chrzcie janowym: Chrzest ten był publicznym potwierdzeniem, że ktoś odczuwa skruchę za grzechy popełnione przeciw Prawu, które Jehowa dał Mojżeszowi i którego Żydzi zgodzili się przestrzegać (Wj 24:7, 8). Jednak po Pięćdziesiątnicy 33 r. n.e. chrzest janowy stracił swoje znaczenie, bo przymierze Prawa przestało obowiązywać (Rz 10:4; Gal 3:13; Ef 2:13-15; Kol 2:13, 14). Jedynym chrztem, jaki uznawał teraz Jehowa, był ten, którym kazał chrzcić Jezus (Mt 28:19, 20). Wydarzenia z omawianej relacji dotyczące Apollosa rozegrały się ok. 52 r. n.e.

Janowym: Zob. komentarz do Dz 18:25.

Drogi: Zob. komentarze do Dz 9:2; 19:23 i Słowniczek pojęć.

audytorium szkoły Tyrannosa: Lub „sali wykładowej Tyrannosa”. Nie wiadomo, w jakim celu powstała ta szkoła, ale najwyraźniej chętnie udostępniała Pawłowi salę wykładową, być może na kilka godzin dziennie. Niektóre starożytne manuskrypty zawierają informację, że było to „od godziny piątej do dziesiątej”, czyli mniej więcej od 11 do 16. Słowa te nie pojawiają się jednak w pewnej liczbie wczesnych manuskryptów, co wskazuje, że nie występowały w oryginalnym tekście. Mimo to niektórzy sugerują, że wspomniany przedział czasu wydaje się prawdopodobny — mógł odpowiadać rozkładowi zajęć Pawła w trakcie jego pobytu w Efezie. Oznaczałoby to, że wykorzystywał on okazje, żeby nauczać w gorącej, ale spokojnej porze dnia, gdy wielu ludzi przerywało pracę, by odpocząć.

Drogą: Jak wyjaśniono w komentarzu do Dz 9:2, określenie „Droga” było używane w odniesieniu do zboru wczesnochrześcijańskiego. Prawdziwy chrystianizm nie ogranicza się do zewnętrznych przejawów wielbienia Boga, do oddawania Mu czci w sposób czysto formalny. Jest to droga życiowa, styl życia skoncentrowany na służeniu Bogu i poddawaniu się pod wpływ Jego ducha (Jn 4:23, 24). W syryjskiej Peszitcie w omawianym wersecie występuje wyrażenie „droga Boża”, a w łacińskiej Wulgacie (wyd. klementyńskie) — „droga Pana”. Niektóre przekłady Chrześcijańskich Pism Greckich na język hebrajski (w Dodatku C4 oznaczone jako J^{17, 18}) zawierają tu imię Boże i wyrażenie to brzmi: „droga Jehowy”.

Drogi: Określenie „Droga” używane w Dziejach Apostolskich odnosi się do chrześcijańskiego trybu życia i do wczesnochrześcijańskiego zboru. Może mieć związek z wypowiedzią Jezusa zapisaną w Jn 14:6: „Ja jestem drogą”. Uczniowie Jezusa należeli do „Drogi” w tym sensie, że starali się podążać w życiu jego śladami (Dz 19:9). Życie Jezusa koncentrowało się na wielbieniu jedynego prawdziwego Boga, Jehowy. Dla chrześcijan takie życie wiązało się także z okazywaniem wiary w Jezusa Chrystusa. Być może już w 44 r. n.e. w Antiochii Syryjskiej uczniów Jezusa „dzięki kierownictwu Bożemu nazwano (...) chrześcijanami” (Dz 11:26). Ale nawet gdy ta nazwa już funkcjonowała, Łukasz w odniesieniu do zboru używał określenia „Droga” lub „ta Droga” (Dz 19:23; 22:4; 24:22; zob. komentarz do Dz 18:25; 19:23).

Azji: Zob. Słowniczek pojęć, „Azja”.

chusty i fartuchy: Wspomnianymi chustami Paweł mógł sobie owijać czoło, by wchłaniały ściekający pot. Z kolei wzmianka o fartuchach, które zazwyczaj nosili pracownicy fizyczni, sugeruje, że w tamtym okresie mógł też zajmować się wyrobem namiotów, zapewne we wczesnych godzinach rannych (Dz 20:34, 35).

magią: Greckie słowo períerga, oddane tu jako „magia”, odnosi się do czegoś, co wzbudza ciekawość. Pewien leksykon łączy je z „nadmierną lub źle ukierunkowaną ciekawością (...), na przykład związaną z praktykowaniem magii” (A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early Christian Literature, wyd. III, 2000). Chodzi więc o praktyki osób próbujących przy pomocy złych duchów uzyskać wgląd w to, co zakazane. W Efezie magią i innymi formami demonizmu zajmowało się wiele osób. W swoim natchnionym liście Paweł zachęcił tamtejszych chrześcijan, żeby ‛nałożyli całą zbroję od Boga’, dzięki czemu będą przygotowani do walki z „armią niegodziwych duchów” (Ef 6:11, 12).

50 000 sztuk srebra: Jeżeli chodziło o drachmy lub denary, to ówczesny robotnik musiałby pracować na taką sumę 50 000 dni — czyli jakieś 137 lat przez siedem dni w tygodniu.

słowo Jehowy: Zob. komentarz do Dz 8:25 oraz Dodatek C3: wprowadzenie i Dz 19:20.

słowo Jehowy: To wyrażenie pochodzi z Pism Hebrajskich, gdzie występuje jako połączenie hebrajskiego terminu oznaczającego „słowo” oraz imienia Bożego. W tekście oryginalnym pojawia się w jakichś 200 wersetach (m.in. w: 2Sm 12:9; 24:11; 2Kl 7:1; 20:16; 24:2; Iz 1:10; 2:3; 28:14; 38:4; Jer 1:4; 2:4; Eze 1:3; 6:1; Oz 1:1; Mi 1:1; Za 9:1). Jeśli chodzi o Za 9:1, w pewnej wczesnej kopii Septuaginty znalezionej w Nachal Chewer na Pustyni Judzkiej (Izrael), niedaleko Morza Martwego, po greckim wyrazie lògos („słowo”) występuje imię Boże zapisane literami starohebrajskimi (). Ten pergaminowy zwój jest datowany na okres między 50 r. p.n.e. a 50 r. n.e. Powody, dla których w Dz 8:25 w Przekładzie Nowego Świata użyto wyrażenia „słowo Jehowy”, chociaż w dostępnych greckich manuskryptach pojawia się w tym miejscu wyrażenie „słowo Pana”, bardziej szczegółowo omówiono w Dodatku C3: wprowadzenie i Dz 8:25.

Drogą: Jak wyjaśniono w komentarzu do Dz 9:2, określenie „Droga” było używane w odniesieniu do zboru wczesnochrześcijańskiego. Prawdziwy chrystianizm nie ogranicza się do zewnętrznych przejawów wielbienia Boga, do oddawania Mu czci w sposób czysto formalny. Jest to droga życiowa, styl życia skoncentrowany na służeniu Bogu i poddawaniu się pod wpływ Jego ducha (Jn 4:23, 24). W syryjskiej Peszitcie w omawianym wersecie występuje wyrażenie „droga Boża”, a w łacińskiej Wulgacie (wyd. klementyńskie) — „droga Pana”. Niektóre przekłady Chrześcijańskich Pism Greckich na język hebrajski (w Dodatku C4 oznaczone jako J^{17, 18}) zawierają tu imię Boże i wyrażenie to brzmi: „droga Jehowy”.

Drogi: Określenie „Droga” używane w Dziejach Apostolskich odnosi się do chrześcijańskiego trybu życia i do wczesnochrześcijańskiego zboru. Może mieć związek z wypowiedzią Jezusa zapisaną w Jn 14:6: „Ja jestem drogą”. Uczniowie Jezusa należeli do „Drogi” w tym sensie, że starali się podążać w życiu jego śladami (Dz 19:9). Życie Jezusa koncentrowało się na wielbieniu jedynego prawdziwego Boga, Jehowy. Dla chrześcijan takie życie wiązało się także z okazywaniem wiary w Jezusa Chrystusa. Być może już w 44 r. n.e. w Antiochii Syryjskiej uczniów Jezusa „dzięki kierownictwu Bożemu nazwano (...) chrześcijanami” (Dz 11:26). Ale nawet gdy ta nazwa już funkcjonowała, Łukasz w odniesieniu do zboru używał określenia „Droga” lub „ta Droga” (Dz 19:23; 22:4; 24:22; zob. komentarz do Dz 18:25; 19:23).

Artemidy: Artemida Efeska była boginią płodności czczoną w miastach Azji Mniejszej (Dz 19:27). Na posągach przedstawiano ją z rzędami ozdób, które uważa się za piersi, za strusie jaja albo za jądra byków ofiarnych. Dolną część jej ciała, przypominającą mumię, zdobiły różne symbole i wyobrażenia zwierząt. Artemida Efeska ma niewiele wspólnego z Artemidą z klasycznej mitologii greckiej — dziewiczą boginią łowów, którą Rzymianie nazywali Dianą.

niektórzy (...) organizatorzy świąt i igrzysk: Dosł. „niektórzy azjarchowie”. Ci wysocy rangą urzędnicy rzymskiej prowincji Azja najwyraźniej byli wybierani ze względu na swoje wpływy i zamożność. Nadzorowali i finansowali igrzyska organizowane w prowincji.

prokonsulowie: Prokonsul był głównym namiestnikiem prowincji zarządzanej przez rzymski senat. Sprawował władzę sądowniczą i podlegało mu wojsko. Chociaż za swoje działania odpowiadał przed senatem, miał w prowincji najwyższą władzę. Prowincją zarządzał tylko jeden prokonsul, więc liczby mnogiej najwyraźniej użyto tutaj w sensie ogólnym. Efez był stolicą rzymskiej prowincji Azja i właśnie tam rezydował prokonsul (zob. Słowniczek pojęć, „Azja”).