duch prowadził: Występujący tu grecki wyraz pneúma odnosi się do ducha Bożego, który może być siłą pobudzającą lub skłaniającą daną osobę do działania zgodnego z wolą Boga (Mk 1:12; zob. Słowniczek pojęć, „Duch”).

Diabeł: Od greckiego wyrazu diábolos oznaczającego „oszczercę” (Jn 6:70; 2Tm 3:3). Pokrewny czasownik diabállo znaczy „oskarżać; wysuwać zarzuty” i w Łk 16:1 został oddany jako „oskarżono”.

Diabeł: Zob. komentarz do Mt 4:1.

Człowiek nie ma żyć samym chlebem: Zapisując tę wypowiedź Jezusa, która jest cytatem z Pism Hebrajskich, Łukasz podaje krótszy fragment z Pwt 8:3 niż Mateusz. Jednak niektóre starożytne greckie manuskrypty i przekłady uzupełniają ten cytat sformułowaniem „ale każdym słowem Boga”, co sprawia, że omawiany werset przypomina równoległe sprawozdanie z Mt 4:4. Niemniej wiele wczesnych manuskryptów zawiera krótszą wersję. Mimo to godny uwagi jest fakt, że w kilku przekładach Chrześcijańskich Pism Greckich na język hebrajski (w Dodatku C oznaczonych jako J^{7, 8, 10, 14, 15, 17}), które zawierają dłuższą wersję, występuje w tym miejscu tetragram i słowa te można oddać „ale wszystkim, co wychodzi z ust Jehowy”.

w logicznym porządku: Lub „w uporządkowanej kolejności”. Grecki wyraz katheksés, oddany tu jako „w logicznym porządku”, może się odnosić do kolejności wydarzeń w czasie albo kolejności tematycznej lub logicznej, ale niekoniecznie oznacza ścisły porządek chronologiczny. Łukasz nie zawsze opisuje wydarzenia w porządku chronologicznym, o czym wyraźnie świadczy Łk 3:18-21. Dlatego żeby ustalić kolejność wydarzeń z życia i służby Jezusa, należy wziąć pod uwagę treść wszystkich czterech sprawozdań ewangelicznych. Łukasz zazwyczaj trzymał się porządku chronologicznego, ale czasem na kolejność opisywanych wydarzeń i poruszanych tematów najwyraźniej miały wpływ również inne czynniki.

pokazał mu: Władca demonów prawdopodobnie sprawił, że Jezus zobaczył jakiś rodzaj wizji, która wydawała się bardzo realna.

królestwa: Wyraz ten odnosi się tutaj do wszelkiego rodzaju ludzkich rządów.

Diabeł zaprowadził go więc na górę: Równoległe sprawozdanie z Mt 4:8 zawiera dodatkowy szczegół, że Diabeł zabrał Jezusa „na niezwykle wysoką górę”. Łukasz opisuje pokusy w innej kolejności niż Mateusz, ale w tym wypadku to prawdopodobnie Mateusz podaje właściwą kolejność (Mt 4:1-11). Wydaje się rozsądne, że Szatan wprowadził dwie pierwsze pokusy niewinnie brzmiącym zwrotem „jeżeli jesteś synem Bożym”, a dopiero potem próbował otwarcie namówić Jezusa do złamania pierwszego z Dziesięciu Przykazań (Wj 20:2, 3). Poza tym słowa Jezusa: „Precz, Szatanie!” brzmią jak odpowiedź na ostatnią pokusę (Mt 4:10). Ponadto — chociaż nie jest to argument rozstrzygający — bibliści zwracają uwagę, że w Mt 4:5 druga pokusa została wprowadzona greckim słowem przetłumaczonym na „następnie”. To słowo może nieco precyzyjniej określać kolejność wydarzeń niż grecki wyraz oddany w Łk 4:5 jako „więc”. Łukasz co prawda spisał swoją relację w „logicznym porządku”, ale niekoniecznie oznacza to ścisły porządek chronologiczny (zob. komentarz do Łk 1:3).

pokazał mu: Zob. komentarz do Mt 4:8.

królestwa: Zob. komentarz do Mt 4:8.

oddasz mi cześć: Występujący tu grecki czasownik tłumaczony na „oddać cześć” został użyty w formie aorystu, który wskazuje na czynność jednorazową. Zwrot „oddasz mi cześć” nie oznacza więc, że Diabeł oczekiwał od Jezusa ciągłego oddawania mu czci, ale jednorazowego aktu wielbienia.

oddasz mi cześć: Zob. komentarz do Mt 4:9.

Jehowę: Zacytowano tu słowa z Pwt 6:13, gdzie w tekście hebrajskim pojawia się imię Boże wyrażone czterema spółgłoskami (w transliteracji na jęz. pol. JHWH) (zob. Dodatek C).

szczycie muru świątyni: Zob. komentarz do Mt 4:5.

na szczycie muru świątyni: Lub „na zwieńczeniu muru świątyni”. Dosł. „na skrzydle świątyni”. Greckie słowo oddawane jako „świątynia” może odnosić się do głównego budynku lub do całego kompleksu świątynnego. Dlatego wspomniane tu wyrażenie może oznaczać szczyt muru otaczającego cały kompleks.

Jehowy: Zacytowano tu słowa z Pwt 6:16, gdzie w tekście hebrajskim pojawia się imię Boże wyrażone czterema spółgłoskami (w transliteracji na jęz. pol. JHWH) (zob. Dodatek C).

synagogach: Zob. Słowniczek pojęć, „Synagoga”.

publicznym czytaniu Prawa i pism proroków: W I w. n.e. takie publiczne czytanie odbywało się „w każdy szabat” (Dz 15:21). Jednym z elementów nabożeństwa w synagodze było powtarzanie Szemy, żydowskiego wyznania wiary (Pwt 6:4-9; 11:13-21). Nazwa tej modlitwy pochodzi od pierwszego słowa cytowanego w niej wersetu: „Słuchaj [Szemáʽ], Izraelu: Jehowa, nasz Bóg, to jeden Jehowa” (Pwt 6:4). Najważniejszą częścią nabożeństwa było odczytywanie Tory, czyli Pięcioksięgu. W wielu synagogach tekst dzielono na takie odcinki, żeby całe Prawo można było odczytać w ciągu roku. W innych zajmowało to trzy lata. Czytane i objaśniane były również fragmenty ksiąg prorockich. Na zakończenie wygłaszano przemówienie. W synagodze w Antiochii Pizydyjskiej po takim publicznym czytaniu poproszono Pawła, by skierował do zgromadzonych słowa zachęty (zob. komentarz do Łk 4:16).

W szabat zgodnie ze swoim zwyczajem: Nic nie wskazuje na to, żeby Żydzi zgromadzali się w szabat w synagogach przed niewolą babilońską. Zwyczaj ten prawdopodobnie pojawił się w czasach Ezdrasza i Nehemiasza. Przynosił korzyści pod względem duchowym, dlatego to całkiem naturalne, że Jezus go przestrzegał. Przez całe ziemskie życie Jezusa jego rodzina miała zwyczaj chodzić do synagogi w Nazarecie. Z czasem wspólne spotkania w celu wielbienia Boga wprowadzono też w zborze chrześcijańskim.

stanął, żeby czytać: Zdaniem biblistów jest to najwcześniejsza znana wzmianka na temat przebiegu nabożeństwa w synagodze. Według tradycji żydowskiej rozpoczynało się ono zazwyczaj od osobistych modlitw zgromadzonych osób, a potem przytaczano Pwt 6:4-9 i 11:13-21. Następnie publicznie się modlono i czytano na głos wyznaczony w planie fragment Pięcioksięgu. Z Dz 15:21 wynika, że w I w. n.e. takie czytanie odbywało się w „każdy szabat”. Kolejną częścią spotkania, o której najwyraźniej mowa w Łk 4:16, było czytanie fragmentów ksiąg prorockich i omawianie płynących z nich lekcji. Zgodnie ze zwyczajem lektor czytał na stojąco i prawdopodobnie miał pewną swobodę w wyborze odczytywanego fragmentu (zob. komentarz do Dz 13:15).

zwój proroka Izajasza: Zwój Izajasza znaleziony nad Morzem Martwym składa się z połączonych ze sobą 17 kart pergaminu, zawiera 54 szpalty i ma długość 7,3 m. Zwój, którego używano w synagodze w Nazarecie, mógł mieć podobną długość. W I w. n.e. nie istniał podział na rozdziały i wersety, dlatego Jezus musiał odszukać wybrany fragment bez takiej pomocy. Sam fakt, że znalazł miejsce, gdzie było zapisane proroctwo, świadczy o tym, że bardzo dobrze znał Słowo Boże.

Jehowa: Zacytowano tu słowa z Iz 61:1, gdzie w tekście hebrajskim pojawia się imię Boże wyrażone czterema spółgłoskami (w transliteracji na jęz. pol. JHWH) (zob. Dodatek C).

namaścił: Ten cytat z proroctwa Izajasza Łukasz zaczerpnął z Septuaginty. Jednak Jezus czytał to proroctwo z tekstu hebrajskiego (Iz 61:1, 2), gdzie razem z czasownikiem „namaścił” występuje imię Boże wyrażone czterema spółgłoskami (w transliteracji na jęz. pol. JHWH). Kilka przekładów Chrześcijańskich Pism Greckich na język hebrajski (w Dodatku C oznaczonych jako J^{7, 8, 10, 14, 15}) zawiera w tym miejscu imię Boże i słowa te brzmią „Jehowa namaścił”.

żebym oznajmiał jeńcom wyzwolenie: Jezus cytuje tu proroctwo Izajasza, które część Żydów mogła rozumieć dosłownie (Iz 61:1). Jednak służba Jezusa skupiała się na uwalnianiu ludzi z niewoli duchowej, dlatego wyzwolenie, które ogłaszał, również było duchowe. Samo proroctwo oraz to, jak Jezus odniósł je do swojej służby, najwyraźniej nawiązują do Jubileuszu, który był obchodzony co 50 lat. Podczas roku jubileuszowego w całym kraju ‛ogłaszano wolność’ (Kpł 25:8-12).

czas przychylności Jehowy: Lub „rok dobrej woli Jehowy”. Jezus cytuje tu słowa z Iz 61:1, 2. W greckim tekście Ewangelii według Łukasza występuje tu zaczerpnięte z Septuaginty sformułowanie „rok godny przyjęcia”, które jest tłumaczeniem hebrajskiego wyrażenia oznaczającego „rok dobrej woli [lub „przychylności”, przyp.]”. Jezus odniósł ten werset do siebie, wskazując, że ten „rok” zaczął się wraz z początkiem jego służby niosącej wybawienie i był „godny przyjęcia” w tym sensie, że Jehowa okazywał ludziom „dobrą wolę” i ich „przyjmował”. Jezus nie odczytał kolejnych słów proroctwa Izajasza mówiących o stosunkowo krótkim „dniu zemsty” Boga, bo najwyraźniej chciał zwrócić uwagę na dłuższy okres — „rok dobrej woli”, podczas którego Bóg miał okazywać przychylność wszystkim szukającym u Niego wybawienia (Łk 19:9, 10; Jn 12:47).

Jehowy: Zacytowano tu słowa z Iz 61:2, gdzie w tekście hebrajskim pojawia się imię Boże wyrażone czterema spółgłoskami (w transliteracji na jęz. pol. JHWH) (zob. Dodatek C).

i usiadł: W ten sposób Jezus zasygnalizował, że zamierza coś powiedzieć. W synagogach panował zwyczaj, że osoba, która czytała przed zgromadzonymi, nie wracała na swoje miejsce, ale siadała, żeby nauczać, tam, gdzie „wszyscy w synagodze” ją widzieli (por. komentarz do Mt 5:1).

usiadł: Żydowscy nauczyciele religijni mieli zwyczaj wygłaszać nauki na siedząco, zwłaszcza przy bardziej oficjalnych okazjach.

przysłowie: Lub „przypowieść; przykład”. Greckie słowo parabolé, które dosłownie znaczy „zestawienie; przyłożenie”, może się odnosić do przypowieści, przysłowia lub przykładu (zob. komentarz do Mt 13:3).

swoich rodzinnych stronach: Dosł. „ojczystym mieście; ojczyźnie”. Chodzi o Nazaret, rodzinne miasto Jezusa. W tym kontekście greckie słowo oddane jako „rodzinne strony” (patrís) najwyraźniej odnosi się do stosunkowo niewielkiego terenu — do miasta, z którego pochodził Jezus i jego najbliższa rodzina. Jednak termin ten może też oznaczać większy obszar, np. ojczysty kraj lub region. W Jn 4:43, 44 to greckie słowo najwyraźniej odnosi się do całej Galilei.

przykładów: Lub „przypowieści”. Greckie słowo parabolé, które dosłownie znaczy „zestawienie; przyłożenie”, może się odnosić do przypowieści, przysłowia lub przykładu. Jezus często wyjaśniał coś, zestawiając to z czymś podobnym (Mk 4:30). Jego przykłady były krótkimi, zazwyczaj fikcyjnymi opowiadaniami ukazującymi jakąś prawdę natury moralnej lub duchowej.

przez trzy lata i sześć miesięcy: Zgodnie z 1Kl 18:1 Eliasz zapowiedział koniec suszy „w trzecim roku”. Dlatego niektórzy twierdzą, że słowa Jezusa są sprzeczne z relacją z 1 Księgi Królów. Jednak ze sprawozdania w Pismach Hebrajskich nie wynika, że susza trwała mniej niż trzy lata. Sformułowanie „w trzecim roku” najwyraźniej odnosi się do okresu, który rozpoczął się, gdy Eliasz po raz pierwszy zapowiedział Achabowi, że nadejdzie susza (1Kl 17:1). Zrobił to prawdopodobnie już w trakcie pory suchej, która zwykle trwała do sześciu miesięcy, ale tym razem mogła się przeciągać. Poza tym susza nie skończyła się w momencie, gdy „w trzecim roku” Eliasz ponownie przyszedł do Achaba, ale dopiero po późniejszej próbie ognia na górze Karmel (1Kl 18:18-45). Tak więc słowa Jezusa, jak również podobna wypowiedź jego przyrodniego brata zapisana w Jak 5:17, harmonizują z chronologią podaną w 1Kl 18:1.

Sarepcie: Lub „Carefat”. To fenickie miasto było położone na wybrzeżu Morza Śródziemnego, między Tyrem a Sydonem, czyli poza terytorium Izraela. Wspomniano o nim też w 1Kl 17:9, 10 i Abd 20. Nazwa Sarepta zachowała się w nazwie współczesnej miejscowości Sarafand położonej na terenie Libanu, ok. 13 km na pd. zach. od Sydonu, choć starożytne miasto mogło leżeć nieco bliżej Morza Śródziemnego (zob. Dodatek B10).

uzdrowiony: Lub „oczyszczony”. Mowa tu o uleczeniu Naamana z trądu (2Kl 5:3-10, 14). Według Prawa Mojżeszowego osoba trędowata była ceremonialnie nieczysta (Kpł 13:1-59). Użyty tu grecki termin, który bywa oddawany jako „oczyszczony”, często występuje w kontekście uzdrawiania trędowatych (Mt 8:3; 10:8; Mk 1:40, 41).

żeby go z niej zrzucić: Lub „żeby go zrzucić głową w dół”. Według tradycji żydowskiej, utrwalonej później w Talmudzie, przestępca był czasami zrzucany z urwiska. Następnie, żeby mieć pewność, że umarł, obrzucano go kamieniami. Niezależnie od tego, czy ludzie w Nazarecie mieli taki zamiar, czy nie, bez wątpienia chcieli zabić Jezusa.

Kafarnaum: Od hebrajskiej nazwy oznaczającej „wioska Nahuma” albo „wioska pocieszenia” (Nah 1:1, przyp.). Miasto na pn.-zach. brzegu Jeziora Galilejskiego, które odegrało istotną rolę w ziemskiej służbie Jezusa; w Mt 9:1 zostało nazwane jego miastem. Kafarnaum leżało ok. 200 m p.p.m., a Nazaret jakieś 360 m n.p.m., dlatego w tekście greckim powiedziano tu, że Jezus „zszedł” do Kafarnaum.

miał nieczystego ducha, demona: Lub „miał ducha, nieczystego demona” (zob. Słowniczek pojęć, „Duch”).

Czego od nas chcesz (...)?: Zob. komentarz do Mt 8:29.

Czego od nas chcesz (...)?: Lub „co my i ty mamy ze sobą wspólnego?”. W dosłownym tłumaczeniu to pytanie retoryczne brzmi: „Co nam i tobie?”. Ten semicki idiom występuje w Pismach Hebrajskich (Joz 22:24; Sdz 11:12; 2Sm 16:10; 19:22; 1Kl 17:18; 2Kl 3:13; 2Kn 35:21; Oz 14:8), a jego grecki odpowiednik w Chrześcijańskich Pismach Greckich (Mt 8:29; Mk 1:24; 5:7; Łk 4:34; 8:28; Jn 2:4). Jego dokładne znaczenie może się różnić w zależności od kontekstu. W omawianym wersecie wyraża wrogość i sprzeciw, dlatego niektórzy tłumaczą go na: „Nie dręcz nas!” albo „Zostaw nas w spokoju!”. W innych kontekstach sformułowania tego używa się, żeby wyrazić odmienne zdanie lub odmówić wykonania zasugerowanej czynności, ale bez cienia pogardy, arogancji czy wrogości (zob. komentarz do Jn 2:4).

Szymon, zwany Piotrem: Piotr jest w Biblii nazywany pięcioma różnymi imionami: 1) Symeon, które jest grecką transliteracją hebrajskiego imienia; 2) greckim Szymon (zarówno Symeon, jak i Szymon pochodzą od hebr. czasownika oznaczającego „słyszeć; słuchać”); 3) Piotr (gr. imię, które znaczy „odłam skalny”; w Biblii określa tylko tego apostoła); 4) Kefas, które jest semickim odpowiednikiem imienia Piotr (imię Kefas może być spokrewnione z hebr. słowem kefím [„skały”], użytym w Hi 30:6 i Jer 4:29); oraz 5) Szymon Piotr (Dz 15:14; Jn 1:42; Mt 16:16).

teściowa Szymona: Chodzi o teściową Piotra, nazywanego też Kefasem (Jn 1:42). Wzmianka o teściowej zgadza się ze słowami Pawła z 1Ko 9:5, z których wynika, że Kefas był żonaty. Jego teściowa mieszkała razem z nim w domu, który dzielił ze swoim bratem Andrzejem (Mk 1:29-31; zob. komentarz do Mt 10:2, gdzie wyjaśniono, jakich imion używano w odniesieniu do tego apostoła).

miała wysoką gorączkę: Mateusz i Marek piszą, że teściowa Piotra „leżała w łóżku, bo miała gorączkę” (Mt 8:14; Mk 1:30). Tylko Łukasz, najwyraźniej dlatego że był lekarzem, zwraca uwagę, jak poważny był jej stan — że miała „wysoką gorączkę” (zob. „Wprowadzenie do Ewangelii według Łukasza”).

Królestwo Boże: Wyrażenie to występuje w relacji Marka 14 razy. Mateusz używa go tylko 4 razy (Mt 12:28; 19:24; 21:31, 43), ale ok. 30 razy posługuje się podobnym wyrażeniem — „Królestwo Niebios” (por. Mk 10:23 z Mt 19:23, 24). To Królestwo było głównym tematem głoszenia Jezusa (Łk 4:43). W Ewangeliach jest ponad 100 wzmianek o Królestwie, większość w wypowiedziach Jezusa (zob. komentarze do Mt 3:2; 4:17; 25:34).

głosić dobrą nowinę: Użyty tu grecki czasownik euaggelízomai („głosić dobrą nowinę”) w Chrześcijańskich Pismach Greckich występuje 54 razy. Często posługuje się nim Łukasz (Łk 1:19; 2:10; 3:18; 4:18; 8:1; 9:6; 20:1; Dz 5:42; 8:4; 10:36; 11:20; 13:32; 14:15, 21; 15:35; 16:10; 17:18). Jest różnica między słowem kerýsso, oznaczającym „głosić; rozpowiadać” (Mt 3:1; 4:17; 24:14; Łk 4:18, 19; 8:1, 39; 9:2; 24:47; Dz 8:5; 28:31), a euaggelízomai, które znaczy „głosić dobrą nowinę”. To pierwsze podkreśla sposób ogłaszania — obwieszczanie publiczne, na mocy upoważnienia. Drugie kieruje uwagę na treść orędzia — na ogłaszanie „dobrej nowiny”. Pokrewny rzeczownik euaggélion („dobra nowina”) w Chrześcijańskich Pismach Greckich występuje 76 razy (zob. komentarze do Mt 4:23; 24:14 oraz Słowniczek pojęć, „Dobra nowina”).

Królestwie Bożym: W całych Chrześcijańskich Pismach Greckich dobra nowina jest ściśle związana z Królestwem Bożym — głównym tematem głoszenia i nauczania Jezusa. Wyrażenie „Królestwo Boże” występuje 32 razy w Ewangelii według Łukasza, 14 razy w Ewangelii według Marka i 4 razy w Ewangelii według Mateusza. Jednak Mateusz jakieś 30 razy używa synonimicznego określenia „Królestwo Niebios” (zob. komentarze do Mt 3:2; 24:14; Mk 1:15).

dobrą nowinę: Po raz pierwszy pojawia się tu greckie słowo euaggélion, oddawane w niektórych przekładach jako „ewangelia”. Pokrewny grecki wyraz, euaggelistés, tłumaczony na „ewangelizator”, znaczy „głosiciel dobrej nowiny” (Dz 21:8; Ef 4:11, przyp.; 2Tm 4:5, przyp.).

ta dobra nowina: Występujące tu greckie słowo euaggélion pochodzi od słów eu, czyli „dobry; dobrze”, oraz ággelos, czyli „ten, który przynosi wiadomość; ten, który ogłasza” (zob. Słowniczek pojęć). W niektórych przekładach to słowo oddano jako „ewangelia”. Pokrewny grecki wyraz, tłumaczony na „ewangelizator” (euaggelistés), znaczy „głosiciel dobrej nowiny” (Dz 21:8; Ef 4:11, przyp.; 2Tm 4:5, przyp.).

Królestwo: Pierwsze wystąpienie greckiego słowa basileía, odnoszącego się zarówno do rządu, na czele którego stoi król, jak i do obszaru jego panowania oraz do jego poddanych. W Chrześcijańskich Pismach Greckich występuje ono 162 razy — z czego 55 razy w sprawozdaniu Mateusza, gdzie przeważnie oznacza niebiański rząd Boga. Mateusz używa tego określenia tak często, że jego księgę można by nazwać Ewangelią Królestwa (zob. Słowniczek pojęć, „Królestwo Boże”).

Królestwo Niebios: Wyrażenie to występuje w relacji Mateusza ok. 30 razy. W innych Ewangeliach się nie pojawia. Marek i Łukasz używają synonimicznego wyrażenia „Królestwo Boże”. Wskazuje to, że „Królestwo Boże” ma siedzibę w duchowych niebiosach i stamtąd panuje (Mt 21:43; Mk 1:15; Łk 4:43; Dn 2:44; 2Tm 4:18).

Królestwie: Chodzi o Królestwo Boże. W całych Chrześcijańskich Pismach Greckich „dobra nowina” (zob. komentarz do słów ta dobra nowina z tego wersetu) jest ściśle związana z Królestwem Bożym — głównym tematem głoszenia i nauczania Jezusa (zob. komentarze do Mt 3:2; 4:23; Łk 4:43).