1-2. ?Ngue yɛ é wá kɛ́n i ndɛ like suanlɛ nga nun-ɔn?

E SI kɛ klɔ sran’n i nguan’n ti tika. Yɛ blɛ sɔ’n ɔ ti “afɛ ngunmin.” (Zɔb 14:1) Ɔ maan ɔ ju wie’n kɛ e bu i sɔ liɛ’n i akunndan’n e sa sin bubu e. Laa’n Zoova i sufuɛ kpanngban be wun yoli be sɔ wie. Wie mun bɔbɔ be sun flɛli wie’n. (1 Fam. 19:2-4; Zɔb 3:1-3, 11; 7:15, 16) Zoova fɔnvɔli be yɛ ɔ mannin be wunmiɛn titi. Zoova maan be klɛli be su ndɛ Biblu’n nun. Ɔ maan kɛ e kanngan nun’n ɔ wla e fanngan kpɛkun e si ninnge kpanngban.—Rɔm. 15:4.

² Like suanlɛ nga nun, é wá kán Zoova i sufuɛ wie’m be ndɛ. Be yɛle Zakɔbu i wa Zozɛfu nin angbeti bla Naomin nin i sewi Riti nin Levifuɛ ng’ɔ klɛli Jue Mun 73 ɔ nin akoto Piɛli. Blɛ wie nun’n sa wie’m be ti’n, be sa sin bubuli be. ?Wafa sɛ yɛ Zoova wlali be fanngan-ɔn? ?Ngue yɛ be su ndɛ’n kle e-ɔ? Kosan sɔ’m be su tɛlɛ’n wá úka e naan y’a wun i wlɛ kɛ “Anannganman mantan be nga be akunndan’n w’a sanngan’n. Yɛ ɔ de be nga be wla’n w’a bo’n.”—Jue. 34:19.

3-4. ?I nun mɔ Zozɛfu te yo gbanflɛn kan’n, sa benin mun yɛ be juli i su-ɔ?

³ Kɛ Zozɛfu ɲannin afuɛ 17 Ɲanmiɛn maan ɔ cɛnnin laliɛ nɲɔn. Laliɛ nɲɔn sɔ’m be kle kɛ Zozɛfu wá ɲán ɲrun kpa. Kpɛkun i osufuɛ’m be ɲin yí i. (Bob. 37:5-10) Sanngɛ kɛ Zozɛfu cɛnnin laliɛ sɔ mun’n, w’a cɛman sa kekle wie’m be tɔli i su. Yɛle kɛ i niaan’m be wa fali be ɲin be cili i yɛ be yoli i atɛ. I sin’n ɔ kacili Ezipti lɔ Famiɛn’n i mantanfuɛ kun m’ɔ suan Potifaa’n i kanga. (Bob. 37:21-28) Ɔ maan Zozɛfu mɔ i si klo i kpa’n, ɔ wa kacili sran kun m’ɔ suman Zoova’n i kanga.—Bob. 39:1.

 ⁴ I sin’n sa kekle uflɛ wa tɔli Zozɛfu su ekun. Yɛle kɛ Potifaa i yi’n tɔnnin Zozɛfu suɛn kɛ i waan ɔ́ tɔ́ i gblu. Kɛ Potifaa tili ndɛ sɔ’n w’a usausaman nun yɛ ɔ trali Zozɛfu wlɛli i bisua-ɔ. Bisua lɔ’n be wlɛli i ja jrɔkɔ kpɛkun be wlɛli i kɔmin blalɛ. (Bob. 39:14-20; Jue. 105:17, 18) Kɛ be tɔnnin Zozɛfu i suɛn kɛ i waan ɔ́ tɔ́ Potifaa i yi i gblu’n, maan e bu wafa nga i wun yoli i’n i akunndan. Asa’n, kɛ sran’m bé wá tí ndɛ sɔ’n, wafa nga bé wá bú Zoova’n maan e bu i akunndan kan e nian. Nanwlɛ e si kɛ blɛ sɔ’n nun’n, Zozɛfu i wla boli i wun dan.

5. ?Ngue yɛ Zozɛfu yoli naan i sa sin w’a bubumɛn i w’a tratraman su-ɔ?

⁵ I nun mɔ Zozɛfu ti kanga’n ɔ nin kɛ be wlɛli i bisua’n, blɛ sɔ’n nun’n ɔ kwlá yoman like fi naan i su sa’n w’a kaci. ?Sanngɛ ngue yɛ ɔ ukɛli i naan w’a kwla jran kekle-ɔ? Wa fɛmɛn i ɲin w’a siemɛn i ninnge ng’ɔ kwlá yoman be’n be su. Sanngɛ ɔ wlɛli i wun ase dili junman kwlaa nga be fa mɛnnin i’n i kpa. Asa ekun’n, like cinnjin ng’ɔ yoli’n yɛle kɛ ɔ yoli like kwlaa ng’ɔ kwla yo naan Zoova i klun w’a jɔ i wun titi’n. I sɔ’n ti’n Zoova maan like kwlaa nga Zozɛfu yoli’n ɔ yoli ye.—Bob. 39:21-23.

6. ?Wafa sɛ yɛ laliɛ nga Zozɛfu cɛnnin be laa’n be wlɛli i fanngan-ɔn?

⁶ Atrɛkpa’n Zozɛfu buli laliɛ nga Zoova maan ɔ cɛnnin be laa’n be akunndan. Laliɛ sɔ’m be kle kɛ ɔ́ wún i osufuɛ mun ekun kpɛkun ɔ́ ɲɛ́n i ti sa kwlaa nga be o i su’n be nun. I sɔ sa kusu yɛ ɔ juli-ɔ. Kɛ Zozɛfu ɲannin afuɛ 37 laliɛ ng’ɔ cɛnnin be’n be boli su kpɛnlɛ bo. Yɛ wafa nga laliɛ sɔ’m be kpɛnnin su’n ɔ yoli abonuan dan.—Bob. 37:7, 9, 10; 42:6, 9.

7. ?Kɛ nga 1 Piɛli 5:10 fa kan’n sa’n ngue yɛ ɔ́ úka e naan y’a jran kekle sa’m be ɲrun-ɔn?

⁷ Like nga ndɛ sɔ’n kle e’n. Zozɛfu i su ndɛ’n ti’n, e wun i wlɛ kɛ mɛn tɛ nga nun’n, sran wie’m be kwla bu e lufle. I kpa bɔbɔ’n e niaan Klisifuɛ kun kwla lo e ngasi.  Sanngɛ sɛ e fa Zoova e yo e Fiawlɛ’n e sa sin su bubuman e dan yɛ e su yacimɛn i sulɛ. (Jue. 62:7, 8; an kanngan 1 Piɛli 5:10 nun.) Nán e wla fi su kɛ i nun mɔ Zoova maan Zozɛfu cɛ́n laliɛ’n, nn ɔ le afuɛ 17. Ndɛ sɔ’n kle kɛ Zoova lafi i sufuɛ gbanflɛn nin talua’m be su. Andɛ’n gbanflɛn nin talua sunman be ti kɛ Zozɛfu sa. Yɛle kɛ be lafi Zoova su. Asa ekun’n, kɛ mɔ be nun wie’m be kunndɛman kɛ bé kpɔ́ci Zoova ti’n, be wlali be bisua.—Jue. 110:3.

8. ?Ngue sa yɛ ɔ juli Riti nin Naomin be su-ɔ?

⁸ Awe’n ti’n, Naomin nin i awlofuɛ’m be tuli Zida lɛ be ko trannin Moabu lɔ. I sin’n i wun m’ɔ suan Elimelɛki’n wa wuli. Ɔ maan Naomin nin i wa yasua nɲɔn mun yɛ be kali lɛ-ɔ. I wa nɲɔn sɔ’m be wa jali Moabu lɔ bla. Kun i yi’n suan Riti yɛ kun liɛ’n suan Ɔɔpa. Kɛ ɔ dili afuɛ blu’n Naomin i wa nɲɔn’m be wuli. Ka naan b’a wu’n, b’a wuman ba. (Rit 1:1-5) E si kɛ blɛ sɔ’n nun’n, bla nsan sɔ’m be wla boli be wun dan. I yo, Ɔɔpa nin Riti be kwla ja bian ekun. ?Sanngɛ wan yɛ ɔ́ nían Naomin m’ɔ w’a yo kpɛnngbɛn’n i lika-ɔ? Naomin i wla boli i wun dan ti’n ɔ seli kɛ: “Nán amun flɛ min Naomi, amun flɛ min Mara, afin Nyanmiɛn b’ɔ kwla like kwlaa yo’n, w’a wla min klunngbɔ.” Sa sɔ’m be ti’n, Naomin fali ajalɛ kɛ ɔ́ sɛ́ i sin Bɛtleɛmun. Kɛ ɔ́ kɔ́’n Riti nin i yɛ be ɔli-ɔ.—Rit 1:7, 18-20.

9. ?Kɛ nga Rit 1:16, 17, 22 fa kan’n sa’n, wafa sɛ yɛ Riti wlali Naomin i fanngan-ɔn?

⁹ ?Blɛ kekle sɔ’n nun’n ngue yɛ ɔ ukali Naomin-ɔ? Like ng’ɔ ukɛli i’n, yɛle klolɛ nga i sewi Riti yili i nglo i lika’n. (An kanngan Rit 1:16, 17, 22 nun.) Kɛ be juli Bɛtleɛmun lɔ’n, Riti ɔli sran’m be fie su ko kunndɛli aliɛ naan i bɔbɔ nin Naomin b’a ɲan like b’a di. Like ng’ɔ yoli lɛ’n ti’n, sran’m be sieli i nzɔliɛ kɛ ɔ ti bla kpa naan ɔ klo junman dilɛ.—Rit 3:11; 4:15.

10. ?Wafa sɛ yɛ Zoova yili i nglo kɛ be nga be leman wie kɛ Riti nin Naomin sa’n be ndɛ lo i-ɔ?

¹⁰ Zoova mannin Izraɛlifuɛ’m be mmla kun. Mmla sɔ’n kle kɛ be nga be leman wie kɛ Naomin nin Riti sa’n be ndɛ lo i. Zoova seli be kɛ be yaci ninnge nga be fifili fie’n i nuan su’n be man yalɛfuɛ mun. (Sau. 19:9, 10) Ajalɛ sɔ mɔ Zoova fali’n ti’n, Riti nin Naomin b’a srɛman like b’a diman.

11-12. ?Ngue yɛ Boazi yoli naan Riti nin Naomin b’a di aklunjuɛ-ɔ?

¹¹ Bian nga Riti ɔli i fie’n su lɔ ko isali ɔrzu’n ɔ suan Boazi yɛ ɔ ti aɲanbeunfuɛ. Kɛ ɔ wunnin i kɛ Riti klo i sewi’n naan ɔ nin i be nanti klanman’n, i sɔ’n yoli i fɛ dan. Ɔ maan, Boazi jali Riti kpɛkun ɔ toli asiɛ ng’ɔ ti Naomin i osufuɛ’m be aja like’n i sa nun. I liɛ’n asiɛ sɔ’n káci Riti i mma’m be aja like. (Rit 4:9-13) I sin’n be wuli ba kun. Be flɛli ba sɔ’n kɛ Obɛdi yɛ ɔ yoli Famiɛn Davidi i nannan.—Rit 4:17.

¹² E si kɛ, kɛ Naomin fali Obɛdi’n m’ɔ srɛli Zoova lɛli i ase’n ɔ dili aklunjuɛ dan. Sanngɛ cɛn wie lele’n Riti nin Naomin bé dí aklunjuɛ trá ngalɛ’n. Yɛle kɛ, kɛ bé wá cɛ́n be mɔ bé wá sí kɛ Obɛdi yoli Mesi’n i nannan’n, nanwlɛ aklunjuɛ nga bé dí’n ɔ su yoman kaan.

13. ?Ngue yɛ Naomin nin Riti be su ndɛ’n kle e-ɔ?

¹³ Like nga ndɛ sɔ’n kle e’n. Kɛ sa’m be o e su’n, e sa sin bubu e yɛ e wla’n bo e wun. I kpa bɔbɔ’n, e kwla bu i kɛ e su wunman sa nga be o e su’n be trawlɛ. Blɛ kekle sɔ’n nun’n, ɔ fata kɛ e lafi e Si m’ɔ o ɲanmiɛn su lɔ’n i su. Kpɛkun e fa e wun e mantan aniaan mun. I yo, Zoova su yiman sa ng’ɔ o e su’n. I kpa bɔbɔ’n w’a cɛnman Naomin i wun nin i mma mun. Sanngɛ kɛ sa kekle’m be o e su’n, ɔ uka e naan y’a kwla  jran kekle. I sɔ yolɛ nun’n, ɔ sin e niaan’m be lika yo ninnge wie mun man e.—Nya. 17:17.

14. ?Ngue yɛ ɔ bubuli Levifuɛ kun i sa sin-ɔn?

¹⁴ Levifuɛ kun yɛ ɔ klɛli Jue Mun 73 su’n niɔn. Kɛ m’ɔ ti Levifuɛ’n ti’n ɔ di junman Zoova i sua’n nun. Sanngɛ blɛ wie nun’n i sa sin w’a bubuli i dan. ?Ngue ti-ɔ? Yɛle kɛ i ɲin wa bloli klunwifuɛ’m be wun. Nán kɛ i waan ɔ́ yó like nga be yo’n wie ti-ɔ. Sanngɛ ɔ yo i kɛ sran sɔ’m be ninnge’m be yo ye be sa nun sa. (Jue. 73:2-9, 11-14) Ɔ yoli i kɛ like kwlaa ti sin yia be sa. Yɛle kɛ be le sika, afɛ tɔman be su yɛ be kokoman. Kɛ Levifuɛ sɔ’n wunnin i kwlaa sɔ’n, i sa sin bubuli i dan. Ɔ maan ɔ seli kɛ: “Yoo! Min waan ń trán sein naan n yoman sa tɛ’n, kannzu n yoli sɔ ngbɛn!” Nanwlɛ, sa sɔ’n ti’n ɔ ka kan naan w’a yaci Zoova sulɛ.

15. ?Kɛ nga Jue Mun 73:16-19, 22-25 fa kan’n sa’n, ngue yɛ ɔ ukali Levifuɛ kun naan w’a kwla jran kekle-ɔ?

¹⁵ An kanngan Jue Mun 73:16-19, 22-25 nun. I sin’n Levifuɛ sɔ’n wluli “ Ɲanmiɛn i lika’n nun.” Kɛ ɔ ɔli Ɲanmiɛn i sua’n nun lɔ’n m’ɔ nin Zoova i sufuɛ’m be trannin likawlɛ’n, i wla guali ase yɛ ɔ buli akunndan kpa. Kpɛkun ɔ kannin sa ng’ɔ o i su’n i ndɛ kleli Zoova. I sɔ’n ti’n, ɔ wunnin i wlɛ kɛ akunndan ng’ɔ bu’n timan su naan sɛ w’a kacimɛn i sa’n, ɔ cɛman naan ɔ nin Zoova be afiɛn’n w’a saci. Asa ekun’n, ɔ wa wunnin i wlɛ kɛ klunwifuɛ sɔ’m be o “atin m’ɔ yo ndrɔn’n” i su naan “be liɛ w’a wie.” Ɔ maan sɛ Levifuɛ sɔ’n bu klunwifuɛ’m be kɛ nga Zoova fa bu be sa’n, i ɲin su bloman be wun kun yɛ i sa sin su bubumɛn i kun. Kɛ ɔ yoli sɔ’n i akunndan’n w’a sannganman kun yɛ ɔ dili aklunjuɛ ekun. I sɔ’n ti’n, ɔ seli kɛ sɛ Zoova nin i be o nun’n ɔ kunndɛman like fi kun asiɛ’n su wa kun.

16. ?Ngue yɛ Levifuɛ kun i su ndɛ’n kle e-ɔ?

¹⁶ Like nga ndɛ sɔ’n kle e’n. Kannzɛ bɔbɔ ɔ yo e kɛ klunwifuɛ’m be ninnge’m be yo ye be sa nun’n, sanngɛ ɔ fataman kɛ e ɲin blo be wun le. Afin aklunjuɛ nga be di i dɔ nga su’n, ɔ su cɛman kpɛkun be su ɲanman nguan m’ɔ leman awieliɛ’n. (Aku. 8:12, 13) Sɛ e ɲin blo sran sɔ’m be wun’n ɔ cɛman  naan e sa sin w’a bubu e naan y’a yaci Zoova i sulɛ. Ɔ maan sɛ é nían naan e ɲin su blo klunwifuɛ’m be wun’n maan e yo like kunngba nga Levifuɛ’n yoli’n wie. Yɛle kɛ e nanti Zoova i mmla’m be su kpɛkun e fa e wun e mantan be nga be yo i klun sa’n. Sɛ e klo Zoova tra like kwlaa’n é dí aklunjuɛ i kpafuɛ’n kpɛkun é ká “nguan kpafuɛ’n” i atin’n su titi.—1 Tim. 6:19.

17. ?Ngue ti yɛ blɛ wie nun’n Piɛli i sa sin bubuli i-ɔ?

¹⁷ Akoto Piɛli ti sran kun m’ɔ yo ninnge mun juejue su-ɔ. Ɔ ju wie’n kwlaa naan w’a yo like kun annzɛ w’a kan ndɛ kun’n, ɔ bumɛn i sin. Kpɛkun i sin yɛ like ng’ɔ yoli’n annzɛ ndɛ ng’ɔ kannin’n, ɔ yo i nsisɔ-ɔ. I wie yɛle kɛ, kɛ Zezi seli i sɔnnzɔnfuɛ’m be kɛ ɔ́ wá wún ɲrɛnnɛn naan bé kún i’n, Piɛli ijɔli i. Ɔ seli i kɛ: “Sa sɔ’n su juman ɔ su mlɔnmlɔn.” (Mat. 16:21-23) Kɛ Piɛli seli sɔ’n Zezi tuli i fɔ. Cɛn kun’n, kɛ sran’m be bali Zezi tralɛ’n ɔ yoli like kun m’ɔ w’a bumɛn i sin-ɔn. Yɛle kɛ ɔ kpɛli Ɲanmiɛn ɲrun jranfuɛ dan’n i junman difuɛ’n i sukpɔ’n. (Zan 18:10, 11) Kɛ ɔ yoli sɔ’n Zezi tuli i fɔ ekun. Cɛn kun ekun liɛ’n, ɔ dili i nuan seli kɛ kannzɛ bɔbɔ i wiengu’m be yaci Zezi’n sanngɛ i liɛ’n ɔ su yacimɛn i le. (Mat. 26:33) I lɛ nun’n, Piɛli lafili i wun su dan. Kɔnguɛ kunngba sɔ’n nun’n ɔ seli kpɛ nsan kɛ ɔ siman Zezi. Kɛ ɔ yoli sɔ’n i sa sin bubuli i dan. I sɔ’n ti’n, ɔ fite ɔli gua su lɔ naan w’a sun fiaan kpa. (Mat. 26:69-75) Ɔ maan atrɛkpa’n ɔ usɛli i wun sɛ Zezi yáci sa sɔ’n cɛ́ i-o.

18. ?Wafa sɛ yɛ Zezi ukali Piɛli naan i sa sin w’a bubumɛn i-ɔ?

¹⁸ Piɛli wa yaciman sa sɔ’m be lɛ naan be bubu i sa sin naan ɔ yaci Zoova i sulɛ. Piɛli nin i wiengu akoto’m be suli Zoova titi. (Zan 21:1-3; Yol. 1:15, 16) ?Ngue yɛ ɔ ukɛli i-ɔ? Like ng’ɔ ukɛli i’n, yɛle kɛ i wla kpɛnnin su kɛ cɛn kun’n Zezi srɛli Ɲanmiɛn tankaan kpa kɛ nɛ́n i Ɲanmiɛn sulafilɛ’n ɔ kpɔnzɔ.  Kpɛkun Zezi seli i kɛ sɛ ɔ sɛ i sin’n, ɔ wlɛ i niaan’m be fanngan. Zoova tɛli Zezi i srɛlɛ sɔ’n su. I sin’n, Zezi yili i wun nglo kleli Piɛli naan ɔ́ wlɛ́ fanngan. (Lik. 22:32; 24:33, 34; 1 Kor. 15:5) Cɛn kun’n, akoto’m be kwlaa be ɔli jue tralɛ sanngɛ b’a ɲanman wie. Blɛ sɔ’n nun’n Zezi yili i wun nglo kleli be. Kpɛkun, Zezi mannin Piɛli i atin kɛ ɔ yi i nglo kɛ ɔ klo i. I sɔ’n kle kɛ Zezi yacili i wun sa’n cɛli i kpɛkun ɔ mɛnnin i junman cinnjin uflɛ wie mun naan ɔ di.—Zan 21:15-17.

19. ?Kɛ e yo sa tɛ’n wafa sɛ yɛ Jue Mun 103:13, 14 uka e naan y’a wun akunndan nga Zoova bu’n i wlɛ-ɔ?

¹⁹ Like nga ndɛ sɔ’n kle e’n. Wafa nga Zezi nin Piɛli be nantili’n ɔ kle kɛ ɔ si aunnvuɛ kɛ i Si sa. I sɔ’n ti’n, kɛ e yo sa tɛ’n ɔ fataman kɛ e bu i kɛ Zoova su yaciman sa sɔ’n cɛman e le. Nán e wla fi su kɛ i sɔ akunndan’n yɛ Satan kunndɛ kɛ e bu-ɔ. I ti’n, maan e fa e ɲin e i sie klolɛ nga Zoova klo e’n i su. Asa ekun’n, nán e wla fi su kɛ ɔ wun i wlɛ kɛ e kwlaman ninnge kwlaa yo. Kpɛkun ɔ kunndɛ kɛ ɔ́ yáci e wun sa’ncɛ́e. E kusu kɛ e wiengu’m be yo e sa’n maan e yaci e cɛ be kɛ Zoova liɛ’n sa.—An kanngan Jue Mun 103:13, 14 nun.

20. ?Ngue yɛ é wá kɛ́n i ndɛ like suanlɛ nga i sin liɛ’n nun-ɔn?

²⁰ Kɛ e fa e ɲin e sie i Zozɛfu nin Riti nin Naomin nin Levifuɛ kun ɔ nin Piɛli be su ndɛ’n su’n, e wun i wlɛ kɛ Zoova “mantan be nga be akunndan’n w’a sanngan’n.” (Jue. 34:19) Blɛ wie nun’n, Zoova kwla kplin su kɛ sa’m be tɔ e su. Yɛ sa sɔ’m be ti’n e sa sin bubu e. Sanngɛ kɛ Zoova uka e mɔ e jran sa sɔ’m be ɲrun kekle’n e lafi i su kpa. (1 Piɛ. 1:6, 7) ?Sanngɛ kɛ fɔ m’ɔ o e nun ti’n annzɛ sa kekle wie’m be ti’n e sa sin bubu e’n, wafa sɛ yɛ Zoova uka e-ɔ? Like suanlɛ nga i sin liɛ’n nun’n é wá tɛ́ kosan sɔ’n su.