3 godzina: Dosł. „trzecia godzina dnia”, czyli ok. 9 rano. W I w. n.e. Żydzi odmierzali czas, licząc 12 godzin dnia od wschodu słońca, czyli od ok. 6 rano (Jn 11:9). Dlatego 3 godzina to według dzisiejszej rachuby czasu ok. 9 rano, 6 godzina wypada ok. 12 w południe, a 9 to mniej więcej 3 po południu. Ludzie nie mieli wtedy dokładnych zegarów, więc informacja o czasie danego wydarzenia była zazwyczaj podawana w przybliżeniu (Jn 1:39; 4:6; 19:14; Dz 10:3, 9).

godzinę 9: Czyli ok. 3 po południu (zob. komentarz do Dz 2:15).

godzinę modlitwy: W świątyni zanoszono modlitwy najwyraźniej przy okazji składania porannych i wieczornych ofiar (Wj 29:38-42; 30:7, 8). Łukasz podaje, że ludzie się modlili „w porze [dosł. „godzinie”] ofiarowania kadzidła” (Łk 1:10). Kiedy Jehowa przekazywał królowi Dawidowi wskazówki dotyczące składania codziennych ofiar, polecił zorganizować służbę kapłanów i Lewitów, żeby oddawali Mu chwałę, składali podziękowania i Go wysławiali, co niewątpliwie obejmowało modlitwy (1Kn 16:4; 23:30; 2Kn 29:25, 26). Tak więc kadzidło i modlitwy były ze sobą ściśle związane (Ps 141:2; Obj 5:8; 8:3, 4). W „godzinie modlitwy” ludzie zwykle zbierali się na dziedzińcach świątyni. Niektórzy z nich przychodzili do świątyni po to, żeby za pośrednictwem kapłanów się oczyścić, a inni żeby wspólnie się modlić i wielbić Boga (Łk 2:22-38). Według tradycji rabinicznej kapłani ustalali przez losowanie, który z nich powinien spalić kadzidło na złotym ołtarzu (zaszczyt ten przypadał najwyżej raz w życiu). Wybrany kapłan uroczyście wchodził do Miejsca Świętego, podczas gdy inni kapłani, Lewici i lud modlili się na dziedzińcach. Robili to w głębokiej ciszy przez jakieś pół godziny, a wokół roznosił się zapach kadzidła (Łk 1:9, 10). Na koniec „godziny modlitwy” błogosławiono lud (Lb 6:22-27), a chór Lewitów śpiewał psalm wyznaczony na dany dzień tygodnia.

Nazarejczyk: Przydomek nadany Jezusowi, a później używany też w odniesieniu do jego naśladowców (Dz 24:5). Imię Jezus było bardzo popularne wśród Żydów, dlatego często dodawano do niego jakieś określenie uściślające. W czasach biblijnych zwyczajowo nadawano przydomki wskazujące, skąd pochodzi dany człowiek (2Sm 3:2, 3; 17:27; 23:25-39; Nah 1:1; Dz 13:1; 21:29). Jezus większość życia spędził w galilejskim mieście Nazaret, nic więc dziwnego, że w różnych sytuacjach i przez różne osoby był nazywany „Nazarejczykiem” (Mk 1:23, 24; 10:46, 47; 14:66-69; 16:5, 6; Łk 24:13-19; Jn 18:1-7). On sam zaakceptował ten przydomek i też go używał (Jn 18:5-8; Dz 22:6-8). Na tabliczce umieszczonej z rozkazu Piłata na palu męki było napisane po hebrajsku, po łacinie i po grecku: „Jezus Nazarejczyk, Król Żydów” (Jn 19:19, 20). Po dniu Pięćdziesiątnicy 33 r. n.e. apostołowie i inni ludzie często określali Jezusa Nazarejczykiem lub zaznaczali, że pochodził z Nazaretu (Dz 2:22; 3:6; 4:10; 6:14; 10:38; 26:9; zob. też komentarz do Mt 2:23).

Nazarejczyka: Zob. komentarz do Mk 10:47.

Naczelnego Pełnomocnika: Występujący tu grecki termin archegòs zasadniczo znaczy „naczelny wódz; ten, który idzie pierwszy”. W Biblii został użyty cztery razy, za każdym razem w odniesieniu do Jezusa (Dz 3:15; 5:31; Heb 2:10; 12:2). Może też odnosić się do kogoś, kto toruje drogę i przygotowuje ją dla innych, czyli jest pionierem w jakiejś dziedzinie. Ponieważ Jezus stał się Pośrednikiem między Bogiem a ludźmi i otworzył drogę do uzyskania życia wiecznego, słusznie mógł zostać nazwany Naczelnym Pełnomocnikiem w sprawie życia, inaczej mówiąc Pionierem Życia. Termin oddany jako „Naczelny Pełnomocnik” wskazuje, że ten, który idzie na czele, ma takie kompetencje jak wódz lub książę (pokrewnego słowa użyto w Dz 7:27, 35, gdzie Mojżesza nazwano „władcą” Izraela). W omawianym wersecie termin ten kryje w sobie myśl, że ktoś taki jest narzędziem, którym Bóg posługuje się do realizacji swojego zamierzenia. Jezus stał się „odpowiednim okupem” „w zamian za wielu” (1Tm 2:5, 6; Mt 20:28; Dz 4:12). Odkąd zmartwychwstał, mógł jako Arcykapłan i Sędzia udostępniać błogosławieństwa wynikające ze złożonej przez siebie ofiary okupu. Ludziom, którzy w nią wierzą, umożliwia ona uwolnienie od grzechu i śmierci. Jezus jest więc tym, za pośrednictwem którego zmarli mogą powrócić do życia (Jn 5:28, 29; 6:39, 40). Właśnie w tym sensie otwiera on drogę do życia wiecznego (Jn 11:25; 14:6; Heb 5:9; 10:19, 20). Chociaż niektórzy tłumacze biblijni oddają termin archegòs jako „Sprawca”, „Twórca” lub „Dawca” życia, to z Biblii jasno wynika, że te określenia nie pasują do Jezusa. Życie i władzę otrzymał on od Boga i Bóg się nim posługuje (Ps 36:9; Jn 6:57; Dz 17:26-28; Kol 1:15; Obj 3:14).

okażcie skruchę i nawróćcie się: Greckie słowo metanoéo (oddane tu jako „okazać skruchę”) dosłownie znaczy „zmienić zdanie”, co wskazuje na zmianę sposobu myślenia, nastawienia lub zamiaru. W tym kontekście skrucha obejmuje czyjeś pragnienie naprawienia relacji z Bogiem. Jeśli ktoś, kto zgrzeszył, okazuje szczerą skruchę, to znaczy, że bardzo żałuje swojego złego postępowania i jest zdecydowany go nie powtarzać (2Ko 7:10, 11; zob. komentarze do Mt 3:2, 8). Co więcej, prawdziwa skrucha pobudza go do ‛nawrócenia się’ — porzucenia złego postępowania i robienia tego, co podoba się Bogu. Zarówno w języku hebrajskim, jak i greckim czasowniki, które można przetłumaczyć na „nawrócić się” (hebr. szuw; gr. stréfo; epistréfo), dosłownie oznaczają „wrócić; zawrócić” (Rdz 18:10; 50:14; Rut 1:6; Dz 15:36). W znaczeniu religijnym mogą wyrażać zejście ze złej drogi i powrócenie do Boga (1Kl 8:33; Eze 33:11; zob. komentarze do Dz 15:3; 26:20).

zostały zmazane: Czasownik występujący tu w języku greckim bywa definiowany jako „spowodować zniknięcie czegoś przez wytarcie”. W Biblii użyto go w wersetach mówiących o ‛otarciu łez’ (Obj 7:17; 21:4) i wymazaniu imion z księgi życia (Obj 3:5). W omawianym wersecie zawiera myśl o „usunięciu czegoś tak, żeby nie został żaden ślad”. Niektórzy bibliści widzą tu skojarzenie ze ścieraniem ręcznego pisma (por. Kol 2:14, gdzie to samo gr. słowo oddano jako „unieważnił [dosł. „wymazał”, przyp.]”).

za sprawą Jehowy: Dostępne greckie manuskrypty zawierają w tym miejscu słowa „od oblicza Pana” (zob. Dodatek C). Kontekst tego wersetu (Dz 3:17-22) wskazuje, że określenie „Pan” nie odnosi się tu do Jezusa, tylko do Jehowy Boga, który miał ‛posłać Chrystusa’ (Dz 3:20). Greckie słowo oznaczające „Pan” (Kýrios) pojawia się też w Dz 3:22 w cytacie z Pwt 18:15, gdzie w tekście hebrajskim występuje tetragram (zob. komentarz do Dz 3:22). W Pismach Hebrajskich wyrażenie „oblicze [lub „twarz”] Jehowy” jest połączeniem hebrajskiego słowa oznaczającego „oblicze; twarz” oraz tetragramu (Lb 32:20, 21; 1Kl 13:6, przyp.; Ps 34:16; zob. Dodatek C3: wprowadzenie i Dz 3:19).

czasy: Lub „wyznaczone czasy”. Greckie słowo kairòs (występujące tu w lm. i oddane jako „czasy”) może się odnosić do jakiegoś momentu w strumieniu czasu, do ustalonego lub konkretnego okresu albo do „pory” charakteryzującej się określonymi cechami (Mt 13:30, NŚ, 1997; 21:34; Mk 11:13). Zostało użyte we fragmentach mówiących o „wyznaczonym czasie” na rozpoczęcie przez Jezusa służby (Mk 1:15) i o „wyznaczonym (...) czasie” jego śmierci (Mt 26:18). Jest też używane w odniesieniu do przyszłych czasów lub pór ustalonych przez Boga, związanych zwłaszcza z obecnością Chrystusa i jego Królestwem (Dz 1:7; 1Ts 5:1).

Okażcie skruchę: Użyty tu grecki wyraz można dosłownie przetłumaczyć na „zmienić zdanie”, co wskazuje na zmianę sposobu myślenia, nastawienia lub zamiaru. W tym kontekście okazanie skruchy oznacza dokonanie zmian z myślą o dobrych relacjach z Bogiem (zob. komentarze do Mt 3:8, 11 i Słowniczek pojęć, „Skrucha”).

owoce świadczące o skrusze: Chodzi o dowody i uczynki potwierdzające zmianę sposobu myślenia lub nastawienia u słuchaczy Jana (Łk 3:8; Dz 26:20; zob. komentarze do Mt 3:2, 11 i Słowniczek pojęć, „Skrucha”).

nawróceniu: Użyte tu greckie słowo epistrofé pochodzi od czasownika oznaczającego „wrócić; odwrócić się; zawrócić” (Jn 12:40; 21:20; Dz 15:36). W znaczeniu religijnym może dotyczyć zwrócenia się do prawdziwego Boga lub powrotu do Niego, a także odwrócenia się od fałszywych bogów. Ten grecki czasownik występuje np. w Dz 3:19; 14:15; 15:19; 26:18, 20; 2Ko 3:16. W 1Ts 1:9 pojawia się w sformułowaniu przetłumaczonym na „porzuciliście swoje bożki, a nawróciliście się do (...) Boga” (w jęz. pol. oddano go w tym wersecie dwoma czasownikami). Nawrócenie się jest poprzedzone okazaniem skruchy (zob. komentarze do Mt 3:2, 8; Dz 3:19; 26:20).

żeby okazali skruchę: Użyty tu grecki wyraz można dosłownie przetłumaczyć na „zmienić zdanie”, co wskazuje na zmianę sposobu myślenia, nastawienia lub zamiaru. W tym kontekście wezwanie, „żeby [ludzie] okazali skruchę”, występuje w połączeniu ze zwrotem i nawrócili się do Boga, odnosi się więc do dobrych relacji z Bogiem. Osoba, która okazuje szczerą skruchę, musi spełniać uczynki świadczące o skrusze. Inaczej mówiąc, swoim postępowaniem musi dowodzić, że naprawdę zmieniła sposób myślenia lub nastawienie (zob. komentarze do Mt 3:2, 8; Łk 3:8 i Słowniczek pojęć, „Skrucha”).

Jehowa: Zacytowano tu słowa z Pwt 18:15, gdzie w tekście hebrajskim pojawia się imię Boże wyrażone czterema spółgłoskami (w transliteracji na jęz. pol. JHWH). Warto zauważyć, że w pewnej kopii Septuaginty (z kolekcji papirus Fuad 266), datowanej na I w. p.n.e., werset ten zawiera w tekście greckim imię Boże zapisane hebrajskim pismem kwadratowym () (zob. Dodatek A5). Również w wielu przekładach Chrześcijańskich Pism Greckich na język hebrajski (w Dodatku C4 oznaczonych symbolami J^{7, 8, 10-12, 14-18, 20, 22-24, 28}) w Dz 3:22 użyto tetragramu. Chociaż więc w dostępnych rękopisach Chrześcijańskich Pism Greckich w tym miejscu występuje określenie Kýrios („Pan”), istnieją ważne powody przemawiające za użyciem tu imienia Bożego (zob. Dodatek C).

przywracanie: Grecki wyraz apokatástasis, oddany tu jako „przywracanie”, w niektórych przekładach Biblii przetłumaczono na „odnowienie”. Pochodzi on od słów apò, czyli „z powrotem” lub „znowu”, oraz kathístemi — dosłownie „postawić”. Pokrewny czasownik oddano w Dz 1:6 przez „przywrócić”. Józef Flawiusz posługiwał się słowem apokatástasis w odniesieniu do powrotu Żydów z niewoli babilońskiej. W tekstach papirusowych używano go w związku z naprawą jakichś budynków, przywróceniem dóbr prawowitym właścicielom oraz wyrównaniem należności. W Dz 3:21 nie sprecyzowano, co konkretnie ma zostać przywrócone. Żeby więc ustalić, czym jest przywracanie wszystkiego, trzeba analizować to, o czym Bóg dawno temu mówił przez proroków. W swoich pismach wielokrotnie poruszali oni ten temat. Za ich pośrednictwem Jehowa obiecał, że ziemia izraelska wróci do dawnego stanu — znów będzie żyzna, zamieszkana oraz strzeżona przed dzikimi zwierzętami i atakami wrogów. Stanie się prawdziwym rajem (Iz 65:25; Eze 34:25; 36:35). Przede wszystkim jednak miała nastąpić odnowa czystej religii i odbudowa świątyni (Iz 2:1-5; Mi 4:1-5). Zapowiadane przywrócenie miało obejmować odrodzenie zarówno pod względem fizycznym, jak i duchowym.

Jehowa: Zacytowano tu słowa z Pwt 18:15, gdzie w tekście hebrajskim pojawia się imię Boże wyrażone czterema spółgłoskami (w transliteracji na jęz. pol. JHWH). Warto zauważyć, że w pewnej kopii Septuaginty (z kolekcji papirus Fuad 266), datowanej na I w. p.n.e., werset ten zawiera w tekście greckim imię Boże zapisane hebrajskim pismem kwadratowym () (zob. Dodatek A5). Również w wielu przekładach Chrześcijańskich Pism Greckich na język hebrajski (w Dodatku C4 oznaczonych symbolami J^{7, 8, 10-12, 14-18, 20, 22-24, 28}) w Dz 3:22 użyto tetragramu. Chociaż więc w dostępnych rękopisach Chrześcijańskich Pism Greckich w tym miejscu występuje określenie Kýrios („Pan”), istnieją ważne powody przemawiające za użyciem tu imienia Bożego (zob. Dodatek C).

życie: Po raz pierwszy pojawia się tu grecki wyraz psyché, w niektórych przekładach Biblii oddawany jako „dusza”. W tym miejscu odnosi się do życia człowieka. Zwrot czyhali na życie można też przetłumaczyć na „chcieli zabić” (Wj 4:19 i przyp.; zob. Słowniczek pojęć, „Dusza”).

życie uratować czy odebrać: Lub „duszę ocalić czy zabić” (zob. Słowniczek pojęć, „Dusza”).

życie: Lub „duszę” (zob. Słowniczek pojęć, „Dusza”).

Każdy, kto: Lub „każda dusza”. Grecki wyraz psyché, w wielu przekładach oddawany jako „dusza”, tutaj odnosi się do człowieka (zob. Słowniczek pojęć, „Dusza”). Jest to jeden z kilku wersetów w Chrześcijańskich Pismach Greckich, które potwierdzają, że „dusza” (psyché) jest czymś śmiertelnym i zniszczalnym (zob. komentarze do Mt 2:20; Mk 3:4; Łk 6:9; zob. też Heb 10:39, przyp.; Jak 5:20, przyp.).

potomstwu: Dosł. „nasieniu”.