Żydzi mówiący po grecku: Dosł. „helleniści”. Grecki termin Hellenistés nie występuje w ówczesnej literaturze greckiej ani w pismach zhellenizowanych Żydów, ale kontekst przemawia za tłumaczeniem go na „Żydzi mówiący po grecku”. Potwierdza to również wiele słowników. W tamtym czasie wszyscy chrześcijanie przebywający w Jerozolimie, w tym ci mówiący po grecku, byli Żydami z pochodzenia lub żydowskimi prozelitami (Dz 10:28, 35, 44-48). Określenie oddane jako „Żydzi mówiący po grecku” zestawiono z określeniem „Żydzi mówiący po hebrajsku” (dosł. „Hebrajczycy”; lm. gr. słowa Ebraíos). Helleniści byli więc Żydami rozmawiającymi ze sobą po grecku, przybyłymi do Jerozolimy z różnych części cesarstwa rzymskiego, być może też z Dekapolu. Natomiast większość Żydów mówiących po hebrajsku prawdopodobnie pochodziła z Judei i Galilei. Zapewne obie te grupy chrześcijan nieco różniły się od siebie pod względem kulturowym (zob. komentarz do Dz 9:29).

Żydów mówiących po hebrajsku: Dosł. „Hebrajczyków”. Greckie słowo Ebraíos (lp.) w sensie ogólnym oznacza Izraelitę, Hebrajczyka (2Ko 11:22; Flp 3:5). Jednak w tym kontekście odnosi się do żydowskich chrześcijan posługujących się językiem hebrajskim — w odróżnieniu od żydowskich chrześcijan posługujących się językiem greckim (zob. komentarz do słów Żydzi mówiący po grecku w tym wersecie i komentarz do Jn 5:2).

przy codziennym podziale żywności: Lub „podczas codziennej służby; podczas codziennego usługiwania”. Użyte tu greckie słowo diakonía, często oddawane jako „służba; usługiwanie”, w tym miejscu odnosi się do udzielania wsparcia materialnego współwyznawcom w potrzebie (zob. komentarz do Dz 6:2, gdzie pokrewny czasownik diakonéo przetłumaczono na „rozdzielać żywność”; zob. też komentarz do Łk 8:3).

rozdzielali żywność: Lub „pełnili służbę; usługiwali”. Greckie słowo diakonéo odnosi się tu do jednej z form służby — udzielania wsparcia materialnego współwyznawcom będącym w potrzebie i zasługującym na taką pomoc (zob. komentarz do Dz 6:1, gdzie pokrewny rzeczownik diakonía przetłumaczono na „podział żywności”; zob. też komentarz do Łk 8:3).

hebrajską: Natchnieni pisarze Chrześcijańskich Pism Greckich posługiwali się terminem „hebrajski” na określenie języka, którym mówili Żydzi (Jn 19:13, 17, 20; Dz 21:40; 22:2; Obj 9:11; 16:16) oraz w którym zmartwychwstały i wyniesiony do chwały Jezus zwrócił się do Saula z Tarsu (Dz 26:14, 15). W Dz 6:1 wspomniano o „Żydach mówiących po hebrajsku”, a także o „Żydach mówiących po grecku”. Wprawdzie niektórzy uczeni twierdzą, że występujące w powyższych wersetach słowo „hebrajski” powinno być oddane jako „aramejski”, jednak istnieją ważne argumenty przemawiające za tym, że naprawdę chodzi o język hebrajski. Kiedy Paweł przemówił w Jerozolimie do ludu „w języku hebrajskim”, zwracał się do osób, których życie obracało się wokół studiowania Prawa Mojżeszowego po hebrajsku. Poza tym wśród licznych manuskryptów i ich fragmentów wchodzących w skład Zwojów znad Morza Martwego większość tekstów biblijnych i pozabiblijnych została spisana po hebrajsku, co pokazuje, że język ten był ówcześnie w codziennym użyciu. Odnaleziono też pewną, chociaż mniejszą, liczbę fragmentów aramejskich, co wskazuje, że w użyciu były wtedy oba języki. Wydaje się więc nieprawdopodobne, żeby pisarze biblijni, posługując się słowem „hebrajski”, mieli na myśli aramejski, czyli syryjski (Dz 21:40; 22:2; por. Dz 26:14). Już wcześniej w Pismach Hebrajskich, w 2Kl 18:26, odróżniono „aramejski” od „języka Żydów”, a Józef Flawiusz, żydowski historyk z I w. n.e., przy rozważaniu tego fragmentu Biblii wyraźnie rozróżnia mowę syryjską [aramejską] i hebrajską (Dawne dzieje Izraela, X, I, 2). To prawda, że w języku aramejskim i hebrajskim niektóre określenia są dość podobne, a inne prawdopodobnie zostały do hebrajskiego zapożyczone z aramejskiego. Jednak wygląda na to, że pisarze Chrześcijańskich Pism Greckich nie mieli powodów, żeby używać określenia „hebrajski”, mając na myśli aramejski.

Żydami mówiącymi po grecku: Dosł. „hellenistami”. Najprawdopodobniej chodzi o Żydów posługujących się językiem greckim, a nie hebrajskim, przybyłych do Jerozolimy z różnych części cesarstwa rzymskiego. W Dz 6:1 termin ten odnosi się do chrześcijan, ale w Dz 9:29 — jak wskazuje kontekst — chodzi o greckojęzycznych Żydów, którzy nie byli uczniami Jezusa. Dowody na to, że do Jerozolimy przybywało wielu Żydów mówiących po grecku, zawiera inskrypcja Teodota, znaleziona na wzgórzu Ofel w Jerozolimie (zob. komentarz do Dz 6:1).

zapewniały im praktyczną pomoc: Lub „usługiwały im”. Występujące tu greckie słowo diakonéo może odnosić się do dbania o fizyczne potrzeby innych — np. do zdobywania, przyrządzania i podawania jedzenia. W podobnym znaczeniu zostało użyte w Łk 10:40 („wszystko przygotowywać”), Łk 12:37 („usługiwać”) i Dz 6:2 („rozdzielać żywność”), ale może też oznaczać udzielanie praktycznego wsparcia innego rodzaju. W tym fragmencie słowo diakonéo odnosi się do pomocy, jakiej kobiety wspomniane w wersetach 2 i 3 udzielały Jezusowi i jego uczniom, dzięki czemu mogli oni wywiązać się z zadania zleconego przez Boga. W ten sposób kobiety te przysparzały chwały Bogu, a On docenił ich postępowanie — zadbał, by wzmianki o ich podyktowanej miłosierdziem szczodrości zostały zachowane w Biblii dla przyszłych pokoleń (Prz 19:17; Heb 6:10). Tego samego greckiego słowa użyto w odniesieniu do kobiet w Mt 27:55; Mk 15:41 (zob. komentarz do Łk 22:26, gdzie omówiono pokrewny rzeczownik diákonos).

przy codziennym podziale żywności: Lub „podczas codziennej służby; podczas codziennego usługiwania”. Użyte tu greckie słowo diakonía, często oddawane jako „służba; usługiwanie”, w tym miejscu odnosi się do udzielania wsparcia materialnego współwyznawcom w potrzebie (zob. komentarz do Dz 6:2, gdzie pokrewny czasownik diakonéo przetłumaczono na „rozdzielać żywność”; zob. też komentarz do Łk 8:3).

zapewniały im praktyczną pomoc: Lub „usługiwały im”. Występujące tu greckie słowo diakonéo może odnosić się do dbania o fizyczne potrzeby innych — np. do zdobywania, przyrządzania i podawania jedzenia. W podobnym znaczeniu zostało użyte w Łk 10:40 („wszystko przygotowywać”), Łk 12:37 („usługiwać”) i Dz 6:2 („rozdzielać żywność”), ale może też oznaczać udzielanie praktycznego wsparcia innego rodzaju. W tym fragmencie słowo diakonéo odnosi się do pomocy, jakiej kobiety wspomniane w wersetach 2 i 3 udzielały Jezusowi i jego uczniom, dzięki czemu mogli oni wywiązać się z zadania zleconego przez Boga. W ten sposób kobiety te przysparzały chwały Bogu, a On docenił ich postępowanie — zadbał, by wzmianki o ich podyktowanej miłosierdziem szczodrości zostały zachowane w Biblii dla przyszłych pokoleń (Prz 19:17; Heb 6:10). Tego samego greckiego słowa użyto w odniesieniu do kobiet w Mt 27:55; Mk 15:41 (zob. komentarz do Łk 22:26, gdzie omówiono pokrewny rzeczownik diákonos).

właściwe: Dosł. „podobające się”. Gdyby apostołowie zaniedbywali „nauczanie słowa Bożego”, nie byłoby to właściwe i nie podobałoby się Bogu (Dz 6:4).

rozdzielali żywność: Lub „pełnili służbę; usługiwali”. Greckie słowo diakonéo odnosi się tu do jednej z form służby — udzielania wsparcia materialnego współwyznawcom będącym w potrzebie i zasługującym na taką pomoc (zob. komentarz do Dz 6:1, gdzie pokrewny rzeczownik diakonía przetłumaczono na „podział żywności”; zob. też komentarz do Łk 8:3).

szanowanych mężczyzn: Lub „mężczyzn, którzy otrzymali dobre świadectwo; mężczyzn cieszących się dobrą opinią”. Użyto tu strony biernej greckiego czasownika martyréo („dawać świadectwo”). W omawianej sytuacji potrzebni byli mężczyźni z odpowiednimi kwalifikacjami, bo zapewne chodziło nie tylko o rozdzielanie żywności, ale też o dysponowanie pieniędzmi, robienie zakupów i prowadzenie dokładnych zapisków. O tych mężczyznach powiedziano, że mają być pełni ducha i odznaczać się mądrością, czyli pokazywać, że poddają się w życiu pod wpływ ducha świętego i kierują się mądrością od Boga. W zborze doszło już do nieporozumień, a sprawa była delikatna, dlatego musieli się nią zająć dojrzali mężczyźni odznaczający się trzeźwym osądem, zrozumieniem i rozeznaniem. Jednym z nich był Szczepan, który przejawiał takie cechy. Dowodzi tego jego późniejsza obrona przed Sanhedrynem (Dz 7:2-53).

nauczaniu słowa Bożego: Dosł. „usługiwaniu słowem”. Użyte tu greckie słowo diakonía, przetłumaczone na „nauczanie”, występuje również w Dz 6:1 w kontekście podziału żywności. Chodziło więc o dwa rodzaje usługiwania — bezstronne rozdzielanie żywności między potrzebujących oraz dostarczanie duchowego pokarmu ze Słowa Bożego. Apostołowie zdali sobie sprawę, że nie byłoby właściwe, żeby poświęcali czas na rozdzielanie żywności, zamiast się skupiać na swoim najważniejszym zadaniu — zaopatrywaniu zboru w pokarm duchowy. Zadanie to obejmowało połączone z modlitwą wnikliwe studiowanie Słowa Bożego, nauczanie i pracę pasterską. Oczywiście apostołowie wiedzieli, że troska o fizyczne potrzeby ubogich wdów w zborze jest ważną częścią chrześcijańskiej służby. Później Jakub napisał pod natchnieniem od Jehowy, że aby wielbić Boga we właściwy sposób, trzeba „troszczyć się o sieroty i wdowy, które są w trudnej sytuacji” (Jak 1:27). Jednak apostołowie rozumieli, że ich priorytetem jest troska o potrzeby duchowe uczniów, zarówno wdów, jak i wszystkich innych.

dzięki kierownictwu Bożemu nazwano: W większości przekładów biblijnych czytamy tu po prostu „nazwano”. Jednak w tym wersecie nie występują greckie słowa zwykle tłumaczone na „nazywać; zwać” (Mt 1:16; 2:23; Mk 11:17; Łk 1:32, 60; Dz 1:19). Występuje tu słowo chrematízo, które pojawia się w Chrześcijańskich Pismach Greckich dziewięć razy i w większości wypadków ma wyraźny związek z czymś, co pochodzi od Boga (Mt 2:12, 22; Łk 2:26; Dz 10:22; 11:26; Rz 7:3; Heb 8:5; 11:7; 12:25). Na przykład w Dz 10:22 zostało użyte w sformułowaniu „święty anioł przekazał mu polecenie od Boga”, a w Mt 2:12, 22 występuje w kontekście snów otrzymanych od Boga. Pokrewny rzeczownik chrematismòs występuje w Rz 11:4 i większość leksykonów i przekładów oddaje go jako „Boskie oświadczenie”, „Boża odpowiedź” lub „odpowiedź od Boga”. Możliwe, że do nazwania uczniów Jezusa „chrześcijanami” Jehowa pobudził Saula i Barnabasa. Panuje też opinia, że to nieżydowska ludność Antiochii nadała im przydomek „chrześcijanie” — ironicznie lub wręcz pogardliwie. Jednak użycie greckiego słowa chrematízo wyraźnie wskazuje, że określono ich tak za sprawą Boga. Wydaje się zupełnie nieprawdopodobne, by Żydzi pierwsi nazwali ich „chrześcijanami” (z gr.), czyli „mesjanistami” (z hebr.), skoro odrzucili Jezusa jako Mesjasza, Chrystusa. Gdyby to zrobili, pośrednio przyznaliby, że był on Chrystusem (Pomazańcem).

chrześcijanami: Greckie słowo Christianòs, występujące w Chrześcijańskich Pismach Greckich tylko trzy razy, znaczy „naśladowca Chrystusa” (Dz 11:26; 26:28; 1Pt 4:16). Pochodzi od słowa Christòs, czyli Chrystus (Pomazaniec). Chrześcijanie naśladowali Jezusa Chrystusa, „Pomazańca Jehowy”, i trzymali się jego nauk (Łk 2:26; 4:18). Swoją nazwę otrzymali „dzięki kierownictwu Bożemu” być może już w 44 r. n.e., kiedy rozgrywały się wydarzenia wspomniane w omawianym fragmencie. Najwyraźniej nowa nazwa się przyjęła, bo gdy w 58 r. n.e. apostoł Paweł stanął przed królem Herodem Agryppą II, ten już dobrze wiedział, kim są chrześcijanie (Dz 26:28). Według historyka Tacyta ok. 64 r. nazwa ta była w Rzymie w powszechnym użyciu. Poza tym między 62 a 64 r. Piotr napisał swój pierwszy list do chrześcijan rozproszonych po całym imperium rzymskim. Wydaje się więc, że w tym czasie nazwa „chrześcijanie” była powszechnie znana i wyraźnie odróżniała uczniów Jezusa od innych grup religijnych (1Pt 1:1, 2; 4:16). Dzięki tej nazwie, otrzymanej za sprawą Boga, naśladowców Jezusa nie można już było pomylić z żadnym odłamem judaizmu.

Antiochii w Pizydii: Miasto leżące w rzymskiej prowincji Galacja. Było usytuowane na granicy Frygii i Pizydii, więc w różnych okresach należało do jednej lub drugiej z tych krain. Jego ruiny znajdują się niedaleko Yalvaç w dzisiejszej Turcji. O Antiochii Pizydyjskiej wspomniano w omawianym wersecie i w Dz 14:19, 21. Każdy, kto wyruszał do tego miasta z Perge, położonego niedaleko wybrzeża Morza Śródziemnego, miał przed sobą trudną podróż. Antiochia znajdowała się na wysokości ok. 1100 m n.p.m. (zob. Dodatek B13), a na zdradliwych górskich szlakach grasowali bandyci. „Antiochii w Pizydii” nie należy mylić z Antiochią w Syrii (Dz 6:5; 11:19; 13:1; 14:26; 15:22; 18:22). Tak naprawdę w Dziejach Apostolskich najczęściej jest mowa nie o Antiochii Pizydyjskiej, ale Syryjskiej.

Szczepana, (...) Filipa, Prochora, Nikanora, Tymona, Parmenasa i Nikolausa: Wszystkie te imiona są greckie, co nasuwa przypuszczenie, że spośród wykwalifikowanych mężczyzn ze zboru w Jerozolimie apostołowie wybrali Żydów lub prozelitów mówiących po grecku. Z tych siedmiu mężczyzn tylko Nikolausa nazwano prozelitą z Antiochii, co może sugerować, że jedynie on nie był Żydem. Greckie imiona pozostałych były popularne nawet wśród rodowitych Żydów. Apostołowie, którzy byli członkami ciała kierowniczego, najwyraźniej wybrali tych konkretnych braci, biorąc pod uwagę odczucia chrześcijan pochodzenia żydowskiego mówiących po grecku (Dz 6:1-6).

Antiochii: Jest to pierwsza wzmianka w Biblii o tym mieście, które leżało ok. 500 km na pn. od Jerozolimy. W 64 r. p.n.e. Antiochia stała się stolicą rzymskiej prowincji Syria. W I w. n.e. była trzecim co do wielkości miastem w imperium rzymskim, po Rzymie i Aleksandrii. Chociaż słynęła ze swojego piękna oraz silnych wpływów politycznych, handlowych i kulturowych, to miała też opinię miasta zepsutego pod względem moralnym. Jak się uważa, tamtejsza liczna społeczność żydowska pozyskała wielu prozelitów wśród osób mówiących po grecku. Jednym z nich był Nikolaus, który później został chrześcijaninem. Barnabas i apostoł Paweł przez rok mieszkali w Antiochii i nauczali ludzi. Później Paweł wyruszał stamtąd w swoje podróże misjonarskie. I to właśnie w Antiochii „dzięki kierownictwu Bożemu nazwano uczniów chrześcijanami” (zob. komentarze do Dz 11:26). Tej Antiochii nie należy mylić z Antiochią Pizydyjską, o której mowa w Dz 13:14 (zob. komentarz do Dz 13:14 i Dodatek B13).

włożyli na nich ręce: W Pismach Hebrajskich kładzenie rąk na człowieka lub zwierzę miało różne znaczenia (Rdz 48:14; Kpł 16:21; 24:14). W wypadku ludzi ten gest zwykle wskazywał, że dana osoba została szczególnie wyróżniona lub wyznaczona do jakiegoś specjalnego zadania (Lb 8:10). Na przykład Mojżesz włożył ręce na Jozuego, czym pokazał, że wyznacza go na swojego następcę. Jozue stał się wtedy „pełen ducha mądrości” i mógł właściwie przewodzić Izraelowi (Pwt 34:9). W omawianym wersecie z Dz 6:6 powiedziano, że apostołowie włożyli ręce na mężczyzn, których wyznaczyli do odpowiedzialnych zadań. Wcześniej się pomodlili, czym pokazali, że szukają w tej sprawie Bożego kierownictwa. W taki sam sposób grono starszych zboru wyznaczyło Tymoteusza do pewnego szczególnego rodzaju służby (1Tm 4:14). Również Tymoteusz został upoważniony do powierzania innym zadań przez wkładanie na nich rąk. Nie miał jednak robić tego pochopnie, tylko po dokładnym rozważeniu czyichś kwalifikacji (1Tm 5:22).

cudów: Lub „proroczych znaków” (zob. komentarz do Dz 2:19).

cuda: Lub „prorocze znaki”. W Chrześcijańskich Pismach Greckich słowo téras jest konsekwentnie używane w połączeniu z semeíon („znak”), przy czym oba występują w liczbie mnogiej (Mt 24:24; Jn 4:48; Dz 7:36; 14:3; 15:12; 2Ko 12:12). Słowo téras w podstawowym znaczeniu odnosi się do czegokolwiek, co wywołuje podziw i zdumienie. Wszędzie tam, gdzie ten termin wyraźnie oznacza zapowiedź tego, co wydarzy się w przyszłości, w komentarzu do danego wersetu podano alternatywne tłumaczenie „proroczy znak”.

Synagogi Wyzwoleńców: W imperium rzymskim „wyzwoleńcem” nazywano kogoś, kto został uwolniony z niewoli. Istnieje pogląd, że członkami „Synagogi Wyzwoleńców” byli Żydzi uprowadzeni do niewoli przez Rzymian, a później obdarzeni wolnością. Zdaniem innych chodziło o wyzwolonych niewolników, którzy stali się żydowskimi prozelitami.

starszych ludu: Zob. komentarz do Mt 16:21.

starszych ludu: Dosł. „starszych mężczyzn”. W Biblii greckie określenie presbýteros odnosi się przede wszystkim do osób, które mają pewną miarę władzy i odpowiedzialności w jakiejś społeczności lub jakimś narodzie. Czasami termin ten odnosi się do czyjegoś wieku (tak jak w Łk 15:25; Dz 2:17), ale nie zawsze chodzi o osoby starsze. Tutaj określono nim przywódców narodu żydowskiego, którzy często są wymieniani razem z naczelnymi kapłanami i uczonymi w piśmie. Mężczyźni z tych trzech grup tworzyli Sanhedryn (Mt 21:23; 26:3, 47, 57; 27:1, 41; 28:12; zob. Słowniczek pojęć, „Starszy”).

Nazarejczyk: Przydomek nadany Jezusowi, a później używany też w odniesieniu do jego naśladowców (Dz 24:5). Imię Jezus było bardzo popularne wśród Żydów, dlatego często dodawano do niego jakieś określenie uściślające. W czasach biblijnych zwyczajowo nadawano przydomki wskazujące, skąd pochodzi dany człowiek (2Sm 3:2, 3; 17:27; 23:25-39; Nah 1:1; Dz 13:1; 21:29). Jezus większość życia spędził w galilejskim mieście Nazaret, nic więc dziwnego, że w różnych sytuacjach i przez różne osoby był nazywany „Nazarejczykiem” (Mk 1:23, 24; 10:46, 47; 14:66-69; 16:5, 6; Łk 24:13-19; Jn 18:1-7). On sam zaakceptował ten przydomek i też go używał (Jn 18:5-8; Dz 22:6-8). Na tabliczce umieszczonej z rozkazu Piłata na palu męki było napisane po hebrajsku, po łacinie i po grecku: „Jezus Nazarejczyk, Król Żydów” (Jn 19:19, 20). Po dniu Pięćdziesiątnicy 33 r. n.e. apostołowie i inni ludzie często określali Jezusa Nazarejczykiem lub zaznaczali, że pochodził z Nazaretu (Dz 2:22; 3:6; 4:10; 6:14; 10:38; 26:9; zob. też komentarz do Mt 2:23).

Nazarejczyk: Zob. komentarz do Mk 10:47.

jak twarz anioła: Zarówno hebrajski, jak i grecki termin oddawany jako „anioł” znaczy „posłaniec” (zob. komentarz do Jn 1:51). Aniołowie, którzy przekazują informacje od samego Boga, są nieustraszeni i spokojni, bo mają pewność, że On ich wspiera. Podobnie było w wypadku Szczepana — po wyrazie jego twarzy było widać, że jest Bożym posłańcem. Nie wyglądał jak ktoś winny zarzucanych mu czynów. Jego twarz była spokojna i wyrażała przekonanie, że wspiera go Jehowa, „Bóg chwały” (Dz 7:2, NŚ, 1997).

aniołów: Lub „posłańców”. Grecki wyraz ággelos i jego hebrajski odpowiednik malʼách pojawia się w Biblii prawie 400 razy. Podstawowe znaczenie obu tych słów to „posłaniec”. Gdy odnoszą się do stworzeń duchowych, tłumaczy się je na „anioł”, ale kiedy jest pewność, że chodzi o ludzi — na „posłaniec”. Zazwyczaj z kontekstu jasno wynika, czy jest mowa o ludziach, czy aniołach, ale kiedy może chodzić zarówno o aniołów, jak i o ludzi, w przypisie podano alternatywne tłumaczenie (Rdz 16:7; 32:3; Hi 4:18, przyp.; 33:23, przyp.; Kzn 5:6, przyp.; Iz 63:9, przyp.; Mt 1:20; Jak 2:25; Obj 22:8; zob. Słowniczek pojęć). W pełnej symboli Księdze Objawienia niektóre wzmianki o aniołach mogą dotyczyć ludzi (Obj 2:1, 8, 12, 18; 3:1, 7, 14).