ludzi: Lub „dusze ludzi” (zob. Dodatek A2 i Słowniczek pojęć, „Dusza”).

cuda: Lub „prorocze znaki”. W Chrześcijańskich Pismach Greckich słowo téras jest konsekwentnie używane w połączeniu z semeíon („znak”), przy czym oba występują w liczbie mnogiej (Mt 24:24; Jn 4:48; Dz 7:36; 14:3; 15:12; 2Ko 12:12). Słowo téras w podstawowym znaczeniu odnosi się do czegokolwiek, co wywołuje podziw i zdumienie. Wszędzie tam, gdzie ten termin wyraźnie oznacza zapowiedź tego, co wydarzy się w przyszłości, w komentarzu do danego wersetu podano alternatywne tłumaczenie „proroczy znak”.

w imieniu Jehowy: Dosł. „w Panu; z powodu Pana” (zob. Dodatek C). Z kontekstu można wywnioskować, że w tym wersecie przyimek epí („w”) wskazuje, na jakiej podstawie uczniowie Jezusa odważnie głosili. Jak wynika z dalszej części tego wersetu, Bóg potwierdzał, że naprawdę głoszą Jego słowo i że On to aprobuje i ich wspiera (por. Dz 4:29-31). Omawiane greckie wyrażenie pojawia się też w Septuagincie — często w wersetach, w których tekst hebrajski zawiera myśl o poleganiu na Jehowie i w których występuje tetragram (Ps 31:6 [30:7, LXX]; Jer 17:7). Biorąc to pod uwagę, niektórzy sugerują, że w tym wyrażeniu kryje się również myśl, że uczniowie przemawiali, polegając na Jehowie (zob. Dodatek C3: wprowadzenie i Dz 14:3).

cudów: Lub „proroczych znaków” (zob. komentarz do Dz 2:19).

tłumaczył: Greckie słowo diermenéuo bywa używane w odniesieniu do tłumaczenia z jednego języka na drugi (Dz 9:36, NŚ, 1997; 1Ko 12:30). Jednak może też oznaczać „objaśniać znaczenie; wyjaśniać w pełni”. W tym wersecie odnosi się do objaśniania proroctw.

Zeusem: Zob. Słowniczek pojęć.

Hermesem: Hermes to grecki bóg uważany za syna Zeusa i za posłańca bogów. Uchodził za poufnego doradcę mitologicznych herosów oraz za boga handlu, krasomówstwa, ćwiczeń gimnastycznych, snu i marzeń sennych. Ponieważ w rzymskim mieście Listra głównie przemawiał Paweł, tamtejsi mieszkańcy wzięli go za boga Hermesa. Harmonizowało to z ich poglądem, że Hermes jest posłańcem bogów i bogiem krasomówstwa. Co ciekawe, w Biblii różne słowa spokrewnione z tym imieniem są używane w odniesieniu do tłumaczenia, a także objaśniania znaczenia (np. gr. czasownik hermenéuo w Jn 1:42 oddano jako „to znaczy”, a w Heb 7:2 „zgodnie ze znaczeniem”; z kolei rzeczownik hermenía w 1Ko 12:10 oddano jako „[dar] tłumaczenia”, a w 1Ko 14:26 jako „tłumaczyć”; zob. też komentarz do Łk 24:27). W okolicach starożytnej Listry archeolodzy znaleźli posąg boga Hermesa oraz ołtarz poświęcony Zeusowi i Hermesowi. Rzymianie utożsamiali Hermesa ze swoim bogiem handlu, Merkurym.

wieńce: Lub „girlandy”. Kapłan Zeusa być może chciał włożyć te wieńce na głowę Pawłowi i Barnabasowi (czasami przyozdabiano tak bożki) albo samemu sobie i innym czcicielom Zeusa oraz zwierzętom ofiarnym. Takie wieńce na ogół robiono z liści i kwiatów, a niekiedy też z wełny.

uczniów: Lub „dusze uczniów” (zob. Dodatek A2 i Słowniczek pojęć, „Dusza”).

włożyli na nich ręce: W Pismach Hebrajskich kładzenie rąk na człowieka lub zwierzę miało różne znaczenia (Rdz 48:14; Kpł 16:21; 24:14). W wypadku ludzi ten gest zwykle wskazywał, że dana osoba została szczególnie wyróżniona lub wyznaczona do jakiegoś specjalnego zadania (Lb 8:10). Na przykład Mojżesz włożył ręce na Jozuego, czym pokazał, że wyznacza go na swojego następcę. Jozue stał się wtedy „pełen ducha mądrości” i mógł właściwie przewodzić Izraelowi (Pwt 34:9). W omawianym wersecie z Dz 6:6 powiedziano, że apostołowie włożyli ręce na mężczyzn, których wyznaczyli do odpowiedzialnych zadań. Wcześniej się pomodlili, czym pokazali, że szukają w tej sprawie Bożego kierownictwa. W taki sam sposób grono starszych zboru wyznaczyło Tymoteusza do pewnego szczególnego rodzaju służby (1Tm 4:14). Również Tymoteusz został upoważniony do powierzania innym zadań przez wkładanie na nich rąk. Nie miał jednak robić tego pochopnie, tylko po dokładnym rozważeniu czyichś kwalifikacji (1Tm 5:22).

starszych ludu: Dosł. „starszych mężczyzn”. W Biblii greckie określenie presbýteros odnosi się przede wszystkim do osób, które mają pewną miarę władzy i odpowiedzialności w jakiejś społeczności lub jakimś narodzie. Czasami termin ten odnosi się do czyjegoś wieku (tak jak w Łk 15:25; Dz 2:17), ale nie zawsze chodzi o osoby starsze. Tutaj określono nim przywódców narodu żydowskiego, którzy często są wymieniani razem z naczelnymi kapłanami i uczonymi w piśmie. Mężczyźni z tych trzech grup tworzyli Sanhedryn (Mt 21:23; 26:3, 47, 57; 27:1, 41; 28:12; zob. Słowniczek pojęć, „Starszy”).

ustanowili: Zgodnie z tym wersetem podróżujący nadzorcy Paweł i Barnabas ustanawiali starszych. Robiąc to, modlili się i pościli, co pokazuje, że podchodzili do tego zadania bardzo poważnie. Tytus i najwyraźniej Tymoteusz również mieli udział w mianowaniu starszych w zborach (1Tm 5:22; Tyt 1:5). Greckie słowo cheirotonéo, przetłumaczone tu na „ustanowili”, dosłownie znaczy „wyciągnąć rękę; podnieść rękę”. Opierając się na tym znaczeniu, niektórzy uważają, że zbór wybierał starszych przez podniesienie rąk. Ale to greckie słowo jest też używane w bardziej ogólnym sensie, bez precyzowania, w jaki sposób odbywało się mianowanie. Józef Flawiusz, żydowski historyk z I w. n.e., potwierdza takie znaczenie tego terminu — w Dawnych dziejach Izraela (VI, IV i XIII) posługuje się nim, gdy opisuje wyznaczenie Saula na króla. W tamtym wypadku zbór Izraela nie głosował na Saula przez podniesienie ręki. Biblia mówi, że prorok Samuel wylał na głowę Saula olejek i powiedział: „Jehowa namaścił cię na wodza swojego ludu”. To pokazuje, że Saul został wyznaczony na króla przez Jehowę Boga (1Sm 10:1). Poza tym jeśli chodzi o Dz 14:23, użyta tu konstrukcja gramatyczna wskazuje, że to nie zbór, tylko apostołowie Paweł i Barnabas ustanowili starszych (dosł. „wyciągnęli ręce [na starszych]”). W innych sytuacjach kiedy w I w. apostołowie i inni upoważnieni bracia powierzali wykwalifikowanym mężczyznom odpowiedzialne zadania w zborze, dosłownie wkładali na nich ręce. Gest ten symbolizował wyznaczenie ich do tych zadań (por. komentarz do Dz 6:6).

starszych: Dosł. „starszych mężczyzn”. W Biblii greckie określenie presbýteros odnosi się przede wszystkim do osób, które mają pewną miarę władzy i odpowiedzialności w jakiejś społeczności lub jakimś narodzie. Czasami termin ten odnosi się do czyjegoś wieku (zob. komentarz do Mt 16:21). „Starsi” — dojrzali duchowo mężczyźni — byli odpowiedzialni za przewodzenie i zarządzanie w starożytnym Izraelu i podobnie dojrzali duchowo mężczyźni usługiwali w zborach w I w. n.e. (1Tm 3:1-7; Tyt 1:5-9). Chociaż Paweł i Barnabas zostali wysłani w podróż misjonarską „przez ducha świętego”, to kiedy wyznaczali starszych, nadal zabiegali o kierownictwo Boże, „modląc się i poszcząc”. Następnie „powierzyli ich Jehowie” (Dz 13:1-4; 14:23). Oprócz Pawła i Barnabasa również Tytus i najwyraźniej Tymoteusz mianowali w zborach starszych (1Tm 5:22; Tyt 1:5). Nie ma żadnej wzmianki o tym, żeby zbory robiły to samodzielnie. Wygląda na to, że w poszczególnych zborach w I w. usługiwało co najmniej kilku starszych, którzy wspólnie tworzyli ‛grona starszych’ (1Tm 4:14; Flp 1:1).

powierzyli ich Jehowie: Grecki czasownik oddany tu jako „powierzyli” występuje też w Dz 20:32, gdzie Paweł mówi do starszych z Efezu: „Powierzam was Bogu”, oraz w Łk 23:46 w słowach Jezusa: „Ojcze, w Twoje ręce powierzam swojego ducha”. Te słowa Jezusa są cytatem z Ps 31:5, gdzie w Septuagincie (30:6, LXX) użyto tego samego greckiego wyrazu (oznaczającego „powierzyć”) i gdzie tekst hebrajski zawiera w bezpośrednim kontekście imię Boże. Myśl o powierzaniu siebie Jehowie występuje w Pismach Hebrajskich też w innych miejscach (Ps 22:8; 37:5 i przyp.; Prz 16:3; zob. Dodatek C3: wprowadzenie i Dz 14:23).

słowo Jehowy: To wyrażenie pochodzi z Pism Hebrajskich, gdzie występuje jako połączenie hebrajskiego terminu oznaczającego „słowo” oraz imienia Bożego. W tekście oryginalnym pojawia się w jakichś 200 wersetach (m.in. w: 2Sm 12:9; 24:11; 2Kl 7:1; 20:16; 24:2; Iz 1:10; 2:3; 28:14; 38:4; Jer 1:4; 2:4; Eze 1:3; 6:1; Oz 1:1; Mi 1:1; Za 9:1). Jeśli chodzi o Za 9:1, w pewnej wczesnej kopii Septuaginty znalezionej w Nachal Chewer na Pustyni Judzkiej (Izrael), niedaleko Morza Martwego, po greckim wyrazie lògos („słowo”) występuje imię Boże zapisane literami starohebrajskimi (). Ten pergaminowy zwój jest datowany na okres między 50 r. p.n.e. a 50 r. n.e. Powody, dla których w Dz 8:25 w Przekładzie Nowego Świata użyto wyrażenia „słowo Jehowy”, chociaż w dostępnych greckich manuskryptach pojawia się w tym miejscu wyrażenie „słowo Pana”, bardziej szczegółowo omówiono w Dodatku C3: wprowadzenie i Dz 8:25.

słowo Boże: W różnych wiarygodnych manuskryptach występuje tu greckie wyrażenie ton lògon, które znaczy „słowo” i które wiele współczesnych przekładów oddaje właśnie w ten sposób. Jednak w innych greckich manuskryptach pojawia się w tym miejscu wyrażenie ton lògon tou Kyríou, czyli „słowo Pana” (zob. Dodatek C i komentarz do Dz 8:25), a w jeszcze innych sformułowanie, które znaczy „słowo Boga”. Poza tym przynajmniej dwa przekłady Chrześcijańskich Pism Greckich na język hebrajski (w Dodatku C4 oznaczone symbolami J^{17, 28}) zawierają w tym wersecie imię Boże i wyrażenie to można przetłumaczyć na „słowo Jehowy”.

drzwi prowadzące do okazania wiary: Lub „drzwi wiary”. Jehowa otworzył te symboliczne drzwi ludziom z innych narodów, czyli nie-Żydom, dając im możliwość rozwinięcia wiary. W sensie biblijnym ktoś, kto ma wiarę, przejawia też zaufanie, które prowadzi do okazywania posłuszeństwa (Jak 2:17; zob. komentarz do Jn 3:16). Paweł w swoich listach trzykrotnie używa słowa „drzwi” w znaczeniu przenośnym (1Ko 16:9; 2Ko 2:12; Kol 4:3).

w niego wierzy: Podstawowe znaczenie greckiego czasownika pisteúo (spokrewnionego z rzeczownikiem pístis, zazwyczaj oddawanym jako „wiara”) to „wierzyć; mieć wiarę”, ale w zależności od kontekstu i konstrukcji gramatycznej może mieć on różne odcienie znaczeniowe. Znaczenie tego terminu często obejmuje coś więcej niż samo przeświadczenie czy uznawanie, że ktoś istnieje (Jak 2:19). Zawiera w sobie myśl o wierze i zaufaniu, które prowadzą do okazania posłuszeństwa. W Jn 3:16 grecki czasownik pisteúo występuje razem z przyimkiem eis, oznaczającym „w”. Na temat tego greckiego sformułowania pewien biblista napisał: „W tej konstrukcji słowo ‚wiara’ zawiera myśl o działaniu, o czymś, co ludzie robią, np. o pokładaniu wiary w kimś” (An Introductory Grammar of New Testament Greek, Paul L. Kaufman, 1982, s. 46). Jezus najwyraźniej ma tu na myśli życie wypełnione wiarą, a nie tylko pojedynczy przejaw wiary. W Jn 3:36 występuje podobne sformułowanie „kto wierzy w Syna”; ‛wiarę w Syna’ przeciwstawiono tam ‛nieposłuszeństwu Synowi’. Dlatego w tym kontekście słowo „wierzyć” zawiera w sobie myśl o posłuszeństwie wynikającym z czyjegoś głębokiego przekonania lub wiary.