w tekście hebrajskim dwukrotnie pojawia się imię Boże wyrażone czterema spółgłoskami (w transliteracji na jęz. pol. JHWH) (zob. Dodatek C).

duszą: Lub „całym sobą; całym jestestwem” (zob. Słowniczek pojęć).

umysłem: Czyli zdolnościami intelektualnymi. Człowiek musi korzystać ze swojej zdolności myślenia, żeby poznawać Boga i wzrastać w miłości do Niego (Jn 17:3; Rz 12:1). W zacytowanych tu słowach z Pwt 6:5 w tekście hebrajskim użyto trzech terminów: serce, dusza i siła. Jednak w greckim tekście Ewangelii według Mateusza słowo „siła” zastąpiono wyrazem „umysł”. Może być tego kilka przyczyn. Po pierwsze, chociaż w starożytnej hebrajszczyźnie nie było rzeczownika „umysł”, pojęcie to często mieściło się w terminie „serce”. Gdy termin ten występuje w sensie przenośnym, odnosi się do wnętrza człowieka, czyli jego myśli, uczuć, nastawienia i pobudek (Pwt 29:4; Ps 26:2; 64:6; zob. komentarz do słowa sercem w tym wersecie). Dlatego tam, gdzie w tekście hebrajskim pojawia się słowo „serce”, w Septuagincie jego odpowiednikiem często jest greckie słowo oznaczające „umysł” (Wj 35:26; Hi 1:5; Prz 2:10; Iz 14:13). Po drugie, w cytacie z Pwt 6:5 Mateusz mógł użyć greckiego słowa oznaczającego „umysł” zamiast „siła”, ponieważ hebrajskie słowo oddawane jako „siła” [albo „siły witalne”, przyp.] może oznaczać zarówno siłę fizyczną, jak i zdolności intelektualne. Jakkolwiek było, okoliczność, że znaczenia hebrajskich i greckich terminów się pokrywały, wyjaśnia, dlaczego ewangeliści, cytując Księgę Powtórzonego Prawa, nie użyli dokładnie takich samych słów (zob. komentarze do Mk 12:30; Łk 10:27).

sercem (...) duszą (...) siłą (...) umysłem: Znawca prawa zacytował tu słowa z Pwt 6:5, gdzie w tekście hebrajskim użyto trzech terminów: serce, dusza i siła. Jednak według spisanej po grecku relacji Łukasza mężczyzna ten wspomniał o czterech elementach — sercu, duszy, sile i umyśle. Najwyraźniej świadczy to o tym, że w czasach Jezusa powszechnie uważano te cztery greckie terminy za odpowiedniki trzech hebrajskich słów z Pwt 6:5 (zob. komentarz do Mk 12:30, gdzie podano więcej informacji na ten temat).

Jehowę: Zacytowano tu słowa z Pwt 6:5, gdzie w tekście hebrajskim pojawia się imię Boże wyrażone czterema spółgłoskami (w transliteracji na jęz. pol. JHWH) (zob. Dodatek C).

sercem: Termin ten w sensie przenośnym na ogół odnosi się do wnętrza człowieka. Kiedy jednak występuje razem ze słowami „dusza” i „umysł”, jego znaczenie zawęża się do emocji, pragnień i uczuć. Zakresy znaczeniowe czterech pojęć użytych w tym wersecie (serce, dusza, umysł i siła) w dużym stopniu się pokrywają. Podkreśla to w sposób najmocniejszy z możliwych, że powinniśmy darzyć Boga miłością bezgraniczną, zupełną (zob. komentarze do słów umysłem i siłą w tym wersecie).

duszą: Zob. komentarz do Mt 22:37.

umysłem: Czyli zdolnościami intelektualnymi. Człowiek musi korzystać ze swojej zdolności myślenia, żeby poznawać Boga i wzrastać w miłości do Niego (Jn 17:3; Rz 12:1). W zacytowanych tu słowach z Pwt 6:5 w tekście hebrajskim użyto trzech terminów: serce, dusza i siła. Jednak w spisanej po grecku Ewangelii według Marka wymieniono cztery elementy: serce, duszę, umysł i siłę. Może być tego kilka przyczyn. Możliwe, że słowo „umysł” zostało dodane, żeby w pełni oddać znaczenie terminów użytych w języku hebrajskim. Chociaż w starożytnej hebrajszczyźnie nie było rzeczownika „umysł”, pojęcie to często mieściło się w terminie „serce”, który w sensie przenośnym odnosi się do wnętrza człowieka, czyli jego myśli, uczuć, nastawienia i pobudek (Pwt 29:4; Ps 26:2; 64:6; zob. komentarz do słowa sercem w tym wersecie). Dlatego tam, gdzie w tekście hebrajskim pojawia się słowo „serce”, w Septuagincie jego odpowiednikiem często jest greckie słowo oznaczające „umysł” (Rdz 8:21; Prz 2:10; Iz 14:13). Użycie przez Marka słowa umysł może też wskazywać, że znaczenie hebrajskiego słowa „siła” i greckiego „umysł” częściowo się pokrywa (por. Mt 22:37, gdzie występuje słowo „umysł”, a nie „siła”). To częściowe pokrywanie się znaczenia wspomnianych terminów może wyjaśniać, dlaczego w odpowiedzi udzielonej Jezusowi uczony w piśmie użył słowa „zrozumienie” (Mk 12:33). Może to też wyjaśniać, dlaczego ewangeliści, cytując Pwt 6:5, użyli nieco innych słów niż te, które występują w przytaczanym przez nich fragmencie (zob. komentarz do słowa siłą w tym wersecie oraz komentarze do Mt 22:37 i Łk 10:27).

siłą: Jak wyjaśniono w komentarzu do słowa umysłem, w zacytowanym tu wersecie z Pwt 6:5 w tekście hebrajskim użyto trzech terminów: serce, dusza i siła. Hebrajskie słowo oddawane jako „siła” [albo „siły witalne”, przyp.] może oznaczać zarówno siłę fizyczną, jak i zdolności intelektualne. Być może między innymi dlatego słowo „umysł” zostało dodane, kiedy w Chrześcijańskich Pismach Greckich cytowano Pwt 6:5. Może to również wyjaśniać, dlaczego w Mt 22:37 w cytacie z tego samego wersetu nie występuje słowo „siła”, ale „umysł”. Tak czy inaczej, kiedy pewien znawca Prawa (według relacji Łukasza [10:27] napisanej po gr.) zacytował ten sam werset z Pism Hebrajskich, wspomniał o czterech elementach — sercu, duszy, sile i umyśle — co najwyraźniej świadczy o tym, że w czasach Jezusa powszechnie uważano te cztery greckie terminy za odpowiedniki trzech hebrajskich słów z Pwt 6:5.

bliźniego: Greckie słowo oddawane jako „bliźni” (dosł. „bliski; znajdujący się w pobliżu”) może się odnosić zarówno do kogoś, kto mieszka w okolicy, jak i do kogoś, z kim dana osoba ma jakiekolwiek kontakty (Łk 10:29-37; Rz 13:8-10; zob. komentarz do Mt 5:43).

Drugie: W Mk 12:29, 30 zanotowano bezpośrednią odpowiedź Jezusa na pytanie, które zadał mu uczony w piśmie. Ale Jezus na tym nie poprzestał i zacytował drugie przykazanie (Kpł 19:18). W ten sposób podkreślił, że te „dwa przykazania” są ze sobą ściśle związane oraz że zawiera się w nich sedno całego Prawa i pism proroków (Mt 22:40).

bliźniego: Zob. komentarz do Mt 22:39.

całopalenia: Użyte tu greckie słowo holokaútoma (od holos, „cały”, oraz kaío, „palić”) w Chrześcijańskich Pismach Greckich występuje tylko trzy razy — w tym miejscu i w Heb 10:6, 8. W Septuagincie słowem tym oddawano hebrajski wyraz oznaczający ofiary całkowicie spalane i w całości przeznaczane dla Boga, których żadnej części nie mógł zjeść ofiarodawca. To greckie słowo pojawia się w Septuagincie w 1Sm 15:22 i Oz 6:6. Właśnie te fragmenty mógł mieć na myśli uczony w piśmie, który rozmawiał z Jezusem (Mk 12:32). Całopaleniem w sensie symbolicznym był Jezus — ofiarował siebie całkowicie, w pełni.

Jehowa: Zacytowano tu słowa z Ps 110:1, gdzie w tekście hebrajskim pojawia się imię Boże wyrażone czterema spółgłoskami (w transliteracji na jęz. pol. JHWH) (zob. Dodatek C).

rynkach: Lub „miejscach zgromadzeń”. Użyty tu grecki wyraz agorá w tym kontekście oznacza plac będący ośrodkiem handlu, a także miejscem publicznych zebrań w miastach starożytnego Bliskiego Wschodu i imperium greckiego oraz rzymskiego.

rynkach: Zob. komentarz do Mt 23:7.

pierwsze siedzenia: Lub „najlepsze siedzenia”. Przełożeni synagogi oraz znamienici goście najwyraźniej siadali w pobliżu zwojów z Pismami — i byli tam bardzo dobrze widoczni dla wszystkich zebranych. Te honorowe miejsca zapewne były zarezerwowane dla takich ważnych osób.

pierwszych siedzeń: Zob. komentarz do Mt 23:6.

świętego skarbca: Określenie to może się odnosić do części świątyni nazwanej w Jn 8:20 „skarbcem”. Przypuszczalnie był on położony na terenie znanym jako Dziedziniec Kobiet, gdzie stało 13 skarbon (zob. Dodatek B11). W świątyni najprawdopodobniej istniał też centralny skarbiec, do którego przynoszono pieniądze ze skarbon.

skarbon: Jak podają żydowskie źródła, te skarbony kształtem przypominały trąby lub rogi i najwyraźniej miały niewielki otwór w górnej części. Ludzie wrzucali do nich pieniądze przeznaczone na różne ofiary. Użyte tu greckie słowo pojawia się też w Jn 8:20, gdzie zostało oddane jako „skarbiec”. Przypuszczalnie był on położony na terenie znanym jako Dziedziniec Kobiet (zob. komentarz do Mt 27:6 i Dodatek B11). Według tekstów rabinicznych na tym dziedzińcu wzdłuż murów stało 13 skarbon. W świątyni najprawdopodobniej istniał też centralny skarbiec, do którego przynoszono pieniądze ze skarbon.

pieniądze: Dosł. „miedź”; chodzi o miedziane pieniądze, czyli miedziane monety. Występujące tu greckie słowo było też używane jako ogólne określenie pieniędzy każdego rodzaju (zob. Dodatek B14).

dwie monety: Dosł. „2 leptony”. Grecki wyraz leptòn, który oznacza coś małego i cienkiego, występuje tu w liczbie mnogiej. Wytwarzany z miedzi lub brązu lepton miał wartość 1/128 denara i najwyraźniej był najmniejszą monetą używaną w Izraelu (zob. Słowniczek pojęć, „Lepton”, i Dodatek B14).

znikomej wartości: Dosł. „czyli kwadrant”. Greckie słowo kodrántes (od łac. quadrans) odnosi się do wykonanej z miedzi lub brązu rzymskiej monety o wartości 1/64 denara. Marek posługuje się tu rzymską jednostką pieniężną, żeby podać wartość monet powszechnie używanych przez Żydów (zob. Dodatek B14).