nauczał (...) oraz głosił: Nauczanie różni się od głoszenia tym, że nauczyciel nie tylko przekazuje wiadomości, ale też udziela wskazówek i wyjaśnień, używa przekonujących argumentów oraz dostarcza dowodów (zob. komentarze do Mt 3:1; 28:20).

nauczać i głosić: Zob. komentarz do Mt 4:23.

innych miastach: Najwyraźniej chodzi o żydowskie miasta w Galilei.

Chrystusa: Tytuł ten pochodzi od greckiego słowa Christòs i jest odpowiednikiem tytułu „Mesjasz” (od hebr. maszíach); oba słowa znaczą „Pomazaniec”. W czasach biblijnych władcy, których ceremonialnie namaszczono olejkiem, stawali się pomazańcami.

Chrystus: W tekście greckim tytuł „Chrystus” jest tutaj poprzedzony rodzajnikiem, najwyraźniej dla podkreślenia pozycji Jezusa jako Mesjasza.

Chrystusa: W tekście greckim tytuł „Chrystus”, czyli „Pomazaniec”, jest tutaj poprzedzony rodzajnikiem. Użycie tej konstrukcji podkreśla, że Jezus jest obiecanym Mesjaszem — kimś namaszczonym do odegrania szczególnej roli (zob. komentarze do Mt 1:1; 2:4).

tym, który miał przyjść: Czyli Mesjaszem (Ps 118:26; Mt 3:11; 21:9; 23:39).

trędowaty: Osoba cierpiąca na ciężką chorobę skóry. Trąd wspominany w Biblii nie odnosi się jedynie do choroby znanej dzisiaj pod tą nazwą. Każdy, u kogo stwierdzono trąd, do czasu odzyskania zdrowia był izolowany od społeczeństwa (Kpł 13:2, przyp., 45, 46; zob. Słowniczek pojęć, „Trąd; trędowaty”).

trędowaci: Zob. komentarz do Mt 8:2 i Słowniczek pojęć, „Trąd; trędowaty”.

Zapewniam: Występujące tu greckie słowo amén jest transkrypcją hebrajskiego określenia ʼamén i znaczy „niech się tak stanie” lub „zaprawdę; istotnie”. Jezus często poprzedzał tym słowem jakąś wypowiedź, obietnicę lub proroctwo, podkreślając w ten sposób całkowitą wiarygodność i niezawodność tego, co mówił. Takie użycie tego słowa należy w literaturze religijnej do wyjątków. Jezus używał też podwojonego amén (jak to wynika z całej Ewangelii według Jana); wyrażenie to można przetłumaczyć na „zaprawdę, zaprawdę” (zob. komentarz do Jn 1:51).

Chrzciciel: Lub „Zanurzyciel”. Określenie używane najwyraźniej jako przydomek, który wskazywał, że chrzczenie przez zanurzanie w wodzie było charakterystyczne dla Jana. Żydowski historyk Józef Flawiusz pisał o „Janie, zwanym Chrzcicielem”.

Zapewniam: Zob. komentarz do Mt 5:18.

Chrzciciel: Lub „Zanurzyciel” (zob. komentarz do Mt 3:1).

celem, do którego ludzie wytrwale dążą, (...) ci, którzy się nie poddają: Użyte tu dwa spokrewnione ze sobą greckie słowa (biázetai i biastaí) zawierają myśl o zdecydowanym działaniu lub wysiłkach. Niektórzy tłumacze Biblii uznali, że mają one negatywny wydźwięk — że chodzi o stosowanie przemocy lub bycie jej ofiarą. Ale kontekst i użycie czasownika biázetai w Łk 16:16 (jedynym miejscu oprócz Mt 11:12, w którym on występuje) wskazują raczej na pozytywny sens — „dążenie do czegoś z entuzjazmem; gorliwe zabieganie o coś”. Te greckie słowa najwidoczniej odnoszą się do zdecydowanych działań lub wysiłków osób, które przychylnie zareagowały na głoszenie Jana Chrzciciela, co otworzyło przed nimi możliwość odziedziczenia Królestwa.

Prawo (...) pisma proroków: Określenie „Prawo” odnosi się do ksiąg biblijnych od Rodzaju do Powtórzonego Prawa. „Pisma proroków” to prorocze księgi z Pism Hebrajskich. Kiedy określenia te występują razem, może chodzić o całe Pisma Hebrajskie (Mt 7:12; 22:40; Łk 16:16).

w pismach proroków i w Prawie: Zazwyczaj wyrażenie to brzmi: „Prawo i pisma proroków” (Mt 5:17; 7:12; 22:40; Łk 16:16). Tylko w tym miejscu zastosowano odwrotny szyk. Chociaż w zasadzie nie wpływa to na zmianę znaczenia (zob. komentarz do Mt 5:17), wydaje się, że w tym wersecie położono większy nacisk na rolę proroctw w Biblii. Poza tym powiedziano tu, że nawet w Prawie prorokowano, co podkreśla proroczy charakter Prawa.

Eliaszem: Hebrajskie imię, które znaczy „moim Bogiem jest Jehowa”.

smuciliście: Lub „uderzaliście się ze smutku”. Bicie się w piersi było oznaką głębokiego smutku lub poczucia winy i wyrzutów sumienia (Iz 32:12; Nah 2:7; Łk 23:48).

nie jadł ani nie pił: Słowa te najwyraźniej odnoszą się do pełnego wyrzeczeń życia Jana, które wiązało się z poszczeniem i wymaganym od nazirejczyków powstrzymywaniem się od alkoholu (Lb 6:2-4; Mt 9:14, 15; Łk 1:15; 7:33).

Syn Człowieczy: Lub „Syn Ludzki”. W Ewangeliach to określenie występuje jakieś 80 razy. Jezus odnosił je do siebie — najwyraźniej chciał podkreślić, że naprawdę jest człowiekiem, urodzonym przez kobietę, i jako odpowiednik Adama może odkupić ludzkość z grzechu i śmierci (Rz 5:12, 14, 15). To wyrażenie wskazywało też, że Jezus jest Mesjaszem, czyli Chrystusem (Dn 7:13, 14; zob. Słowniczek pojęć).

poborcy podatkowi: Zbieraniem podatków dla władz rzymskich zajmowało się wielu Żydów. Ludzie nimi gardzili nie tylko za kolaborowanie ze znienawidzonym okupantem, ale też dlatego, że żądali więcej, niż wynosiła stawka podatku. Żydzi zazwyczaj unikali poborców podatkowych i stawiali ich na równi z grzesznikami i prostytutkami (Mt 11:19; 21:32).

jej dzieła: Dosł. „jej dzieci”. W tekście greckim mądrość została tutaj uosobiona i przedstawiona jako mająca dzieci, a w równoległym sprawozdaniu z Mt 11:19 jako dokonująca dzieł. „Dzieci” mądrości lub inaczej jej „dzieła” — to znaczy czyny Jana Chrzciciela i Jezusa — dowodziły, że oskarżenia podnoszone przeciwko nim były fałszywe. Jezus powiedział niejako: „Popatrzcie na nasze prawe uczynki i postępowanie, a przekonacie się, że ten zarzut jest bezpodstawny”.

Syn Człowieczy: Zob. komentarz do Mt 8:20.

poborców podatkowych: Zob. komentarz do Mt 5:46.

o mądrości świadczą jej dzieła: Mądrość została tutaj uosobiona i przedstawiona jako dokonująca dzieł. W równoległym sprawozdaniu Łukasza słowo oddane jako „dzieła” dosłownie znaczy „dzieci” (zob. komentarz do Łk 7:35). „Dzieci” mądrości lub inaczej jej „dzieła” — to znaczy czyny Jana Chrzciciela i Jezusa — dowodziły, że oskarżenia przeciwko nim były fałszywe. Jezus niejako powiedział: „Popatrzcie na nasze prawe uczynki i postępowanie, a przekonacie się, że ten zarzut jest bezpodstawny”.

Kafarnaum: Od hebrajskiej nazwy oznaczającej „wioska Nahuma” albo „wioska pocieszenia” (Nah 1:1, przyp.). Miasto na pn.-zach. brzegu Jeziora Galilejskiego, które odegrało istotną rolę w ziemskiej służbie Jezusa; w Mt 9:1 zostało nazwane jego miastem.

Kafarnaum: Zob. komentarz do Mt 4:13.

nieba: Słowa „niebo” użyto tu w sensie przenośnym — oznacza ono uprzywilejowaną pozycję.

grobu: Lub „Hadesu”, czyli wspólnego grobu ludzkości (zob. Słowniczek pojęć, „Grób”). To słowo zostało tu użyte w sensie przenośnym, żeby opisać poniżenie, które miało spotkać Kafarnaum.

lżej będzie: Jezus najwyraźniej posłużył się tu hiperbolą; tych słów nie należy rozumieć dosłownie (por. inne hiperbole, którymi posłużył się Jezus: Mt 5:18; Łk 16:17; 21:33). Kiedy powiedział, że „w Dniu Sądu lżej będzie Sodomie” (Mt 10:15; 11:22, 24; Łk 10:14), nie miał na myśli, że mieszkańcy Sodomy będą obecni tego dnia (por. Judy 7). Po prostu chciał podkreślić obojętność i winę większości ludzi w Chorazynie, Betsaidzie i Kafarnaum (Łk 10:13-15). Warto zauważyć, że to, co spotkało Sodomę, stało się symbolem zagłady, często wspominanym w związku z gniewem i osądem Boga (Pwt 29:23; Iz 1:9; Lam 4:6).

lżej będzie: Zob. komentarz do Łk 10:12.

małym dzieciom: Lub „tym, którzy są jak małe dzieci”, czyli osobom pokornym i chętnym do nauki.

obciążeni: Ci, których Jezus zachęcał do przyjścia, byli „obciążeni” zmartwieniami i trudnościami. Poza tym z powodu ludzkich tradycji dodanych do Prawa Mojżeszowego uciążliwe stało się dla nich wielbienie Jehowy (Mt 23:4). Ciężarem był nawet szabat, który miał zapewniać pokrzepienie (Wj 23:12; Mk 2:23-28; Łk 6:1-11).

ja was pokrzepię: Greckie słowo tłumaczone na „pokrzepić” może się odnosić zarówno do odpoczynku (Mt 26:45; Mk 6:31), jak i do zapewnienia komuś ulgi, dzięki której może dojść do siebie i odzyskać siły (2Ko 7:13; Flm 7). Kontekst wskazuje, że wzięcie „jarzma” Jezusa (Mt 11:29) będzie się wiązać ze służbą, a nie z odpoczynkiem. Użyty tu grecki czasownik w stronie czynnej zawiera myśl, że Jezus wzmacnia zmęczonych i dodaje im sił, dzięki czemu chcą wziąć na siebie jego lekkie i miłe jarzmo.

łagodni: Cecha osób, które chętnie podporządkowują się woli i kierownictwu Boga oraz nie próbują dominować nad innymi. Nie oznacza tchórzostwa czy słabości. W Septuagincie użyto tego słowa jako odpowiednika hebrajskiego wyrazu tłumaczonego na „potulny” lub „pokorny”. Występuje on w odniesieniu do Mojżesza (Lb 12:3), osób gotowych się uczyć (Ps 25:9), mających posiąść ziemię (Ps 37:11) oraz Mesjasza (Za 9:9; Mt 21:5). Jezus mówił sam o sobie, że jest łagodny i pokorny (Mt 11:29).

Weźcie na siebie moje jarzmo: Jezus wspomniał o „jarzmie” jako o symbolu podporządkowania się władzy i kierownictwu. Jeżeli mówił tu o jarzmie nałożonym mu przez Boga, to mógł mieć na myśli podwójne jarzmo, pod którym jego uczniowie stanęliby razem z nim, a on by im pomagał. W takim wypadku sformułowanie to można by oddać: „Stańcie ze mną pod moim jarzmem”. Ale Jezus mógł też mieć na myśli jarzmo, które sam nakłada na innych, a którego przyjęcie oznacza podporządkowanie się jego władzy oraz kierownictwu przez przyłączenie się do jego uczniów (zob. Słowniczek pojęć, „Jarzmo”).

łagodny: Zob. komentarz do Mt 5:5.

pokorny: Dosł. „uniżony w sercu”. Użyte tu greckie słowo wskazuje na pokorę i skromność; występuje też w Jak 4:6 i 1Pt 5:5, gdzie zostało oddane jako „pokorni”. Stan czyjegoś symbolicznego serca jest widoczny w jego postawie wobec Boga i ludzi.