nami (…) nas: Łukasz pisze tu w pierwszej osobie liczby mnogiej, co wskazuje, że znów dołączył do Pawła w Filippi; jakiś czas wcześniej właśnie tam się rozstali (Dz 16:10-17, 40). Teraz wyruszyli razem z Filippi do Jerozolimy, gdzie później Paweł został aresztowany (Dz 20:5 do 21:18, 33). Omawiana relacja to drugi fragment Dziejów Apostolskich, w którym Łukasz uwzględnia siebie jako uczestnika relacjonowanych wydarzeń (zob. komentarze do Dz 16:10; 27:1).

wyruszyliśmy: Narracja w Dziejach Apostolskich aż do Dz 16:9 prowadzona jest w trzeciej osobie, czyli Łukasz ogranicza się do przekazywania tego, co zrobili i powiedzieli inni. Jednak tutaj, w Dz 16:10, następuje zmiana — Łukasz uwzględnia siebie jako uczestnika relacjonowanych wydarzeń. Od tego momentu pisze w pierwszej osobie liczby mnogiej, gdy relacjonuje sytuacje, w których najwyraźniej był razem z Pawłem i jego współpracownikami (zob. komentarz do Dz 1:1 i „Wprowadzenie do Dziejów Apostolskich”). Po raz pierwszy towarzyszył Pawłowi ok. r. 50 n.e. w drodze z Troady do Filippi. W dalszą drogę apostoł wyruszył już bez niego (Dz 16:10-17, 40; zob. komentarze do Dz 20:5; 27:1).

mamy odpłynąć: Jak wspomniano w komentarzach do Dz 16:10 i 20:5, Dzieje Apostolskie zawierają fragmenty, w których Łukasz w opisach relacjonowanych wydarzeń używa pierwszej osoby liczby mnogiej (Dz 27:20). Wskazuje to, że nieraz towarzyszył Pawłowi w czasie jego licznych podróży. Właśnie w pierwszej osobie opisuje wydarzenia we fragmencie, który zaczyna się w tym wersecie, a kończy na Dz 28:16. Świadczy to o tym, że podróżował z Pawłem do Rzymu.

Święcie Przaśników: Zob. Słowniczek pojęć, „Święto Przaśników”, i Dodatek B15.

na posiłek: Dosł. „by połamać chleb”. W starożytności na Bliskim Wschodzie chleb stanowił podstawowe pożywienie, dlatego omawiane sformułowanie z czasem zaczęło oznaczać jedzenie jakiegokolwiek posiłku. Chleb na ogół miał postać cienkich i kruchych placków, więc zwykle nie krojono go nożem, ale łamano. Było to czymś normalnym i Jezus też często tak robił (zob. komentarz do Mt 14:19; zob. też Mt 15:36; Łk 24:30). Na przykład połamał chleb, kiedy ustanawiał Wieczerzę Pańską. Skoro był to zwyczajowy sposób dzielenia chleba, nie miało to żadnego symbolicznego znaczenia (zob. komentarz do Mt 26:26). Niektórzy twierdzą, że w Dziejach Apostolskich zwrot, który dosłownie oznacza „łamać chleb”, odnosi się nieraz do obchodów Wieczerzy Pańskiej (Dz 2:42, 46; 20:7, 11). Kiedy jednak Biblia wspomina o Wieczerzy Pańskiej, za każdym razem jest mowa zarówno o łamaniu chleba, jak i piciu wina z kielicha (Mt 26:26-28; Mk 14:22-25; Łk 22:19, 20; 1Ko 10:16-21; 11:23-26). Obie te czynności są równie ważne. Dlatego wzmianka o łamaniu chleba bez wzmianki o piciu wina odnosi się nie do Wieczerzy Pańskiej, ale do zwykłego posiłku. Poza tym Wieczerza Pańska zastąpiła Paschę, którą obchodzono raz w roku. Nic nie wskazuje na to, by Jezus chciał, żeby Pamiątkę jego śmierci obchodzono częściej.

wziął chleb (...) połamał go: W starożytności na Bliskim Wschodzie chleb miał postać cienkich placków; jeśli do ciasta nie dodano zakwasu, był kruchy. Łamanie chleba przez Jezusa nie miało żadnego symbolicznego znaczenia, po prostu w taki sposób dzielono tego rodzaju chleb (zob. komentarz do Mt 14:19).

połamał chleby: Chleb miał często postać cienkich i kruchych placków. Dlatego przed zjedzeniem zazwyczaj go łamano (Mt 15:36; 26:26; Mk 6:41; 8:6; Łk 9:16).

bo on żyje: Lub „bo jego dusza [czyli jego życie] jest w nim”. Inaczej mówiąc, życie tego młodego człowieka zostało przywrócone. Podobnie jak w wielu innych miejscach Chrześcijańskich Pism Greckich, słowo psyché odnosi się tu do życia danej osoby (Mt 6:25; 10:39; 16:25, 26; Łk 12:20; Jn 10:11, 15; 13:37, 38; 15:13; zob. Słowniczek pojęć, „Dusza”).

zaczął jeść posiłek: Dosł. „połamał chleb” (zob. komentarz do Dz 20:7).

na posiłek: Dosł. „by połamać chleb”. W starożytności na Bliskim Wschodzie chleb stanowił podstawowe pożywienie, dlatego omawiane sformułowanie z czasem zaczęło oznaczać jedzenie jakiegokolwiek posiłku. Chleb na ogół miał postać cienkich i kruchych placków, więc zwykle nie krojono go nożem, ale łamano. Było to czymś normalnym i Jezus też często tak robił (zob. komentarz do Mt 14:19; zob. też Mt 15:36; Łk 24:30). Na przykład połamał chleb, kiedy ustanawiał Wieczerzę Pańską. Skoro był to zwyczajowy sposób dzielenia chleba, nie miało to żadnego symbolicznego znaczenia (zob. komentarz do Mt 26:26). Niektórzy twierdzą, że w Dziejach Apostolskich zwrot, który dosłownie oznacza „łamać chleb”, odnosi się nieraz do obchodów Wieczerzy Pańskiej (Dz 2:42, 46; 20:7, 11). Kiedy jednak Biblia wspomina o Wieczerzy Pańskiej, za każdym razem jest mowa zarówno o łamaniu chleba, jak i piciu wina z kielicha (Mt 26:26-28; Mk 14:22-25; Łk 22:19, 20; 1Ko 10:16-21; 11:23-26). Obie te czynności są równie ważne. Dlatego wzmianka o łamaniu chleba bez wzmianki o piciu wina odnosi się nie do Wieczerzy Pańskiej, ale do zwykłego posiłku. Poza tym Wieczerza Pańska zastąpiła Paschę, którą obchodzono raz w roku. Nic nie wskazuje na to, by Jezus chciał, żeby Pamiątkę jego śmierci obchodzono częściej.

starszych: Dosł. „starszych mężczyzn”. W Biblii greckie określenie presbýteros odnosi się przede wszystkim do osób, które mają pewną miarę władzy i odpowiedzialności w jakiejś społeczności lub jakimś narodzie. „Starsi” — dojrzali duchowo mężczyźni — byli odpowiedzialni za przewodzenie i zarządzanie w miastach starożytnego Izraela i podobnie dojrzali duchowo mężczyźni usługiwali w zborach w I w. n.e. Omawiana relacja o spotkaniu Pawła ze starszymi z Efezu wyraźnie pokazuje, że w tamtejszym zborze był więcej niż jeden starszy. Liczba starszych w każdym zborze zależała od liczby dojrzałych duchowo mężczyzn, wykwalifikowanych do tego zadania (1Tm 3:1-7; Tyt 1:5-8). Kiedy Paweł pisał swój pierwszy list do Tymoteusza, który w tym czasie prawdopodobnie mieszkał w Efezie, wspomniał o „gronie starszych” (1Tm 1:3; 4:14).

pokorą: Pokora to brak pychy i wyniosłości. Wyraża się w tym, jak dana osoba postrzega siebie w zestawieniu z Bogiem i innymi ludźmi. Nie jest to słabość, lecz stan umysłu podobający się Jehowie. Chrześcijanie, którzy są naprawdę pokorni, współpracują ze sobą w jedności (Ef 4:2; Flp 2:3; Kol 3:12; 1Pt 5:5). Występujący w Chrześcijańskich Pismach Greckich wyraz tapeinofrosýne, oddany tu jako „pokora”, pochodzi od słów tapeinòo („ukorzyć; uniżyć”) i fren („umysł”). Dlatego dosłownie można go przetłumaczyć na „uniżenie umysłu”. Spokrewniony z nim termin tapeinòs (dosł. „uniżony”) jest oddawany jako „pokorny” (Mt 11:29; Jak 4:6; 1Pt 5:5) (zob. komentarz do Mt 11:29).

pokorny: Dosł. „uniżony w sercu”. Użyte tu greckie słowo wskazuje na pokorę i skromność; występuje też w Jak 4:6 i 1Pt 5:5, gdzie zostało oddane jako „pokorni”. Stan czyjegoś symbolicznego serca jest widoczny w jego postawie wobec Boga i ludzi.

od domu do domu: Lub „w różnych domach”. Jak pokazuje kontekst, Paweł odwiedzał wspomnianych mężczyzn w ich domach, żeby ich nauczać — mówił, „że powinni okazać skruchę, nawrócić się do Boga i wierzyć w naszego Pana, Jezusa” (Dz 20:21). Nie miał więc na myśli po prostu wizyt towarzyskich u nowych chrześcijan ani odwiedzania ich w celu udzielenia im zachęt, bo współwyznawcy już wcześniej okazali skruchę i uwierzyli w Jezusa. Doktor A. T. Robertson w swoim dziele zamieścił do Dz 20:20 następujący komentarz: „Warto zauważyć, że ten największy ze wszystkich kaznodziejów głosił od domu do domu i nie były to zwykłe wizyty towarzyskie” (Word Pictures in the New Testament, t. III, 1930, ss. 349, 350). A biblista Abiel Abbot Livermore tak napisał o Pawle, komentując jego słowa z tego wersetu: „Nie poprzestał na wygłaszaniu wykładów publicznych, (...) lecz gorliwie wykonywał swoje doniosłe zadanie na płaszczyźnie prywatnej, od domu do domu, dosłownie wnosząc niebiańską prawdę do domów i serc Efezjan” (The Acts of the Apostles With a Commentary, 1844, s. 270) (wyjaśnienie znaczenia gr. wyrażenia katʼ oíkous [dosł. „według domów”]: zob. komentarz do Dz 5:42).

od domu do domu: Sformułowanie to jest tłumaczeniem greckiego wyrażenia katʼ oíkon (dosł. „według domu”). Jak podają różne słowniki i komentarze biblijne, grecki przyimek katá może pełnić funkcję dystrybutywną, wskazującą na rozdzielanie, rozprowadzanie. Na przykład pewien leksykon wyjaśnia, że w omawianym wyrażeniu chodzi o „miejsca rozpatrywane jedno po drugim, w sensie dystrybutywnym (...) od domu do domu” (A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early Christian Literature, wyd. III). Również w innym źródle powiedziano, że przyimek katá ma „charakter dystrybutywny (Dzieje 2:46; 5:42: [...] dom po domu/​w [poszczególnych] domach)” (Exegetical Dictionary of the New Testament, red. Horst Balz i Gerhard Schneider). Biblista R. C. H. Lenski stwierdził: „Apostołowie ani na chwilę nie przerwali swojego błogosławionego dzieła. Prowadzili je ‚każdego dnia’. Robili to otwarcie ‚w świątyni’ — na oczach Sanhedrynu i straży świątynnej — i oczywiście również κατ’ οἴκον, które ma charakter dystrybutywny (‚od domu do domu’), a nie jest po prostu okolicznikiem (‚w domu’)” (The Interpretation of the Acts of the Apostles, 1961). Źródła te potwierdzają, że uczniowie Jezusa niejako rozdzielali (rozprowadzali) dobrą nowinę w jednym domu po drugim. Przyimek katá został podobnie użyty w Łk 8:1, gdzie o Jezusie czytamy, że głosił „od miasta do miasta i od wsi do wsi”. Ta metoda docierania do ludzi — bezpośrednio w ich domach — przynosiła wspaniałe rezultaty (Dz 6:7; por. Dz 4:16, 17; 5:28).

poddając się kierownictwu ducha świętego: Lub „związany w duchu”. Paweł nie tylko czuł się zobowiązany, ale też chciał poddać się kierownictwu ducha Bożego i udać się do Jerozolimy.

swojego życia: Lub „swojej duszy”. W tym wersecie greckie słowo psyché odnosi się do życia danej osoby (zob. Słowniczek pojęć, „Dusza”, i Dodatek A2).

głosiłem: Występujący tu grecki wyraz przede wszystkim znaczy „ogłaszać jako publiczny posłaniec”. Podkreśla sposób ogłaszania — zazwyczaj otwarte, publiczne obwieszczanie, a nie wygłaszanie kazań do ograniczonej grupy. Chrześcijanie głosili o „Królestwie Bożym”, tak jak wcześniej robił to Jezus (Dz 28:31).

Królestwie: Chodzi o Królestwo Boże. Ten główny temat Biblii przewija się przez całe Dzieje Apostolskie (Dz 1:3; 8:12; 14:22; 19:8; 20:25; 28:23, 31). Niektóre wczesne tłumaczenia na inne języki, takie jak łacińska Wulgata i syryjska Peszitta, zawierają w tym miejscu określenie „Królestwo Boże”. A w pewnym przekładzie Chrześcijańskich Pism Greckich na język hebrajski (w Dodatku C4 oznaczonym symbolem J¹⁷) występuje tu imię Boże i całe wyrażenie można przetłumaczyć na „Królestwo Jehowy”.

nie ponoszę winy za krew żadnego człowieka: Lub „jestem czysty od krwi wszystkich ludzi”. Paweł był przekonany, że w oczach Boga jest wolny od winy krwi, ponieważ gorliwie głosił dobrą nowinę o Królestwie. Nie zatrzymywał dla siebie tych ratujących życie informacji (Dz 18:6; por. Eze 33:6-8). Uczniom w Efezie opowiadał o „całym zamierzeniu Bożym”, bo nie chciał, żeby ktokolwiek z nich zginął w dniu sądu Bożego (Dz 20:27). Gdyby więc chrześcijanin powstrzymywał się od głoszenia, mógłby obciążyć się winą za krew innych ludzi. Stałoby się tak również wtedy, gdyby umyślnie lub nieumyślnie kogoś zabił, gdyby bezpośrednio lub pośrednio popierał organizacje winne rozlewu krwi — takie jak „Babilon Wielki” (Obj 17:6; 18:2, 4) czy inne organizacje, które przelewają mnóstwo niewinnej krwi (Obj 16:5, 6; por. Iz 26:20, 21) — a także gdyby pił lub spożywał krew pod jakąkolwiek postacią (Dz 15:20).

całym zamierzeniu Bożym: Lub „całym zamyśle Bożym; całej woli Bożej”. W tym miejscu chodzi o wszystko, co Bóg zamierzył zrobić za pośrednictwem swojego Królestwa, łącznie z tym, co jest niezbędne do wybawienia ludzi (Dz 20:25). Występujące tu greckie słowo boulé w Łk 7:30 zostało przetłumaczone na „wola [lub „rada”, przyp.]”, a w Heb 6:17 na „zamierzenie [lub „postanowienie”, przyp.]”.

Jego urząd nadzorcy: Lub „jego obowiązki nadzorcy”. Występujące tu greckie słowo episkopé jest spokrewnione z rzeczownikiem epískopos, który znaczy „nadzorca”, i z czasownikiem episkopéo, który w Heb 12:15 oddano jako „cały czas czuwajcie”. Piotr — zalecając, żeby miejsce niewiernego apostoła Judasza zajął ktoś inny — zacytował Ps 109:8. W tekście hebrajskim użyto tam słowa pekuddáh, które można przetłumaczyć na „urząd nadzorcy; nadzór; nadzorca” (Lb 4:16; Iz 60:17). W Septuagincie w tym miejscu (Ps 109:8 [108:8, LXX]) występuje to samo greckie słowo, którego Łukasz użył w Dz 1:20. Tak więc z natchnionej wypowiedzi Piotra jasno wynika, że apostołowie sprawowali urząd, czyli obowiązki, nadzorców. Do tego zadania zostali wyznaczeni przez samego Jezusa (Mk 3:14). Oznacza to, że w dniu Pięćdziesiątnicy 33 r. n.e. w zborze chrześcijańskim, który w ciągu jednego dnia ze 120 osób rozrósł się do ok. 3000, było już 12 nadzorców (Dz 1:15; 2:41). Od tamtej pory byli wybierani kolejni nadzorcy, którzy dbali o powiększający się zbór. Jednak 12 apostołów nadal sprawowało nadzór w szczególnym sensie, ponieważ Jehowa najwyraźniej postanowił, że w przyszłości będą oni tworzyć „12 kamieni fundamentowych” Nowej Jerozolimy (Obj 21:14; zob. komentarz do Dz 20:28).

czasu, gdy poddawano cię osądowi: Lub „czasu, gdy dokonywano u ciebie przeglądu”. Użyte tu greckie słowo episkopé („przegląd”) jest spokrewnione ze słowami epískopos („nadzorca”) i episkopéo („nadzorować; bacznie czuwać”); może mieć pozytywny lub negatywny wydźwięk. Dla niewiernych Żydów, którzy nie rozpoznali czasu tego przeglądu odbywającego się w trakcie ziemskiej służby Jezusa, miał on oznaczać niepomyślny osąd Boga. Jednak osoby, które rozpoznały ten czas i skorzystały z możliwości okazania skruchy i dowiedzenia wiary w Boga, miał czekać pomyślny osąd. To samo greckie słowo występuje w Septuagincie w Iz 10:3 i Jer 10:15 jako tłumaczenie hebrajskiego wyrażenia oznaczającego „dzień rozrachunku; dzień kary”.

Uważajcie na: Lub „czuwajcie nad”. Owce z trzody Jehowy są Mu bardzo drogie, bo kupił je cenną ‛krwią swojego własnego Syna’. Zapłacił więc za nie najwyższą możliwą cenę. Pokorni nadzorcy pamiętają, że Jehowa bardzo kocha swoje owce, i troszczą się o pomyślność każdej z nich (1Pt 5:1-3).

nadzorcami: Greckie słowo epískopos, oddawane jako „nadzorca”, jest spokrewnione z czasownikiem episkopéo, oznaczającym „cały czas czuwać” (Heb 12:15), i z rzeczownikiem episkopé, tłumaczonym na „przegląd” (1Pt 2:12; zob. komentarz do Łk 19:44), „zostać nadzorcą” (1Tm 3:1) lub „urząd nadzorcy” (Dz 1:20). Nadzorca więc to ktoś, kto odwiedza współwyznawców ze zboru, sprawdza, jak się mają, i zapewnia im kierownictwo. Wspomniane greckie określenie zawiera w sobie przede wszystkim myśl o sprawowaniu opieki i zapewnianiu ochrony. Nadzorcy w zborze chrześcijańskim mają obowiązek troszczyć się o współwyznawców pod względem duchowym. Kiedy Paweł użył terminu „nadzorcy” w omawianym wersecie, miał na myśli „starszych zboru w Efezie” (Dz 20:17). W swoim liście do Tytusa posłużył się słowem „nadzorca”, gdy wymieniał wymagania stawiane starszym zboru (Tyt 1:5, 7). Oba te określenia („nadzorca” i „starszy”) odnoszą się więc do tej samej funkcji, przy czym presbýteros wskazuje na dojrzałość duchową takiego chrześcijanina, a epískopos na obowiązki związane z pełnieniem tej funkcji. Ta relacja o spotkaniu Pawła ze starszymi z Efezu wyraźnie pokazuje, że w tamtejszym zborze było kilku starszych. Liczba nadzorców w danym zborze nie była z góry ustalona. Zależała od tego, ilu mężczyzn miało duchowe kwalifikacje, żeby zostać starszymi. Również w liście do chrześcijan w Filippi Paweł zwrócił się do „nadzorców” (Flp 1:1), co wskazuje, że w tamtejszym zborze działało grono starszych (zob. komentarz do Dz 1:20).

Boga: W niektórych wczesnych manuskryptach występuje tu słowo „Pan”, ale lepiej udokumentowana jest wersja ze słowem „Bóg” i wielu biblistów uważa, że właśnie tak brzmiał pierwotny tekst.

krwią Jego własnego Syna: Z gramatycznego punktu widzenia to greckie sformułowanie można przetłumaczyć na „krwią Jego własnego” lub „Jego własną krwią”. Należy więc brać pod uwagę kontekst. W języku greckim wyrażenie ho ídios („własny; swój”) może występować samodzielnie, bez określającego je rzeczownika lub zaimka. Przy tłumaczeniu na inne języki dla lepszego wydobycia sensu trzeba nieraz użyć dodatkowych określeń. Przykłady tego można znaleźć w Jn 1:11 („własnego ludu”), w Jn 13:1 („swoich uczniów”) i w Dz 24:23 („jego ludziom”). W pozabiblijnych greckich manuskryptach wyrażenie ho ídios („własny; swój”) jest używane jako czułe określenie bliskich krewnych. Ktoś, kto czytał omawiany werset (Dz 20:28) po grecku, od razu rozumiał z kontekstu, że po ho ídios domyślnie występuje rzeczownik w liczbie pojedynczej i że odnosi się on do jednorodzonego Syna Bożego, Jezusa Chrystusa, którego krew została przelana. Biorąc to wszystko pod uwagę, wielu biblistów i tłumaczy doszło do wniosku, że uzasadnione jest tu użycie słowa „syn”, i całe wyrażenie oddają: „krwią Jego własnego Syna” (zob. Biblię Warszawsko-Praską i Komentarz żydowski do Nowego Testamentu).

Bogu: W niektórych manuskryptach pojawia się tu słowo „Pan”, ale większość manuskryptów zawiera słowo „Bóg”.

słowach Pana Jezusa: Wypowiedź Jezusa z dalszej części tego wersetu przytoczył jedynie apostoł Paweł, ale jej sens oddają też Ewangelie i pozostała część natchnionych Pism (Ps 41:1; Prz 11:25; 19:17; Mt 10:8; Łk 6:38). Być może słowa te przekazał Pawłowi ktoś, kto je słyszał, albo sam wskrzeszony Jezus. Mógł się też o nich dowiedzieć dzięki objawieniu od Boga (Dz 22:6-15; 1Ko 15:6, 8).

Obejmowali Pawła: Lub „rzucali się Pawłowi na szyję”. Kiedy Biblia wspomina, że ktoś kogoś obejmował i całował, a przy tym płakał, wskazuje to, że żywił do tej osoby silne uczucia. Starsi z efeskiego zboru z pewnością darzyli takimi uczuciami Pawła (zob. też Rdz 33:4; 45:14, 15; 46:29; Łk 15:20).

czule go całowali: Szczera miłość Pawła do braci sprawiała, że oni też go kochali. W czasach biblijnych takie przyjacielskie uczucia często wyrażano pocałunkami (Rdz 27:26; 2Sm 19:39). Nieraz serdecznie się przy tym obejmowano i płakano (Rdz 33:4; 45:14, 15; Łk 15:20). Grecki termin oddany tu jako „czule go całowali” to wzmocniona forma czasownika filéo, który bywa tłumaczony na „całować” (Mt 26:48; Mk 14:44; Łk 22:47), ale częściej oznacza „kochać” (Jn 5:20; 11:3, NŚ, 1997; 16:27) (por. komentarz do Mt 26:49).

czule go pocałował: Grecki czasownik oddawany jako „czule pocałować” jest wzmocnioną formą czasownika „pocałować” użytego w Mt 26:48. Witając Jezusa w taki czuły, przyjacielski sposób, Judasz pokazał, jak bardzo jest podstępny i obłudny.