Kafarnaum: Od hebrajskiej nazwy oznaczającej „wioska Nahuma” albo „wioska pocieszenia” (Nah 1:1, przyp.). Miasto na pn.-zach. brzegu Jeziora Galilejskiego, które odegrało istotną rolę w ziemskiej służbie Jezusa; w Mt 9:1 zostało nazwane jego miastem.

Kafarnaum: Zob. komentarz do Mt 4:13.

setnik: Lub „centurion”, oficer rzymskiej armii dowodzący oddziałem 100 żołnierzy.

wysłał do niego żydowskich starszych: W równoległym sprawozdaniu z Mt 8:5 powiedziano, że „podszedł do niego [Jezusa] pewien setnik”. Żydowscy starsi najwyraźniej reprezentowali tego setnika. O tym szczególe wspomina tylko Łukasz.

Wkrótce potem: W niektórych starożytnych manuskryptach występuje tu sformułowanie „następnego dnia”, ale część wiarygodnych manuskryptów zawiera wersję występującą w tekście głównym tego przekładu.

Nain: Miasto galilejskie położone jakieś 35 km na pd. zach. od Kafarnaum, z którego najwyraźniej szedł Jezus (Łk 7:1-10). Nain, wspomniane w Chrześcijańskich Pismach Greckich tylko tutaj, jest utożsamiane z wioską Nejn, leżącą na pn. zach. od wzgórza More, ok. 10 km na pd. wsch. od Nazaretu. Obecnie jest to niewielka osada, ale pobliskie ruiny wskazują, że przed wiekami była to znacznie większa miejscowość. W tej pięknie położonej wiosce, z której rozciąga się widok na równinę Jizreel, miało miejsce pierwsze z trzech wskrzeszeń dokonanych przez Jezusa, o których wspominają Ewangelie — pozostałych dwóch dokonał w Kafarnaum i Betanii (Łk 8:49-56; Jn 11:1-44). Jakieś 900 lat wcześniej w pobliskiej miejscowości Szunem prorok Elizeusz wskrzesił syna Szunamitki (2Kl 4:8-37).

jednorodzony syn: Użyte tu greckie słowo monogenés, oddawane w wielu przekładach Biblii jako „jednorodzony”, oznacza „jedyny w swoim rodzaju; jedyny”. W Biblii występuje ono, kiedy mowa o pokrewieństwie między dzieckiem (synem lub córką) a rodzicami (zob. komentarze do Łk 7:12; 8:42; 9:38). W księgach napisanych przez apostoła Jana termin ten odnosi się wyłącznie do Jezusa (Jn 3:16, 18; 1Jn 4:9), ale nigdy do jego narodzin czy życia jako człowieka. Jan używa go natomiast, opisując przedludzki byt Jezusa jako Logosa, czyli Słowa — tego, który „był na początku u Boga”, jeszcze „zanim powstał świat” (Jn 1:1, 2; 17:5, 24). Jezus jest „jednorodzonym synem”, ponieważ jest Pierworodnym Jehowy i tylko on został powołany do istnienia bezpośrednio przez Niego. Co prawda „synami prawdziwego Boga” lub „synami Bożymi” są nazywane też inne istoty duchowe (Rdz 6:2, 4; Hi 1:6; 2:1; 38:4-7), ale Jehowa stworzył je wszystkie poprzez swojego pierworodnego Syna (Kol 1:15, 16). A zatem termin monogenés odnosi się zarówno do tego, że Jezus jest „jedyny w swoim rodzaju; jedyny; niezrównany”, jak i do tego, że został stworzony bezpośrednio przez Boga i wyłącznie przez Niego (1Jn 5:18).

jednorodzonego Syna: Występujące tu greckie słowo monogenés, oddawane w wielu przekładach Biblii jako „jednorodzony”, oznacza „jedyny w swoim rodzaju; jedyny”. W księgach spisanych przez apostoła Jana to określenie odnosi się wyłącznie do Jezusa (Jn 1:14; 3:18; 1Jn 4:9; zob. komentarz do Jn 1:14). Co prawda inne istoty duchowe też zostały nazwane synami Boga, ale tylko Jezusa nazwano „jednorodzonym Synem” (Rdz 6:2, 4; Hi 1:6; 2:1; 38:4-7). Jezus, pierworodny Syn, jako jedyny został stworzony bezpośrednio przez Ojca i pod tym względem odróżniał się od pozostałych synów Bożych. Wszyscy oni zostali stworzeni (zrodzeni) przez Jehowę za pośrednictwem tego pierworodnego Syna. Słowa monogenés w podobnym znaczeniu użył apostoł Paweł, pisząc, że Izaak był „jednorodzonym synem” Abrahama (Heb 11:17). Chociaż Abraham miał też innych synów — Ismaela z Hagar i kilku synów z Keturą (Rdz 16:15; 25:1, 2; 1Kn 1:28, 32) — Izaak był „jednorodzony” w szczególnym sensie. Był jedynym synem Abrahama urodzonym na podstawie obietnicy Bożej i jedynym synem Sary (Rdz 17:16-19).

bramy miejskiej: W odniesieniu do Nain trzy razy użyto greckiego słowa pòlis („miasto”). Chociaż termin ten zazwyczaj oznacza miasto otoczone murem, nie ma pewności, czy było tak w wypadku Nain. Jeśli nie, „bramą” mogła być po prostu przestrzeń między domami, przez którą do tego miasta wiodła droga. Jednak niektórzy archeolodzy uważają, że były tam mury. Tak czy inaczej, Jezus z uczniami mógł natknąć się na kondukt pogrzebowy przy „bramie” Nain od strony wsch., skąd prowadziła droga do grobowców na stoku wzgórza położonego na pd. wsch. od dzisiejszego Nejn.

jedynego: Użyte tu greckie słowo monogenés, oddawane w wielu przekładach Biblii jako „jednorodzony”, oznacza „jedyny w swoim rodzaju; jedyny”. Występuje ono, kiedy mowa o pokrewieństwie między dzieckiem (synem lub córką) a rodzicami. W tym kontekście oznacza jedyne dziecko. To samo greckie słowo występuje, gdy mowa o „jedynej” córce Jaira i „jedynym” synu pewnego mężczyzny uzdrowionym przez Jezusa (Łk 8:41, 42; 9:38). W Septuagincie słowa monogenés użyto w odniesieniu do córki Jeftego, o której napisano: „Była jego jedynym dzieckiem. Oprócz niej nie miał syna ani córki” (Sdz 11:34). W księgach spisanych przez apostoła Jana monogenés pięć razy odnosi się do Jezusa (więcej informacji o znaczeniu tego słowa, gdy jest użyte w odniesieniu do Jezusa: zob. komentarze do Jn 1:14; 3:16).

pełen współczucia: Lub „ulitował się”. Użyty w tym miejscu grecki czasownik splagchnízomai jest spokrewniony ze słowem splágchna, oznaczającym „jelita”, i wskazuje na uczucia, które przenikają człowieka do głębi, na intensywne emocje. W języku greckim jest to jedno z najmocniejszych słów wyrażających współczucie.

dwóch z nich: W równoległym sprawozdaniu z Mt 11:2, 3 powiedziano po prostu, że Jan Chrzciciel wysłał „swoich uczniów”. Łukasz dodaje informację, ilu ich było.

trędowaci: Zob. Mt 8:2 oraz Słowniczek pojęć, „Trąd; trędowaty”.

trędowaty: Osoba cierpiąca na ciężką chorobę skóry. Trąd wspominany w Biblii nie odnosi się jedynie do choroby znanej dzisiaj pod tą nazwą. Każdy, u kogo stwierdzono trąd, do czasu odzyskania zdrowia był izolowany od społeczeństwa (Kpł 13:2, przyp., 45, 46; zob. Słowniczek pojęć, „Trąd; trędowaty”).

chrztu na znak skruchy: Dosł. „chrztu skruchy”. Ten chrzest nie zmywał grzechów. Osoby chrzczone przez Jana publicznie pokazywały, że odczuwają skruchę za grzechy przeciwko Prawu i że są zdecydowane zmienić swoje postępowanie. Takie nastawienie pomagało prowadzić te osoby do Chrystusa (Gal 3:24). Jan przygotowywał ludzi na „wybawienie zapewnione przez Boga” (Łk 3:3-6; zob. komentarze do Mt 3:2, 8, 11 i Słowniczek pojęć, „Chrzest; chrzcić”; „Skrucha”).

chrztem: Greckie słowo báptisma oznacza „zanurzenie; pogrążenie” (zob. komentarze do Mt 3:11; Mk 1:4).

chrzczę was: Lub „zanurzam was”. Greckie słowo baptízo oznacza „zanurzyć; pogrążyć”. Inne relacje biblijne wskazują, że chrzest polega na całkowitym zanurzeniu. Pewnego razu Jan chrzcił ludzi w Dolinie Jordanu, w pobliżu Salim, „bo było tam dużo wody” (Jn 3:23). Kiedy Filip miał ochrzcić etiopskiego eunucha, obaj „zeszli do wody” (Dz 8:38). Tego samego greckiego słowa użyto w Septuagincie w 2Kl 5:14, gdzie czytamy, że Naaman „zanurzył się w Jordanie siedem razy”.

nie jadł ani nie pił: Słowa te najwyraźniej odnoszą się do pełnego wyrzeczeń życia Jana, które wiązało się z poszczeniem i wymaganym od nazirejczyków powstrzymywaniem się od alkoholu (Lb 6:2-4; Mt 9:14, 15; Łk 1:15; 7:33).

nie jadł chleba ani nie pił wina: Zob. komentarz do Mt 11:18.

poborców podatkowych: Zob. komentarz do Mt 5:46.

poborcy podatkowi: Zbieraniem podatków dla władz rzymskich zajmowało się wielu Żydów. Ludzie nimi gardzili nie tylko za kolaborowanie ze znienawidzonym okupantem, ale też dlatego, że żądali więcej, niż wynosiła stawka podatku. Żydzi zazwyczaj unikali poborców podatkowych i stawiali ich na równi z grzesznikami i prostytutkami (Mt 11:19; 21:32).

jej dzieła: Dosł. „jej dzieci”. W tekście greckim mądrość została tutaj uosobiona i przedstawiona jako mająca dzieci, a w równoległym sprawozdaniu z Mt 11:19 jako dokonująca dzieł. „Dzieci” mądrości lub inaczej jej „dzieła” — to znaczy czyny Jana Chrzciciela i Jezusa — dowodziły, że oskarżenia podnoszone przeciwko nim były fałszywe. Jezus powiedział niejako: „Popatrzcie na nasze prawe uczynki i postępowanie, a przekonacie się, że ten zarzut jest bezpodstawny”.

wszedł więc do jego domu: Łukasz jako jedyny z czterech ewangelistów wspomina, że Jezus otrzymywał i przyjmował zaproszenia od faryzeuszy na wspólny posiłek. Inne takie sytuacje opisał w Łk 11:37; 14:1.

pewna kobieta, znana jako grzesznica: Z Biblii wynika, że wszyscy ludzie są grzesznikami (2Kn 6:36; Rz 3:23; 5:12). Jednak tutaj określenie to ma węższe znaczenie i odnosi się do osób znanych z grzesznego postępowania — z niemoralności lub popełniania przestępstw (Łk 19:7, 8). Tylko Łukasz wspomina o tej grzesznej kobiecie, prawdopodobnie prostytutce, która wylała olejek na stopy Jezusa. Greckie sformułowanie przetłumaczone na „znana jako” dosłownie znaczy „która była”, ale jego użycie w tym kontekście wskazuje, że zapewne chodziło o cechę lub naturę tej osoby albo grupę społeczną, do której należała.

Dwaj mężczyźni byli zadłużeni: Żydzi w I w. n.e. dobrze znali relacje między dłużnikiem a wierzycielem, dlatego Jezus nawiązywał do nich w swoich przykładach (Mt 18:23-35; Łk 16:1-8). Jedynie Łukasz zanotował tę przypowieść o dwóch dłużnikach, z których jeden miał dług dziesięciokrotnie większy od drugiego. Jezus opowiedział ją, bo dostrzegł nastawienie, jakie goszczący go Szymon miał do kobiety, która wylała na stopy Jezusa pachnący olejek (Łk 7:36-40). W tej przypowieści Jezus przyrównuje grzech do długu tak dużego, że nie sposób go spłacić, i uwypukla zasadę: „Komu niewiele się przebacza, ten okazuje niewiele miłości” (Łk 7:47; zob. komentarze do Mt 6:12; 18:27; Łk 11:4).

denarów: Denar był srebrną monetą rzymską o wadze 3,85 g, na której znajdował się wizerunek Cezara. Jak wynika z Mt 20:2, w czasach Jezusa pracownicy zatrudniani w rolnictwie zazwyczaj otrzymywali denara za 12-godzinny dzień pracy (zob. Słowniczek pojęć, „Denar”, oraz Dodatek B14).

darując mu dług: Lub „odpuszczając mu dług”. W sensie przenośnym długi mogą oznaczać grzechy (zob. komentarz do Mt 6:12).

kto zawinił wobec nas: Lub „kto jest naszym dłużnikiem; kto zgrzeszył przeciwko nam”. Kiedy ktoś przeciwko komuś grzeszy, to jakby zaciągał u tej osoby dług i dlatego jest zobowiązany starać się o przebaczenie. Gdy Jezus w Kazaniu na Górze podał modlitwę wzorcową, użył słowa, które dosłownie oznacza „długi”, a nie grzechy (zob. komentarz do Mt 6:12). Greckie słowo oddane tu jako przebaczać dosłownie znaczy „pozwolić odejść”, czyli uwolnić od długu, nie żądając spłaty.

winy: Dosł. „długi”. Chodzi o grzechy. Kiedy ktoś przeciwko komuś grzeszy, to jakby zaciągał u tej osoby dług i dlatego jest zobowiązany starać się o przebaczenie. Uzyskanie Bożego przebaczenia zależy od tego, czy ktoś przebaczy winnym wobec niego (dosł. „swoim dłużnikom”) (Mt 6:14, 15; 18:35; Łk 11:4).

wody do umycia stóp: W czasach starożytnych — jak to też bywa w wielu rejonach świata obecnie — najczęściej przemieszczano się pieszo. Ubodzy chodzili nieraz boso, ale większość ludzi nosiła proste sandały składające się z podeszwy i skórzanych pasków. Po wejściu do domu sandały zdejmowano. Umycie stóp gościom należało do podstawowych przejawów gościnności. Robił to gospodarz lub jego niewolnik albo co najmniej udostępniał w tym celu wodę (Rdz 18:4; 24:32; 1Sm 25:41; Łk 7:37, 38).

Ty nie pocałowałeś mnie na powitanie: W czasach biblijnych pocałunek stanowił wyraz uczuć i szacunku. Mogło to być dotknięcie ustami czyichś ust (Prz 24:26, przyp.), policzka lub w wyjątkowej sytuacji nawet stóp (Łk 7:37, 38). Pocałunek był czymś normalnym nie tylko między krewnymi płci przeciwnej (Rdz 29:11; 31:28), ale także pomiędzy spokrewnionymi ze sobą mężczyznami (Rdz 27:26, 27; 45:15; Wj 18:7; 2Sm 14:33). Był również przejawem uczuć łączących bliskich przyjaciół (1Sm 20:41, 42; 2Sm 19:39).