odpowiedział: Niektóre ważne starożytne manuskrypty pomijają pozostałą część wersetu 2 oraz cały werset 3. Chociaż istnieją pewne niejasności co do autentyczności tych słów, wielu badaczy opowiada się za włączeniem ich do tego fragmentu, ponieważ występują one w licznych wczesnych i późniejszych manuskryptach.

niewiernym: Dosł. „cudzołożnym”. Duchowe cudzołóstwo oznacza niewierność wobec Boga osób związanych z Nim przymierzem. Starożytni Izraelici, praktykując religię fałszywą, naruszali przymierze Prawa i w ten sposób dopuszczali się duchowego cudzołóstwa (Jer 3:8, 9; 5:7, 8; 9:2; 13:27; 23:10; Oz 7:4). Z podobnych powodów Jezus nazwał współczesnych sobie Żydów ‛pokoleniem niewiernym’ (zob. komentarze do Mt 12:39; 16:4). Gdyby chrześcijanie objęci nowym przymierzem dopuścili, żeby skalał ich obecny system rzeczy, byłoby to równoznaczne z duchowym cudzołóstwem. W zasadzie odnosi się to do wszystkich osób, które oddały się Jehowie (Jak 4:4).

znaku (...) Jonasza: Jonasz przyrównał swoje uwolnienie z brzucha ryby po jakichś trzech dniach do powstania z grobu (Jon 1:17 do 2:2). Uwolnienie Jezusa z literalnego grobu miało być tak samo realne jak uwolnienie Jonasza z brzucha ryby. Jednak nawet kiedy po niespełna trzech dniach Jezus zmartwychwstał, jego zaciekli krytycy nie uwierzyli w niego.

niewierne: Dosł. „cudzołożne”. Chodzi o cudzołóstwo duchowe, czyli niewierność wobec Boga (zob. komentarz do Mk 8:38).

znaku Jonasza: Zob. komentarz do Mt 12:39.

na drugi brzeg jeziora: Czyli na drugi brzeg Jeziora Galilejskiego, najwyraźniej w kierunku Betsaidy, leżącej na pn.-wsch. brzegu.

zakwasem: Chodzi o porcję fermentującego ciasta zachowaną z poprzedniego wypieku, którą dodawano do nowego ciasta, żeby urosło. W tym miejscu Jezus nawiązuje do zwykłego pieczenia chleba. W Biblii zakwas często symbolizuje grzech i zepsucie (zob. komentarz do Mt 16:6), ale nie zawsze występuje w negatywnym kontekście (Kpł 7:11-15). W omawianej wypowiedzi proces zakwaszania najwyraźniej symbolizuje rozprzestrzenianie się czegoś dobrego.

zakwasu: Lub „drożdży”. W Biblii zakwas często symbolizuje grzech i zepsucie; w tym miejscu odnosi się do wypaczonych nauk (Mt 16:12; 1Ko 5:6-8; por. komentarz do Mt 13:33).

koszy: W opisach dwóch wydarzeń, podczas których Jezus cudownie nakarmił tłumy (zob. komentarze do Mt 14:20; 15:37; 16:10 oraz równoległe sprawozdania w Mk 6:43; 8:8, 19, 20), konsekwentnie rozróżniono typy koszy użytych do zbierania jedzenia, które pozostało. Gdy Jezus nakarmił ok. 5000 mężczyzn, w opisie użyto greckiego słowa kòfinos (oddanego jako „kosz”), a kiedy nakarmił 4000 mężczyzn — greckiego słowa sfyrís (oddanego jako „wielki kosz”). To wskazuje, że pisarze Ewangelii byli tam obecni lub otrzymali informacje od wiarygodnych naocznych świadków.

koszy: Mogły to być małe kosze wiklinowe z przymocowanym sznurkiem, dzięki któremu można je było nosić. Prawdopodobnie miały pojemność ok. 7,5 l (zob. komentarze do Mt 16:9, 10).

wielkich koszy: Lub „koszy na żywność”. Użyte tu greckie słowo sfyrís prawdopodobnie oznacza większe kosze niż te wspomniane wcześniej, gdy Jezus nakarmił ok. 5000 mężczyzn (zob. komentarz do Mt 14:20). Tym samym greckim słowem określono kosz, w którym apostoł Paweł został spuszczony na ziemię przez otwór w murze Damaszku (zob. komentarz do Dz 9:25).

wielkich koszy: Lub „koszy na żywność” (zob. komentarze do Mt 15:37; 16:9).

wielkich koszy: Lub „koszy na żywność”. Użyte tu greckie słowo sfyrís prawdopodobnie oznacza większe kosze niż te wspomniane wcześniej, gdy Jezus nakarmił ok. 5000 mężczyzn (zob. komentarz do Mt 14:20). Tym samym greckim słowem określono kosz, w którym apostoł Paweł został spuszczony na ziemię przez otwór w murze Damaszku (zob. komentarz do Dz 9:25).

koszy: W opisach dwóch wydarzeń, podczas których Jezus cudownie nakarmił tłumy (zob. komentarze do Mt 14:20; 15:37; 16:10 oraz równoległe sprawozdania w Mk 6:43; 8:8, 19, 20), konsekwentnie rozróżniono typy koszy użytych do zbierania jedzenia, które pozostało. Gdy Jezus nakarmił ok. 5000 mężczyzn, w opisie użyto greckiego słowa kòfinos (oddanego jako „kosz”), a kiedy nakarmił 4000 mężczyzn — greckiego słowa sfyrís (oddanego jako „wielki kosz”). To wskazuje, że pisarze Ewangelii byli tam obecni lub otrzymali informacje od wiarygodnych naocznych świadków.

wielkich koszy: Lub „koszy na żywność” (zob. komentarze do Mt 15:37; 16:9).

Cezarei Filipowej: Miasto niedaleko źródeł Jordanu położone na wysokości 350 m n.p.m. Leży ono jakieś 40 km na pn. od Jeziora Galilejskiego, w pobliżu pd.-zach. podnóża góry Hermon. Tetrarcha Filip, syn Heroda Wielkiego, nazwał je Cezareą ku czci rzymskiego władcy. Dla odróżnienia od portu o tej samej nazwie dodano określenie „Filipowa” (zob. Dodatek B10).

Syn Człowieczy: Zob. komentarz do Mt 8:20.

Syn Człowieczy: Lub „Syn Ludzki”. W Ewangeliach to określenie występuje jakieś 80 razy. Jezus odnosił je do siebie — najwyraźniej chciał podkreślić, że naprawdę jest człowiekiem, urodzonym przez kobietę, i jako odpowiednik Adama może odkupić ludzkość z grzechu i śmierci (Rz 5:12, 14, 15). To wyrażenie wskazywało też, że Jezus jest Mesjaszem, czyli Chrystusem (Dn 7:13, 14; zob. Słowniczek pojęć).

Chrzciciel: Lub „Zanurzyciel”. Określenie używane najwyraźniej jako przydomek, który wskazywał, że chrzczenie przez zanurzanie w wodzie było charakterystyczne dla Jana. Żydowski historyk Józef Flawiusz pisał o „Janie, zwanym Chrzcicielem”.

Jan: Polski odpowiednik hebrajskiego imienia Jehochanan (lub Jochanan), które znaczy „Jehowa okazał przychylność”.

Eliaszem: Hebrajskie imię, które znaczy „moim Bogiem jest Jehowa”.

Janem Chrzcicielem: Zob. komentarz do Mt 3:1.

Eliaszem: Zob. komentarz do Mt 11:14.

Chrystusa: Tytuł ten pochodzi od greckiego słowa Christòs i jest odpowiednikiem tytułu „Mesjasz” (od hebr. maszíach); oba słowa znaczą „Pomazaniec”. W czasach biblijnych władcy, których ceremonialnie namaszczono olejkiem, stawali się pomazańcami.

Chrystus: W tekście greckim tytuł „Chrystus” jest tutaj poprzedzony rodzajnikiem, najwyraźniej dla podkreślenia pozycji Jezusa jako Mesjasza.

Szymon Piotr: Zob. komentarz do Mt 10:2.

Chrystus: Piotr nazywa Jezusa „Chrystusem” (gr. ho Christòs). Jest to odpowiednik tytułu „Mesjasz” (od hebr. maszíach). Oba słowa znaczą „Pomazaniec”. W tekście greckim tytuł „Chrystus” jest tutaj poprzedzony rodzajnikiem, najwyraźniej dla podkreślenia pozycji Jezusa jako Mesjasza (zob. komentarze do Mt 1:1; 2:4).

Boga żywego: Użycie tego wyrażenia podkreśla, że Jehowa żyje i działa — w przeciwieństwie do martwych bogów narodów (Dz 14:15), np. tych czczonych w okolicach Cezarei Filipowej (Mt 16:13). Wyrażenie to występuje też w Pismach Hebrajskich (Pwt 5:26; Jer 10:10).

Szymon, zwany Piotrem: Piotr jest w Biblii nazywany pięcioma różnymi imionami: 1) Symeon, które jest grecką transliteracją hebrajskiego imienia; 2) greckim Szymon (zarówno Symeon, jak i Szymon pochodzą od hebr. czasownika oznaczającego „słyszeć; słuchać”); 3) Piotr (gr. imię, które znaczy „odłam skalny”; w Biblii określa tylko tego apostoła); 4) Kefas, które jest semickim odpowiednikiem imienia Piotr (imię Kefas może być spokrewnione z hebr. słowem kefím [„skały”], użytym w Hi 30:6 i Jer 4:29); oraz 5) Szymon Piotr (Dz 15:14; Jn 1:42; Mt 16:16).

synu Jonasza: Lub „Bar-Jonaszu”. Hebrajskie imiona często zawierały hebrajskie słowo ben lub aramejskie bar (oba znaczą „syn”), do którego dołączano imię ojca, tworząc w ten sposób rodzaj nazwiska. Występowanie w niektórych imionach własnych zapożyczonej z aramejskiego cząstki bar (np. Bartłomiej, Bartymeusz, Barnabas i Bar-Jezus) świadczy o wpływie tego języka na hebrajszczyznę w czasach Jezusa.

żaden człowiek: Dosł. „ciało i krew”; było to popularne żydowskie wyrażenie. Jezus mówi tutaj, że Piotr nie doszedł do tego wniosku sam ani z pomocą innego człowieka (Gal 1:16, przyp.).

Ty jesteś Piotr, a na tej skale: Grecki wyraz rodzaju męskiego pétros oznacza „odłam skalny; kamień”. Został tu użyty jako imię własne. Piotr to grecka forma imienia, które Jezus nadał Szymonowi (Jn 1:42). Odpowiednik tego słowa w rodzaju żeńskim, pétra, jest oddawany jako „skała” i może oznaczać skaliste podłoże, urwisko lub masyw skalny. Występuje również w Mt 7:24, 25; 27:60; Łk 6:48; 8:6; Rz 9:33; 1Ko 10:4; 1Pt 2:8. Piotr nie uważał siebie za „skałę”, na której Jezus zbuduje swój zbór, bo w 1Pt 2:4-8 napisał, że dawno przepowiedzianym „fundamentowym kamieniem narożnym” wybranym przez samego Boga jest Jezus. Podobnie apostoł Paweł nazwał go „fundamentem” i „duchową skałą” (1Ko 3:11; 10:4). Jezus najwyraźniej zastosował grę słów, mówiąc niejako: „Ty, którego nazwałem Piotrem, czyli ‚odłamem skalnym’, prawidłowo rozpoznałeś ‚tę skałę’, Chrystusa, mającego być fundamentem zboru chrześcijańskiego”.

zbór: W tym miejscu po raz pierwszy pojawia się grecki termin ekklesía. Wywodzi się on z dwóch wyrazów: ek — „z; od” oraz kaléo — „wołać; wzywać”. Oznacza grupę osób wezwanych lub zwołanych w jakimś konkretnym celu (zob. Słowniczek pojęć). W tym wersecie Jezus zapowiada utworzenie zboru chrześcijańskiego składającego się z namaszczonych chrześcijan. Są oni „żywymi kamieniami”, z których jest budowany „duchowy dom” (1Pt 2:4, 5). To greckie słowo często występuje w Septuagincie jako odpowiednik hebrajskiego rzeczownika „zbór”, który zwykle odnosi się do całego ludu Bożego (Pwt 23:3; 31:30). W Dz 7:38 „ludem” (dosł. „zborem”) nazwano Izraelitów, którzy wyszli z Egiptu. A „zborem Bożym” określono chrześcijan ‛powołanych z ciemności’ i ‛wybranych ze świata’ (1Pt 2:9; Jn 15:19; 1Ko 1:2).

śmierć: Dosł. „bramy Hadesu”, czyli wspólnego grobu ludzkości (zob. Słowniczek pojęć, „Grób”). Biblia mówi, że umarli znajdują się za „bramami śmierci” (Ps 107:18) lub „bramami grobu” (Iz 38:10), co oznacza, że śmierć ma nad nimi władzę. Jezus obiecuje zwyciężyć grób, czyli sprawić, że jego „bramy” się otworzą i dzięki zmartwychwstaniu umarli zostaną z niego uwolnieni. Prawdziwość tej obietnicy potwierdziło jego własne zmartwychwstanie (Mt 16:21). A ponieważ zbór jest zbudowany na Jezusie — tym, który potrafi wyzwolić jego członków ze śmierci — grób ‛nie odniesie nad zborem zwycięstwa’, czyli nie zatrzyma jego członków na zawsze (Dz 2:31; Obj 1:18; 20:13, 14).

cokolwiek zwiążecie (...), rozwiążecie: W tym kontekście „związać” najwyraźniej znaczy „uznać za winnego”, a „rozwiązać” znaczy „uniewinnić”. Użyta tu liczba mnoga („zwiążecie”) wskazuje, że takich decyzji nie miał podejmować sam Piotr, ale że mieli w tym uczestniczyć też inni odpowiedzialni mężczyźni (por. komentarz do Mt 16:19).

będą to rzeczy już związane (...), będą to rzeczy już rozwiązane: Użyte tu greckie czasowniki występują w rzadko spotykanej formie (czasownik „być” w czasie przyszłym połączony z imiesłowem biernym utworzonym od czasowników dokonanych „związać” i „rozwiązać”). Forma ta wskazuje, że wszelkie decyzje uczniów („cokolwiek zwiążecie”; „cokolwiek rozwiążecie”) miały zapadać dopiero po tym, gdy decyzje w danej sprawie zapadły w niebie, a nie na odwrót. Decyzje uczniów miały się opierać na zasadach już określonych w niebie. Nie chodziło o to, że w niebie aprobuje się albo uprawomacnia postanowienia powzięte na ziemi, ale o to, że uczniowie będą otrzymywać wskazówki z nieba. Omawiane słowa podkreślają potrzebę takiego kierownictwa, bo dzięki niemu uczniowie mogli mieć pewność, że ich decyzje podjęte na ziemi harmonizują z tymi już podjętymi w niebie (por. komentarz do Mt 16:19).

klucze Królestwa Niebios: W Biblii ludzie, którym dawano jakieś klucze — czy to dosłownie, czy w przenośni — otrzymywali pewną miarę władzy (1Kn 9:26, 27; Iz 22:20-22). Dlatego słowo „klucz” zaczęło symbolizować władzę i odpowiedzialność. Piotr użył powierzonych mu „kluczy”, żeby umożliwić Żydom (Dz 2:22-41), Samarytanom (Dz 8:14-17) i poganom (Dz 10:34-38) otrzymanie ducha Bożego i wejście do niebiańskiego Królestwa.

zwiążesz (...) rozwiążesz: Lub „zamkniesz (...) otworzysz”. Najwyraźniej chodzi o decyzje, dzięki którym jakieś działania miały być powstrzymywane albo podejmowane (por. komentarz do Mt 18:18).

będzie już związane (...) będzie już rozwiązane: Użyte tu greckie czasowniki występują w rzadko spotykanej formie (czasownik „być” w czasie przyszłym połączony z imiesłowem biernym utworzonym od czasowników dokonanych „związać” i „rozwiązać”). Forma ta wskazuje, że wszelkie decyzje Piotra („wszystko, co zwiążesz”; „wszystko, co rozwiążesz”) miały zapadać dopiero po tym, jak decyzje w danej sprawie zapadły już w niebie; decyzje Piotra nie miały ich poprzedzać (por. komentarz do Mt 18:18).

Chrystus: Piotr nazywa Jezusa „Chrystusem” (gr. ho Christòs). Jest to odpowiednik tytułu „Mesjasz” (od hebr. maszíach). Oba słowa znaczą „Pomazaniec”. W tekście greckim tytuł „Chrystus” jest tutaj poprzedzony rodzajnikiem, najwyraźniej dla podkreślenia pozycji Jezusa jako Mesjasza (zob. komentarze do Mt 1:1; 2:4).

Chrystusem: Zob. komentarz do Mt 16:16.

naczelnych kapłanów: Kiedy użyte tu greckie określenie występuje w liczbie pojedynczej, odnosi się do głównego reprezentanta narodu przed Bogiem i jest tłumaczone na „arcykapłan”. Użycie w tym wersecie liczby mnogiej wskazuje na ważniejszych kapłanów, do których zaliczali się wcześniejsi arcykapłani i być może naczelnicy 24 oddziałów kapłańskich.

uczonych w piśmie: Określenie to początkowo odnosiło się do przepisywaczy Pism, a w czasach Jezusa do znawców i nauczycieli Prawa.

Jezus: W niektórych starożytnych manuskryptach w tym miejscu występuje wyrażenie „Jezus Chrystus”.

starszych ludu: Dosł. „starszych mężczyzn”. W Biblii greckie określenie presbýteros odnosi się przede wszystkim do osób, które mają pewną miarę władzy i odpowiedzialności w jakiejś społeczności lub jakimś narodzie. Czasami termin ten odnosi się do czyjegoś wieku (tak jak w Łk 15:25; Dz 2:17), ale nie zawsze chodzi o osoby starsze. Tutaj określono nim przywódców narodu żydowskiego, którzy często są wymieniani razem z naczelnymi kapłanami i uczonymi w piśmie. Mężczyźni z tych trzech grup tworzyli Sanhedryn (Mt 21:23; 26:3, 47, 57; 27:1, 41; 28:12; zob. Słowniczek pojęć, „Starszy”).

naczelnych kapłanów: Zob. komentarz do Mt 2:4 i Słowniczek pojęć, „Naczelny kapłan”.

uczonych w piśmie: Zob. komentarz do Mt 2:4 i Słowniczek pojęć, „Uczony w piśmie”.

doprowadza (...) do upadku: W języku greckim wyraz skándalon, przetłumaczony tu na „doprowadzać do upadku”, prawdopodobnie początkowo odnosił się do pułapki; niektórzy uważają, że chodziło o drążek z przymocowaną do niego przynętą. W szerszym znaczeniu słowem tym zaczęto określać każdą przeszkodę powodującą czyjeś potknięcie lub upadek. W sensie przenośnym odnosi się ono do czynów albo okoliczności, które sprawiają, że ktoś schodzi na złą drogę, potyka się lub upada pod względem moralnym bądź też ulega grzechowi. W Mt 18:8, 9 występuje pokrewny czasownik skandalízo, przetłumaczony na „prowadzić do upadku”, który można też oddać jako „stać się sidłem; być przyczyną grzechu”.

Zejdź mi z oczu: Jezus tutaj stanowczo „zganił Piotra” (Mk 8:33). Nie chciał, żeby cokolwiek przeszkodziło mu w spełnieniu woli Ojca. Niektóre przekłady Biblii oddają ten zwrot jako: „Odejdź za mnie” lub „Idź za Mną”. Słowa Jezusa mogły przypomnieć Piotrowi, jakie jest jego miejsce — jako naśladowca swojego Mistrza powinien go wspierać, a nie być przeszkodą na jego drodze.

szatanie: Jezus nie mówi tutaj, że Piotr jest Szatanem Diabłem, ale nazywa go przeciwnikiem, bo właśnie takie jest znaczenie hebrajskiego słowa satán. Jezus być może chciał zasugerować, że w tej sytuacji Piotr uległ wpływowi Szatana.

przeszkodą: Zob. komentarz do Mt 18:7.

niech się wyrzeknie samego siebie: Lub „niech zrezygnuje ze wszystkich praw do siebie”. Wskazuje to na gotowość całkowitego zrezygnowania z własnych upodobań albo przekazania Bogu prawa własności do swojej osoby. To greckie sformułowanie można też oddać jako „musi powiedzieć sobie ‚nie’”, co trafnie pokazuje, że czasami wiąże się to z powiedzeniem „nie” swoim osobistym pragnieniom, ambicjom i korzyściom (2Ko 5:14, 15). Mateusz użył tego samego greckiego czasownika, opisując, jak Piotr wyparł się znajomości z Jezusem (Mt 26:34, 35, 75).

pal męki: Lub „pal egzekucyjny”. W klasycznej grece słowo stauròs oznacza przede wszystkim pionowy słup lub pal. W sensie przenośnym czasami wyobraża cierpienia, hańbę, udręki, a nawet śmierć zadaną komuś dlatego, że naśladuje Jezusa (zob. Słowniczek pojęć).

życie: Lub „duszę” (zob. Słowniczek pojęć, „Dusza”).

życie: Lub „duszę” (zob. Słowniczek pojęć, „Dusza”).

życie: Zob. komentarz do Mt 16:25 i Słowniczek pojęć, „Dusza”.

Zapewniam: Występujące tu greckie słowo amén jest transkrypcją hebrajskiego określenia ʼamén i znaczy „niech się tak stanie” lub „zaprawdę; istotnie”. Jezus często poprzedzał tym słowem jakąś wypowiedź, obietnicę lub proroctwo, podkreślając w ten sposób całkowitą wiarygodność i niezawodność tego, co mówił. Takie użycie tego słowa należy w literaturze religijnej do wyjątków. Jezus używał też podwojonego amén (jak to wynika z całej Ewangelii według Jana); wyrażenie to można przetłumaczyć na „zaprawdę, zaprawdę” (zob. komentarz do Jn 1:51).

Zapewniam: Zob. komentarz do Mt 5:18.