Amalambo Ayatemwine Lesa

“Shimapepo mukalamba onse asontelwe ukutuule fya bupe na malambo.”—ABAHEBERE 8:3.

1. Mulandu nshi abantu bafwaila ukuti Lesa abafweko?

KALEMBA wa lyashi lya kale ilya fya mu Baibolo, Alfred Edersheim alembele ukuti, “ukupeela ilambo kwaba fye nge ca ‘cifyalilwa’ ku muntu filya fine fye no kupepa kwaba; ukupeela ilambo kulangilila ifyo uuletuula ayumfwa umwine, ilintu ukupepa kulangilila ifyo uulepepa ayumfwa pali Lesa.” Ukutula fye apo ulubembu lwaingilile pano isonde, lwalilenga abantu ukumfwa ifyo cikalipa ukuba aba mulandu, ukununuka kuli Lesa, no kupelelwa. Tulakabila ukwilululwako kuli fi fintu. E co tushipapila lintu twamona abali mu kupelelwa kwa musango yo, balefwaya Lesa ukubafwako.—Abena Roma 5:12.

2. Fyalembwa nshi pa lwa fya kupalamika kuli Lesa ifya kubalilapo tusanga muli Baibolo?

² Icalembwa ica kubalilapo mu Baibolo pa lwa fya kupalamika fyapeelwe kuli Lesa cisangwa mu lyashi lya kwa Kaini na Abele. Calembwa aciti: “Ilyo shapite nshiku, e lyo Kaini atweleko ifisabo fya mu mushili ica bupe kuli Yehova. Na Abele na o atweleko amabeli ya mu mukuni wakwe, ne fya mafuta fya yako.” (Ukutendeka 4:3, 4) Pa numa ya ici, tusanga ukuti Noa, uwabakililwe na Lesa mu Lyeshi likalamba ilyaonawile inkulo yabipa iya pali ilya nshita, camulengele “ukuninike fya kuninika pa cipailo” kuli Yehova. (Ukutendeka 8:20) Pa nshita shalekanalekana, Abrahamu umubomfi wa cishinka kabili cibusa wa kwa Lesa, ‘akuulile iciipailo no kulilila kwi shina lya kwa Yehova’ pa mulandu wa malayo na mapaalo ya kwa Lesa. (Ukutendeka 12:8; 13:3, 4, 18) Mu kupita kwa nshita, Abrahamu alolenkene no bwesho bukalamba ubwa kweshiwa icitetekelo lintu Yehova amwebele ukupeela umwana wakwe nge ca kuninika. (Ukutendeka 22:1-14) Nangu ca kutila ubu bulondoloshi bonse bwipi, bulatweba ifingi pa lwa malambo, nga fintu twalamona.

3. Mulimo nshi uwa malambo mu fya mipepele?

³ Ukufuma kuli fi twalandapo e lyo ne fyalembwa fimbi ifyaba mu Baibolo, cailanga fye ukuti kale sana, ilyo Yehova ashilapeela na mafunde pa lwa kutuula malambo, ukuninika amalambo kwalipulilemo mu kupepa. Mu kumfwana ne ci, icitabo cimo cilondolola “ilambo” ukuti lyaba “micitile ya fya mipepele umo cimo cipeelwa ku mulungu pa kuti kubeko, ukusungilila, nelyo ukubwesha ukumfwana kusuma ukwa muntu ne fyashila.” Lelo ici ciletako ifipusho fyacindama ifyo tufwile ukutontonkanyapo sana, pamo nge fi: Mulandu nshi ilambo likabililwa mu kupepa? Musango nshi uwa malambo Lesa apokelela? Kabili cinshi pali lelo twingasambililako ku malambo ya ku kale?

Mulandu Nshi Ilambo Likabililwa?

4. Cinshi cacitikile Adamu na Efa ilyo babembwike?

⁴ Ukubembuka kwa kwa Adamu kwali fye kwa ku mufulo. Cali kuifwaila fye umwine ukubulwa  icumfwila pa kubuula no kulya icisabo ca ku muti wabindwa uwa kwishiba ubusuma no bubi. Imfwa yali e kukanda kwa kubulwa icumfwila, ukulingana fye ne fyo Lesa alandile ukwabula ukupita na mu mbali ukuti: “Mu bushiku walyako ukufwa ukafwa.” (Ukutendeka 2:17) Mu kupita kwa nshita Adamu na Efa balobolwele icilambu ca lubembu—balilobele.—Ukutendeka 3:19; 5:3-5.

5. Mulandu nshi Yehova aitendekeleko ukuwamisha abana ba kwa Adamu, kabili cinshi Abacitile?

⁵ Lelo, ni shani pa lwa bana ba kwa Adamu? Apo balipyana ulubembu no kukanapwililika ukufuma kuli Adamu, nabo bene balinunuka kuli Lesa, balipelelwa, kabili balafwa filya fine fye abantunse ba kubalilapo babili bapitilemo. (Abena Roma 5:14) Nangu cibe fyo, Yehova te Lesa fye wa bulungi na maka lelo, aba maka maka Lesa wa kutemwa. (1 Yohane 4:8, 16) E calengele ukuti, aitendekeleko umwine ukufwaya inshila ya kuti tuleumfwana na o. Pa numa ya kulondolola ati “icilambu ca lubembu ni mfwa,” Baibolo ikonkanyapo ukusosa ukuti, “lelo ica bupe ca kwa Lesa mweo wa muyayaya muli Yesu Kristu Shikulwifwe.”—Abena Roma 6:23.

6. Cinshi caba ukufwaya kwa kwa Yehova ukulosha ku boni bwalengelwe no lubembu lwa kwa Adamu?

⁶ Ico Yehova Lesa aishilecita pa kushininkisha ukuti bulya bupe bwabako, cali kupayanya icali no kupyana pa calufiwe pa mulandu wa bumpulamafunde bwa kwa Adamu. Mu ciHebere, ishiwi lya kuti ka·pharʹ napamo pa kubala lyalepilibula “ukufimba” nangu “ukufuuta,” lipilibulwa na kabili ukuti “ukukonsolwela.” * Mu mashiwi yambi, Yehova apayenye icalinga ku kufimba pa lubembu twapyana ukufuma kuli Adamu no kufumyapo uboni bwalengelwe pa kutila abafika pa kupokelela ubu bupe bengalubulwako ku kusenukilwa ku lubembu ne mfwa.—Abena Roma 8:21.

7. (a) Lisubilo nshi Lesa apeele ilyo alepingula Satana? (b) Mutengo nshi ulingile ukulipilwa pa kuti abantu balubulweko ku lubembu ne mfwa?

⁷ Isubilo lya kulubulwa ku lubembu ne mfwa lyalilandilwepo mu manshoko ilyo fye abantunse ba kubalilapo babili babembwike. Ilyo Yehova alepingula Satana, uwaimininwako ne nsoka, atile: “Ndebika no bulwani pa kati ka iwe no mwanakashi, kabili pa kati ka bufyashi bobe no bufyashi bwakwe: bwene bwakulakulasa ku mutwe, nobe wakulabulasa ku citende.” (Ukutendeka 3:15) Pa mashiwi yene aya aya kusesema, e pafumina ne subilo kuli bonse abali no kutetekela bulya bulayo. Nangu cibe fyo, kwalibako umutengo ulingile ukulipilwa pa kulubulwa. Ubufyashi bwalaiwe tabwali fye no kwisaonaula Satana; na bo bwali no kulaswa ku citende, uko e kuti, bwali no kufwa, nangu ca kuti te kufwililila.

8. (a) Ni shani fintu Kaini aishileba liseebanya? (b) Mulandu nshi Lesa apokelele ilambo lya kwa Abele?

⁸ Tatuletwishika ukuti Adamu na Efa balitontonkenyepo sana pa lwa kwishibikwa kwa Bufyashi bwalaiwe. Ilyo Efa abeleke Kaini, atile: “Nimpokelelo mwaume kuli Yehova.” (Ukutendeka 4:1) Bushe aletontonkanya ati napamo mwane e wali no kuba Ubufyashi? Nga ca kuti e fyo aletontonkanya nelyo te ifyo aletontonkanya, Kaini, capamo ne lambo lyakwe aishileba liseebanya. Lubali lumbi, munyina Abele atetekele ubulayo bwa kwa Lesa kabili alengelwe ukutuula ilambo lya mabeli ya fitekwa fyakwe kuli Yehova. Tubelenga ukuti: “Ni ku citetekelo e ko Abele atuuliile kuli Lesa ilambo ilyacishe lya kwa Kaini; muli ilyo ashininkishiwe ukubo walungama.”—AbaHebere 11:4.

9. (a) Ni muli cinshi Abele atetekele, kabili alangilile shani ico citetekelo? (b) Cinshi ilambo lya kwa Abele lyapwishishishe?

⁹ Icitetekelo ca kwa Abele tacali ca kwishiba fye ati Lesa eko aba, ico napamo cakweteko na Kaini. Abele atetekele ubulayo bwa kwa Lesa ubwa Bufyashi bwali no kuleta ipusukilo ku bantu ba busumino. Tacasokolwelwe kuli wene ifyo ico cali no kuba, lelo ubulayo bwa kwa Lesa bwalengele Abele ukwishiba ukuti umo ali no kulaswa ku citende. Cilemoneka kwati, asondwelele ukuti umulopa wali no kusuumiwa, kabili umo mwine emo ilambo lyalola. Abele atuulile ubupe bwasanshishemo umweo no mulopa kuli Katendeka  wa mweo, napamo nge cilangililo ca kufwaisha no kwenekela kwakwe ukwa kufikilishiwa kwa bulayo bwa kwa Yehova. Ici cilangililo ca citetekelo e calengele ilambo lya kwa Abele ukuba ilya kutemuna kuli Yehova, kabili mu nshila yapelela, lyalangilile ifyo ilambo lilingile ukuba, uko e kuti inshila ingalenga abantu ababembu ukupalama kuli Lesa nga balefwaya ukusenaminwa.—Ukutendeka 4:4; AbaHebere 11:1, 6.

10. Ni shani fintu ubupilibulo bwe lambo bwalengelwe ukumfwika lintu Yehova alombele Abrahamu ukutuula Isaki?

¹⁰ Ubupilibulo bwine bwine ubwe lambo bwalengelwe ukwishibwa bwino bwino ilyo Yehova aebele Abrahamu ukutuula Isaki mwane nge ca kuninika. Nangu ca kuti lilya ilambo talyapeelwe, lyalangilile ifyo Yehova aali no kucita ku ntanshi, e kuti ukupeela Umwana wakwe uwafyalwa eka nge lambo ilishatala alipelwapo pa kuti apwishishishe ukufwaya Kwakwe ku bantu. (Yohane 3:16) Yalya malambo ne fya kupalamika fyali mu Malango ya kwa Mose, yali filangililo fya kusesema Yehova abikile ku kusambilisha abantu bakwe ifyo bafwile ukucita pa kupokelela ukwelelwa kwa membu shabo no kukosha isubilo lyabo ilya kupusushiwa. Cinshi twingasambililako kuli fi?

Amalambo Ayapokelelwa na Yehova

11. Mitundu nshi ibili iya fya kupalamika iyaletuulwa na shimapepo mukalamba uwa mu Israele, kabili cinshi alefituulila?

¹¹ Umutumwa Paulo asosa ukuti,“shimapepo mukalamba onse asontelwe ukutuule fya bupe na malambo.” (AbaHebere 8:3) Moneni ukuti Paulo ayakanya ifya kupalamika fyaletulwa na shimapepo mukalamba uwa mu Israele wa ku kale mu mbali shibili, “ifya bupe” na “malambo,” nelyo ‘amalambo ya pa membu.’ (AbaHebere 5:1) Ilingi line abantu balapeela ifya bupe nge cishibilo ca kuti balitemwa balya bapeela kabili nge cilangililo ca kutasha, nangu fye nge nshila ya kupangilamo bucibusa, ukufwaya ukusenaminwa, nelyo ukupokelelwa. (Ukutendeka 32:20; Amapinda 18:16) Ne fya kupalamika ifingi ifyali mu Malango na fyo fine kuti fyamonwa nge “fya bupe” kuli Lesa ku kufwaya ukupokelelwa kuli wene no kusenaminwa. * Uwatoba Amalango alekabila ukulungikwa, kabili pa kuti fye ciwame, ‘amalambo ya pa membu’ yaletuulwa. Amabuuku ya kubalilapo yasano aya mu Baibolo, maka maka aya Ukufuma, Ubwina Lebi, na Impendwa, e musangwa ifingi pa lwa misango ya malambo ne fya kupalamika. Tufwile ukwishiba ifishinka fikalamba fimo pa lwa malambo yaletuulwa, nangu ca kuti kwena teti twishibe no kwibukisha tonse.

12. Ni kwi muli Baibolo tusanga ubulondoloshi bwa malambo, nelyo ubwa fya kupalamika, mu Malango?

¹² Kuti twamona ukuti mu Ubwina Lebi icipandwa 1 ukufika ku cipandwa 7, mwalondololwa ifya kupalamika fyacindamisha fisano pamo nga ica kuninika, ica buunga, ice lambo lya mutende, ica pa lubembu, ne ca pa mulandu. Ifi fyalondololwa pale pale nangu ca kuti fimo balefipalamikila pamo. Twasanga na kabili ukuti ifi fya kupalamika fyalondololwa imiku ibili muli fi fipandwa, kabili fyalepeelwa ku mifwaile yapusanapusana: pa muku wa kubalilapo Ubwina Lebi 1:2 ukufika ku 6:7, bulondolola ifyali no kutuulwa pa ciipailo, kabili pa muku wa bubili, Ubwina Lebi 6:8 ukufika ku 7:36, bulangilila ifyali no kupeelwa kuli bashimapepo ne fyali no kupeelwa ku uletuula. Lyene, mu Impendwa ifipandwa 28 na 29, tusangamo ico twingatila ukutantika kwa bulondoloshi bwa nshita, ukulangilila ifyali no kulapalamikwa cila bushiku, cila  mulungu, cila mweshi, na pa mitebeto ya cila mwaka.

13. Londololeni ifya kupalamika fyaletuulwa mu kuitemenwa nge fya bupe kuli Lesa.

¹³ Pa fya kupalamika fya kuitemenwa fye ifya letuulwa ngo bupe nelyo nge nshila ya kupalaminamo kuli Lesa pa kuti uulefituula asenaminwe, pali ifya kuninika, ifya buunga, ne fya mutende. Amalambo aya ca kuninika yetwa ifyo pa mulandu wa kuti inama yaipaiwa iyaletuulwa pa ciipailo yaleocewa e lyo icena canunkila, nelyo umununko wa kutontolola walenina ku muulu kuli Lesa. Icapuseneko muli ici ca kuninika ca kuti pa numa ya kukana umulopa wa nama ukushinguluka iciipailo, inama yonse yalepeelwa kuli Lesa. Bashimapepo ‘balefutumuna conse cine pa ciipailo ku kube ca kuninika, ica mulilo, ica mununko wa kutontolola kuli Yehova.’—Ubwina Lebi 1:3, 4, 9; Ukutendeka 8:21.

14. Bushe ilambo lya ca buunga lyalepeelwa shani?

¹⁴ Umwalondololwa ica kupalamika ca buunga ni mu Ubwina Lebi icipandwa 2. Ici ica kupalamika ca buunga cali lilambo lya kuitemenwa ilya buunga bwapeleka, ubo ilingi line bwaleitulwilwapo amafuta, no kubikapo libani. “[Shimapepo afwile abuulapo, NW] inkama iyaisulamo ubuunga, ubwapeleka bwa ciko, ne ya mafuta ya ciko, pamo na libani onse wa ciko; e lyo shimapepo afutumwine pa ciipailo iciibukisho ca ciko kuli Yehova, ica mulilo, ica mununko wa kutontolola kuli Yehova.” (Ubwina Lebi 2:2) Libani yali pa fyanunkila fyashila ifyaleocewa pa ca kufutumwinapo ice fungo mwi hema na mwi tempele. (Ukufuma 30:34-36) Ukwabula no kutwishika e co kanshi Imfumu Davidi yaletontonkanyapo lintu yatile: “Lekeni ipepo lyandi lilingwe nge cushi ce fungo ku cinso cenu, no kutumpula kwa maboko yandi nge ca buunga ca ku cungulo.”—Amalumbo 141:2.

15. Mulandu nshi ilambo lya mutende lyaletuulilwa?

¹⁵ Ilambo lya kuitemenwa na limbi lyali lilambo lya mutende, ilyalondololwa mu Ubwina Lebi icipandwa 3. Mu ciHebere, ishiwi “umutende” lipilibula ifingi ukucila fye na pa kwikala apabula inkondo nelyo ukwikala na ku matwi tondolo. Icitabo ca Studies in the Mosaic Institutions  citila, “mu Baibolo, lipilibula [ukwikala apabula inkondo nelyo ukwikala na ku matwi tondolo] e lyo lipilibula no lubanda, ubuseko, ne nsansa, no kuba no mutende na Lesa.” Kanshi, amalambo ya mutende tayalepeelwa ku kufwaya umutende na Lesa kwati ni filya batila mwikala patalala, mwine apatalalika iyo, lelo yali cilangililo ca kutasha nelyo ukusefya pa kuba mu mutende na Lesa uyo waleipakisha abasenaminwa na wene. Ilyo umulopa na mafuta fyapeelwa kuli Yehova, bashimapepo no uutuulile lilye lambo balelya ifyashalako. (Ubwina Lebi 3:17; 7:16-21; 19:5-8) Mu nshila iisuma kabili iya mu mampalanya, uwaletuula, bashimapepo, na Yehova Lesa baleliila pamo ica kulya, ukulangilila ukumfwana kwa mutende kwali pali bene.

16. (a) Mulandu nshi amalambo ya pa lubembu na ya pa mulandu yaletuulilwa? (b) Bushe yapusene shani ne lambo lya ca kuninika?

¹⁶ Amalambo ya pa lubembu na ya pa mulandu e yaletuulwa ku kulombo kweleelwa kwa membu nelyo ukufimba pa mampuulu. Nangu yaleocewa pa ciipailo, ukupusana kwena yalipusene na ya kuninika pantu inama yonse tayalepeelwa kuli Lesa, ifyalepeelwa fye kuli Lesa mafuta ne mbali shimo isha nama. Ifyashala fyalepooswa ku nse ya nkambi e lyo limo limo bashimapepo e balefilya. Ubu bupusano bwalikwata ubupilibulo. Ica kuninika caocewa icaletuulwa, bwali bupe kuli Lesa ukufwaya ukupalama kuli wene, e co kanshi calepeelwa fye conse kuli Lesa. Na kuba, ica kuninika lyonse caletangililwa ne lambo lya pa lubembu nelyo ilya pa mulandu, ukulangilila ukuti pa kuti ilambo lya ubembwike lipokelelwe kuli Lesa, ukweleela kwa lubembu kwalekabilwa.—Ubwina Lebi 8:14, 18; 9:2, 3; 16:3, 5.

17, 18. Ni pa mulandu nshi ilambo lya pa lubembu lyaletuulilwa, kabili cinshi cali imifwaile ye lambo lya pa mulandu?

¹⁷ Ilambo lya pa lubembu lyalepokelelwa fye nga ca kuti membu shacitilwe pa mulandu wa kunaka kwa mubili, e kutila imembu shishili sha ku mufulo. “Ngo muntu abembuka mu kuluba, ica muli fyonse ifyo Yehova aebele ukuti te fya kucita,” lyene uubembwike ali no kutuula ilambo lya pa lubembu ukulingana ne cifulo akwata mu bwikashi. (Ubwina Lebi 4:2, 3, 22, 27) Lubali lumbi, abashalelapila baleipaiwa; takwali amalambo yalepeelelwa aba musango yo.—Ukufuma 21:12-15; Ubwina Lebi 17:10; 20:2, 6, 10; Impendwa 15:30; AbaHebere 2:2.

¹⁸ Ubupilibulo ne mifwaile ye lambo lya pa mulandu fyalondololwa bwino mu Ubwina Lebi ifipandwa 5 na 6. Kuti limbi umo atenene fye e lyo abembuka. Nalyo line, ubupulumushi bwakwe napamo bwali bwa kubembukila umuntu munankwe nelyo Yehova Lesa, kabili uko kulufyanya kwalekabila ukuwamishiwa nelyo ukulungikwa. Imembu shalekanalekana shalilumbulwa. Shimo shali sha pa lwakwe (5:2-6), shimbi shali kubembukila “ifya mushilo fya kwa Yehova” (5:14-16), kabili shimo, nangu ca kuti uwaleshicita ali uwaibukila panono ulwa shene, shali ni membu shalelengwa no lunkumbwa nelyo ukunakuka kwa mubili (6:1-3). Ukulunda pa kutumbula isho imembu, uwabembwike alekabilwa ukufuta apalekabilwa kabili lyene no kupeela ilambo lya pa mulandu wa lubembu kuli Yehova.—Ubwina Lebi 6:4-7.

Icawamako Icali no Kwisa

19. Mulandu nshi abena Israele bafililwe ukunonka ukusenaminwa kwa kwa Lesa libe balikwete Amalango umwali na malambo ayengi?

¹⁹ Ifunde lya kwa Mose, umwali amalambo ne fya kupalamika ifingi, lyapeelwe ku bena Israele pa kuti bengapalamina kuli Lesa ku kunonka no kusungilila ububile ne paalo ukufika na ku kwisa kwa Bufyashi bwalaiwe. Umutumwa Paulo, uwali muYuda atile: “Amalango yali kafundisha wesu ukufika na kuli Kristu, ukuti tulungamikilwe ku  kutetekela.” (Abena Galatia 3:24) Ku ca bulanda, uluko lwa bena Israele talwakonkele ulya kafundisha lelo babomfeshe bubi bubi lilya ishuko. Pa mulandu wa ici, amalambo yabo ayashaifulila yatendeke ukuselausha Yehova, uwatile: “Nintendwe fya kuninika fya basukusuku, no munofu wa bunone uwa tutekwa utwaina; umulopa wa tulume twa ng’ombe no wa bana ba mpaanga no wa basawe te ca kubekelwa kuli ine iyo.”—Esaya 1:11.

20. Cinshi cacitike mu 70 C.E. ku Malango na malambo?

²⁰ Ubwikashi bwa baYuda, ne tempele lyabo na bushimapepo bwabo, fyalishilepwa mu 70 C.E. Ukutule lyo, amalambo yalondololwa mu Malango tayali no kulapeelwa na kabili. Bushe ici cilepilibula ukuti amalambo, ayali ulubali lukalamba lwa Malango, tayacindama kuli bakapepa ba kwa Lesa aba ndakai? Uyu e mulandu tukasopolola mu cipande cikonkelepo.

[Amafutunoti]

Bushe Kuti Mwalondolola?

• Cinshi calelenga abaume ba busumino aba ku kale ukulatuula amalambo kuli Yehova?

• Mulandu nshi amalambo yalekabilwa?

• Ukulingana na Malango, malambo nshi ayacindama ayaletuulwa kabili cinshi yaletuulilwa?

• Ukulingana na Paulo, mulandu nshi uukalamba Amalango na malambo yabeleleko?

[Amepusho]

[Icikope pe bula 14]

Ilambo lya kwa Abele lyali ilisuma pantu lyalelangilila icitetekelo akwete mu bulayo bwa kwa Yehova

[Icikope pe bula 15]

Bushe mulatesekesha ubupilibulo bwa ici cikope?