Estonia

UMAYKAYO ditoy Estonia! Pagsiddaawennakayo daytoy napintas ken nakaay-ayat a lugar iti Baltic gapu iti nangayed a buyana: dagiti kakaykaywan ken kapanagan, agkakapintas a purok iti igid ti baybay, ti nasurok a 1,400 a dan-aw, ken nasurok a 1,500 nga isla. Dandani kagudua iti Estonia ti naabbungotan kadagiti napuskol a kabakiran ken mulmula​—ti natda iti nagkauna a kabakiran a nangabbungot idi iti kaaduan a paset ti Europa. Ti Estonia, a basbassit ngem iti Switzerland wenno Denmark, ket maysa kadagiti kabassitan a pagilian iti Europa.

Nalabit madlawyo a dagiti mannakigayyem ngem managbabain nga umili daytoy nakaay-ayat a bassit a pagilian ket addaanda iti adu a makaay-ayo unay a kababalin. Kaaduan nga Estonian ket de adal ken adu kadakuada ti makabasa ken makasurat, ken pagay-ayatda ti agbasa. Estonian ti opisial a lenguaheda, nupay agarup 30 a porsiento iti populasion ti agus-usar iti lenguahe a Russian. Nupay kasta, saan a nalaka a sursuruen ti komplikado a lenguahe nga Estonian. Kas pagarigan, nagduduma ti awagda iti “isla,” agpannuray iti buya, kadakkel, ken kabayagen ti isla.

NARIRIBUK A NAPALABAS

Ti Estonia ket nagsisinnublatan nga inturayan dagiti nabileg a kaarrubana a pagilian. Sinakup dagiti kabaliero a German ken dagiti buyot a Danish idi rugrugi ti maika-13 a siglo. Kalpasanna, naggugubat iti adu a siglo ti Denmark, Lithuania, Norway, Poland, Russia, ken Sweden tapno maiturayanda ti Estonia.

 Kalpasan ti nasurok a maysa a siglo a panagturay dagiti Swedish, inturayan manen dayta ti Russia idi 1721. Iti ababa a panawen a panagwaywayasna, iti nagbaetan ti 1918 ken 1940, rinaut ti Soviet Union ti Estonia ket pinagbalinna a sakupna. Idi 1941, sinakup ti Nazi Germany ti pagilian ngem idi 1944, inturayan manen dayta ti Soviet Union. Ti Estonia ket paset ti Soviet Union iti dandani 50 a tawen, agingga idi 1991 idi nagbalin dayta nga umuna a republika ti Soviet a nangiwaragawag iti panagwaywayasna.

Kasano a naapektaran dagiti Saksi ni Jehova iti Estonia kadagitoy a pasamak? Ania ti napasamak kadagiti adipen ti pudno a Dios bayat ti mangirurumen a panangituray dagiti German ken nariribuk a panagturay ti Soviet? Basaem ti makapagagar nga estoria maipapan iti pammati, tured, ken panangipamuspusanda iti sidong dagiti naranggas a pannakaidadanes.

DAKES NGA EPEKTO TI PALSO A RELIHION

Dagiti krusada a nangsakup iti Estonia idi maika-13 a siglo impilitda nga ipaannurot ti “Kristianidad” kadagiti umili. Ngem pammagusto laeng ti panagpakomberte dagiti tattao. Kalpasanna, dagiti amin a lumugar sinabuaganda iti danum ti bagbagida ken dagiti balayda tapno maikkat ti epekto ti inkapilitan a panagpabautisarda ket nagsublida manen iti pagano a panagdayawda. Intuloy dagiti tattao ti panagdayawda iti nakaparsuaan ken dagiti pagano a ritual agingga nga in-inut a naitipon dagita iti patpatien dagiti Katoliko.

Idi maika-17 a siglo, kinomberte ti Lutheran Church dagiti taga-Estonia. Kalpasanna, ti Russian Orthodox Church ti nagbalin a relihion ti Estado iti Estonia. Idi 1925, napagsina ti Simbaan ken ti Estado. Sigun iti maysa a surbey, 14 a porsiento laeng kadagiti taga-Estonia ti mangibaga a napateg ti relihion iti inaldaw a panagbiagda.

 Ngem iti nabiit pay, adu a napasnek a taga-Estonia ti nangawat iti makaagas a sapsapo ti Sao ti Dios, “ti makapasalun-at a sursuro maitunos iti nadayag a naimbag a damag ti naragsak a Dios, a naitalek kaniak.” (1 Tim. 1:10, 11) Nagbanaganna, sipud idi 1991 immadu ti bilang dagiti Saksi ni Jehova a mangiwarwaragawag iti Pagarian ti Dios manipud iti nakurang a 1,000 agingga iti nasurok nga 4,000. Ngem, kasano ngata a nakadanon ti naimbag a damag iti bassit a pagilian ti Estonia?

“ADDA NGIWATMO”

Idi rugrugi ti maika-20 a siglo, nakagun-od ni Martin Kose ken ti kabsatna a ni Hugo kadagiti literatura nga impablaak dagiti Estudiante ti Biblia (kas awag idi kadagiti Saksi ni Jehova) idi addada idiay United States. Gapu ta maragsakan ni Martin iti naammuanna, maseknan iti nakayanakanna a pagilian ta ammona nga awan ti Estudiante ti Biblia sadiay. Nakitana iti maysa a broshur ti adres ti hedkuarter idiay New York. Idi agangay, napan sadiay ni Martin ket imbagana ti pakaseknanna ken J. F. Rutherford, a mangiwanwanwan idi iti trabaho dagiti Estudiante ti Biblia.

“Ania ti rumbeng nga aramidek?” inyimtuod ni Martin.

 “Bueno, adda ngiwatmo, saan kadi?” kinuna ni Kabsat Rutherford. “Agawidka ngarud ket mangasabaka sadiay.”

Nagawid ngarud ni Martin iti Estonia idi 1923 ket rinugianna ti nangasaba. Isu ti kaunaan nga Estudiante ti Biblia iti pagilian. Insuro ni Martin dagiti kinapudno iti Biblia iti pamiliana, ket ti anakna a ni Adolf nagbalin a matalek nga adipen ti Dios ken natibker a sadiri idi dimteng dagiti nariribuk a panawen. Nagbalin met nga Estudiante iti Biblia ti kabsat ni Martin a ni Hugo, ngem saan a pulos a nagnaed a permanente iti pagilianna.

“DIKA MADANAGAN”

Iti maysa a kombension dagiti Estudiante ti Biblia idiay London idi 1926, nagkiddaw ni Kabsat Rutherford kadagiti boluntario a mapan kadagiti pagilian iti Baltic. Intayag da Albert West, Percy Dunham, ken James Williams dagiti imada. Di nagbayag kalpasanna, nadutokanda a mangorganisar iti pannakaikasaba ti naimbag a damag iti Estonia, Latvia, ken Lithuania. Kalpasanna, ni William Dey, a mangiwanwanwan idi iti sanga nga opisina iti Northern European Office, nga adda idi iti Denmark, nagbiahe a kadua ni Albert West a napan idiay Tallinn, ti kabesera ti Estonia. Idi nakabiroken ni Kabsat Dey iti kuarto a pagnaedan ni Albert, tinapikna ti abaga ni Albert sana kinuna: “Mapanakon Albert, dika madanagan. Din agbayag, sumangpetton ti Pagwanawanan!”

 Adda dagiti colporteur a naggapu iti England, Germany, ken dadduma a pagilian nga immay timmulong iti trabaho. Nupay kasta, saan a nakapagbayag dagitoy a colporteur, kas awag idi kadagiti payunir, ta saanda a makaala iti pawayway ti visa-da. Dagiti Finnish a colporteur nalakada a nasursuro ti lenguahe, tangay agkaarngi ti lenguahe nga Estonian ken Finnish. Adu a ganggannaet nga amin-tiempo a manangaskasaba ti sipapasnek a nagmula iti adu a bukel ti kinapudno maipapan iti Pagarian. Sibabara a makablaawan dagiti kasangsangpet a ganggannaet ken masansan a maikkanda iti birngas depende iti pagilian a naggapuanda. Kas pagarigan, ti birngas a “Soome Miina,” a kayatna sawen, ni Miina a taga-Finland wenno no taga-Britain ti ispiker, mayam-ammo iti birngas a “Londonist.”

TI UMUNA A SANGA NGA OPISINA

Manmano ti nasayaat a lugar para iti opisina, ken gapu ta maipagarup a nabaknang dagiti ganggannaet, nanginngina ti abangda. Nupay kasta, nalukatan idi  1926 ti sanga nga opisina iti bassit nga apartment idiay Tallinn, iti 17 Kreutzwaldi Street. Ni Albert West ti nagserbi kas adipen ti sanga nga opisina. Iti dayta met la a tawen, nairuar dagiti immuna a bokleta iti lenguahe nga Estonian, pakairamanan ti Millions Now Living Will Never Die!

Maysa a balasang a taga-Estonia nga agnagan Hilda Ang, naammuanna ti kinapudno kadagiti gagayyemna. Idi napan iti sanga nga opisina tapno mangala kadagiti literatura, dinamag ti maysa a kabsat a lalaki no kayatna ti tumulong a mangipatarus iti palawag publikona. Immanamong, ket idi 1928 naawis nga agtrabaho iti opisina kas agipatpatarus. Kalpasanna, nakiasawa ken Alexander Brydson, maysa a kabsat a taga-Britain nga immakar iti Estonia tapno mangasaba kas amin-tiempo a ministro. Ni Hilda ket nalaing ken nagaget nga agipatpatarus, isu nga idi saanen a nawaya ti trabaho ken masapul  a panawandan nga agassawa ti pagilian, sililimed nga intultuloyna ti nagipatarus iti pinulpullo a tawen nupay adda iti sabali a pagilian. Nakapagserbi dagiti agassawa a Brydson iti dagup a nasurok a 100 a tawen iti amin-tiempo a serbisio!

Idi 1928, impablaak dagiti Estudiante ti Biblia ti The Harp of God, ti umuna a libro a naipatarus iti lenguahe nga Estonian. Kanayonanna, naipablaak ti Pagwanawanan ken ti pito a sabali pay a libro agraman ti adu pay a bokleta iti lenguahe nga Estonian sakbay ti Gubat Sangalubongan II.

DAGITI UMUNA NGA EBANGHELISADOR

Nagbisikleta dagiti colporteur a nangwanas iti nalawa a teritoria ken naturogda iti sadinoman a mabalinda a pagturogan​—iti man balbalay iti away wenno iti pempen ti garami. Napanglaw dagiti umili, ngem pagay-ayatda ti dumngeg iti mensahe ti Pagarian. Nagbanaganna, siraragsak dagitoy nga amin-tiempo a manangaskasaba a nangbusbos iti 150 agingga iti 200 nga oras iti binulan. Maysa kadakuada ti nagreport pay iti 239 nga oras iti maysa la a bulan! Talaga a nagaget, natured, ken naandurda. Kastoy ti kapadasan ti maysa a kabsat a babai idi damona ti mapan mangasaba:

“Ammom kadi ti agbisikleta?” dinamag kenkuana ti maysa a naregta a kabsat a babai a Finnish.

“Wen,” kinuna ti nabiit pay a kabsat.

“No kasta, mapanta idiay Sarema,” sigaganaygay a kinuna ti kabsat a Finnish, a tuktukoyenna ti kadakkelan nga isla iti Estonia, nga agarup 200 a kilometro ti kaadayona.

Idi dimtengda iti umuna a purok ti Sarema, insingasing ti Finnish a kabsat: “Mangrugika ditoy nga ungto, ket mangrugiak iti sabali nga ungto. Agsabettanto  laengen iti tengnga ti purok inton rabii.” Saan pay a pulos nakapangasaba ti kabbaro a kabsat. Ngem iti umuna a ruangan, nariknana ti tulong ni Jehova ket dagus a timmured a mangitultuloy iti panangasabana.

Ni Hellin Aaltonen (Grönlund idi agangay) naam-ammona dagiti tattao iti isla ti Vormsi ket naammuanna a sabali ti lenguaheda.

“Maawatanyo kadi ti lenguahe nga Estonian?” dinamagna kadakuada.

“Saan, Swedish ti lenguahemi,” kinunada.

“Adda kadi libro a Swedish a basbasaenyo?” dinamag ni Hellin.

“Ginasgasut a tawenen nga awanankami iti libro a Swedish,” ti aglablabes nga insungbatda.

Gapu iti dayta a sungbatda, nabigbig ni Hellin a kasapulan dagiti taga-Vormsi ti Swedish a literatura, isu nga inkeddengna ti sumarungkar iti isla a kaduana ni Fanny Hietala a makaawat iti lenguahe a Swedish.

“Innalami amin a libro a Swedish iti sanga nga opisina ket nagbangkakami a napan iti isla,” kinuna ni Hellin. “Tallo nga aldaw a winanasmi ti intero nga isla ket dandani naipaimami amin nga intugotmi a literatura. Pinullo a tawen kalpasanna, nadamagko nga adda kabsat a lalaki a taga-Sweden a nakaammo iti kinapudno kadagiti libro a nagun-odanna idiay Vormsi!” Maulit-ulit a napaneknekan dagiti manangikaskasaba iti Pagarian a pudno ti nailanad iti Eclesiastes 11:6: “Iti bigat imulam ti bin-im ket agingga iti rabii saanmo a paginanaen ta imam; ta saanmo nga ammo no sadino nga agballiginto daytoy.”

 DAGITI RIGAT A NAPASARAN DAGITI COLPORTEUR

Narigat ti trabaho dagiti colporteur. Iti panawen ti lam-ek, agdaliasatda iti 20 agingga iti 40 a kilometro kada aldaw​—magmagnada man wenno agaramatda iti ski. Makapaketter ti lam-ekna, ken manmano dagiti komportable a pagdagusan. Makaitugotda laeng kadagiti kangrunaan a taraon ken dadduma pay a kasapulanda, ta agawitda pay kadagiti kinarton a literatura. Masansan a narigat ti lumasat kadagiti kalsada no agtudo iti napigsa. Adu a rabii a kapilitan nga umyan dagiti colporteur iti kannag, isu a masapul a napigsa ti resistensiada. Ngem ania ti rikna dagitoy a napasnek a manangaskasaba?

“Diak pulos nagkurang iti aniaman a banag a kasapulak,” malagip ni Vilho Eloranta, maysa a naregta a Finnish a kabsat a lalaki nga amin-tiempo a nangaskasaba iti adu a bulan kadagiti naiputputong a lugar. “Kaaduanna nga adda inaldaw a pagdagusan ken taraonko nga insukatda kadagiti literatura. Manmano a kasapulak ti kuarta. No rabiin, rugiakon ti agsapul iti pagdagusan. Manmano ti agkedked nga agpadagus, nangruna no malemen wenno adayo pay ti sumaganad a kataltalonan.”

“Ti panangidanonko iti mensahe ti Pagarian kadagiti tattao ti nangnangruna a pakaseknak,” kinuna ni Vilho, “ta nupay nanumo ti panagbiagko, saan a naksayan ti pannakakontento ken rag-ok iti panangasaba.”

Dagitoy a nagaget a kakabsat ti nanglukat iti irarang-ay iti masanguanan gapu iti adu a literatura a naipaimada. Idi 1929, adda dagup a 53,704 a libro ken bokleta nga inwaras ti sumagmamano nga ebanghelisador.

“Adda idi agarup 30 a colporteur iti Estonia,” malagip ni Adolf Kose, “ket winanasda ti intero a pagilian sakbay ti Gubat Sangalubongan II.”

Agingga ita makita pay laeng ti epekto ti naaramidan dagidi immuna a manangaskasaba. Kas pagarigan,  idi rugrugi ti dekada 1990, naam-ammo dagiti Saksi ni Jehova ti maysa a baket a ni Ruth. Pamiliar kenkuana ti mensaheda. Malagipna nga 60 a tawen ti napalabasen, nagimdeng idi iti maysa a German nga Estudiante ti Biblia a namindua a simmarungkar iti kaarrubana. Ita, nupay tuleng ken baketen, nabigbig ni Ruth a dayta ti kinapudno. Inawatna ti tukon a panagadal iti Biblia, ket nabautisaran​—dandani 70 a tawen kalpasan ti damo nga isasarungkar dagiti Saksi.

DAMO NGA AKTIBIDAD TI SANGA NGA OPISINA

Kadagidi a tiempo, nagserbi a pagkombensionan ti bassit a sanga nga opisina. Adda timmabuno a 25 ken 4 ti nabautisaran iti umuna a kombension idi Hunio 1928. Iti simmaganad a tawen, 80 a Finnish a kakabsat ti timmulong iti kombension ken iti panangasaba.

Ni Albert West, a nagserbi idi kas adipen ti sanga iti Estonia, ti nadutokan a tumulong ken sumukat ken William Dey idi agangay kas adipen ti sanga iti Denmark. Asino ngarud ti mangsukat ken Kabsat West kas adipen ti sanga iti Estonia? Ti taga-Scotland a ni Wallace Baxter ket maysa a naparato ngem naayat a kabsat. Sakbay a naammuanna ti kinapudno, nagserbi iti buyot ti Britain idiay France bayat ti Gubat Sangalubongan I. Saan a maitunos kadagiti pannursuro ni Jesu-Kristo ti naimatangan ken napasaranna iti gubat.

 “Naburiboran ti panunotko,” malagip ni Kabsat Baxter, “ket in-inut a nabigbigko a di umiso ti amin a pannakigubat ti tao, asinoman ti kabusor. Patiek nga agkakabsat ti amin a tattao ken agballigi ti asinoman a mangsapul iti Dios. Bayat nga ut-utobek dagitoy, nagparintumengak iti abut a paglemlemmengak ket sipapasnek nga inkarik iti Dios a no maispal ken makaawidak, agserbiak kenkuana iti unos ti panagbiagko.”

Kasta ti inaramidna. Idi naammuanna ti kinapudno, sireregta a simrek iti amin-tiempo a serbisio idi 1926. Dua a tawen kalpasanna, inawatna ti awis nga agserbi iti Estonia, ket saan a nagbaliw ti regtana. Nadutokan kas adipen ti sanga idi 1930, ti tawen nga ipapanaw ni Kabsat West. Idi 1932, nayakar ti sanga nga opisina iti 72 Suur Tartu Road, Tallinn, ket iti simmaganad a tawen, opisial a nairehistro iti Estonia ti Watch Tower Bible and Tract Society.

 PANANGIWARAGAWAG ITI NAGDUDUMA A LENGUAHE

Idi 1927, naipaayan ni Kabsat West iti permiso a mangipatangatang iti palawagna iti komersial nga estasion ti radio idiay Tallinn. Ti palawagna a napauluan iti “Dagiti Bendision iti Milenio” ket naipatarus iti Estonian. Ti topiko saanna laeng a ginutugot ti interes ti adu a tattao no di ket nagsusupiatan pay dayta ti dadduma. Gapuna, awanen ti naited kadakuada a permiso agingga idi 1929. Manipud idin, addan maipatangatang a palawag iti kada Domingo. Maipaay dagiti palawag iti Ingles, Estonian, Finnish, Russian, ken no dadduma Swedish ken German, ken adda met naminsan iti Danish. Adu ti naginteres kadagidiay a palawag ket mangngegan dagita agingga idiay Norway, Denmark, Sweden, Finland, ken Leningrad (St. Petersburg itan), Russia. Bayat ti 1932 a tawen serbisio, dagiti naipatangatang a 200 a palawag ket nagsayaat nga alikamen a pangiwaragawag iti nagan ni Jehova. Saan ngarud a pakasdaawan a nakarurod dagiti klero!

Gapu ta pagaammo dagiti klero a mabuteng dagiti opisial ti Estonia iti aniaman a mainaig iti Komunismo, siuulbod a kinunada nga adda pakainaigan dagiti Saksi iti Komunismo. Tapno malapdan a dagus ti aniaman a mangpakapuy iti nasion, nagtignay dagiti autoridad ti Estonia ket linapdanda dagiti palawag idi 1934. Nupay kasta, saan nga inanamongan ti amin ti pannakaiparit. Kastoy ti pannakaipatarus ti Ingles a surat ti maysa nga ages-eskuela nga ubing a lalaki:

Patgek a Watch Tower ken Judge Rutherford:

Ladingitek ta pinaritan ti gobiernomi a mangngegan dagiti palawagyo babaen iti radio. Maysaak nga ubing nga ages-eskuela. Napanglaw dagiti nagannakko: mabambannogda nga agbirok ti pagbiag ti pamilia. Ngem ti ayat  ken namnama iti Apo ket arigna silnag ti init kadagiti rupada. Masakitak unay iti kallabes a tiempo ti lam-ek, ket dagiti laeng palawagyo iti radio ti nakaliwliwa kaniak. Dagiti luluak ket nagbalin a lulua ti rag-o. . . . Segseggaak dagiti palawagyo. . . . Nagadalak iti Ingles, ket daytoy ti umuna a suratko iti Ingles a diak nagusar iti diksionario. . . . Sapay koma ta napiakayo Judge Rutherford.

Personal a sinubalitan ni Kabsat Rutherford dayta a surat ket nangipatulod iti nairekord a palawagna iti ubing.

“KARUAHE TI NAILANGITAN A PAGARIAN”

Ni John North ket maysa a naregta a colporteur a taga-England. Nagnaed iti bagon a kadua ti pamiliana bayat ti panangasabada iti Estonia. Daytoy ti nanggutugot iti interes ti adu a tattao iti makin-abagatan nga  Estonia. Kastoy ti panangiladawan ti maysa a periodiko iti daytoy a bagon: “Ti [Watch Tower] Society ket mangibangbangon ditoy Tartu iti maysa a lugan nga umasping iti balay tapno mawanas ti pagilian ken mangangay kadagiti narelihiosuan a serbisio. Mangasabada iti ruar ti ‘karuahe ti nailangitan a Pagarian’ sa agiwarasda kadagiti libro a mangilawlawag iti Biblia. Lima a tao ti kameng daytoy a ‘karuahe’​—ti mangidadaulo a misionero, ti baketna, ti anakda, ken dua a naparagsit nga agtutubo a lallaki. Dagitoy nga agtutubo ket sipapartakda nga agbisikleta (kas ken Jehu) iti intero nga aglawlaw ti ‘karuahe’ nga agiwarwarasda iti literatura.”

Bayat ti nagulo a kasasaad ti politika idi ngalay ti dekada 1930, ni Nikolai Tuiman a sigud a piloto ti buyot ket naibalud gapu iti pannakainaigna iti maysa a grupo dagiti Facista iti Estonia. Iti libraria ti pagbaludan, nasarakan ni Nikolai ti sumagmamano a libro nga insurat ni J. F. Rutherford ket nabigbigna a di umiso ti an-annurotenna. Idi nawayawayaanen, napan idiay Tallinn iti adres a nakitana iti impablaak dagiti Saksi a libro a nagun-odan ni baketna. Babaen iti tulong ni Kabsat Baxter, naan-anay a binalbaliwan ni Nikolai ti biagna, insardengnan dagiti napolitikaan nga aramidna, ken nagbalin a  mannakikappia ken naregta a Saksi ni Jehova. Idi naipariten ti trabaho, nagserbi kas maysa kadagiti adigi ti kongregasion ken timmulong iti nalimed a panagimprenta. Nagtalinaed a matalek bayat ti 15 a tawen a pannakaidestierona idiay Siberia.

Ti sabali pay a sigud a nainaig iti politika ngem naupay iti dayta ket maysa a doktor, ni Artur Indus. Damo a naammuanna ti kinapudno idi napan iti pagtaengan ni Martin Kose tapno mangipaay iti medikal a tulong. Imparegta ni Kabsat Kose nga agadal ni Artur iti Biblia. Gapu ta ammo ni Artur ti agsao iti German, inorder ni Kabsat Kose ti amin a literatura a naipatarus iti German para ken Artur. Inawat ni Artur ti kinapudno babaen iti tulong ni Martin, indedikarna ti biagna ken Jehova, ken nabautisaran. Nalatak ken mararaem a doktor ni Artur, ket pagaammo met kas naregta ken mararaem a kabsat.

UMADANIN TI NARIGAT A KASASAAD

Nariribuk ti panawen idi katengngaan ti dekada 1930. Gapu iti panangsugsog ti Nazi Germany ken ti Simbaan a Katoliko, nakompiskar idi Enero 1935 ti bokleta a Righteous Ruler.

 Iti dayta met laeng a tawen, imbilin ti Minister of the Interior a maiserra ti Watch Tower Society iti Estonia, makompiskar dagiti literatura, ken agbayad iti buis kadagiti sanikuana. Nupay nailemmengen ti adu a literatura, agarup 76,000 latta a literatura ti nakompiskar. Ngem saan a daytoy ti nangpasardeng iti trabaho. Nasdaaw ken naragsakan dagiti kakabsat ta ti linaon ti dua a broshur a nakompiskar ket naipablaak iti dua a kalatakan a periodiko a maiwarwarnak iti dagup a 100,000 a kopia. Nupay naawanan dagiti kakabsat iti literatura, daytoy a pasamak impakaammona iti publiko ti nagan ni Jehova nga ad-adda ngem iti maaramidan koma dagiti kakabsat no isuda ti nagiwaras kadagiti broshur.

Kabayatanna, naitultuloy ti trabaho a panangasaba ken naituloy manen dagiti aktibidad ti sanga nga opisina. Adu a libro ti nakompiskar kadagiti simmaganad a tawen. Madama nga agtartrabaho ni Hellin Aaltonen iti sanga nga opisina bayat ti maysa kadagita nga iraraut.

“Immay ti tallo nga agkabannuag a polis tapno kompiskarenda ti bokleta a Millions Now Living Will Never Die!,” malagip ni Kabsat Aaltonen, “ngem awan naalada kadakami. Inakasda amin a libro kadagiti estante ket imbuntonda iti suelo. Awan maaramidan ni Kabsat Baxter ta sipsiputanda. Ngem rinugiak ti agidalimanek iti likudan dagiti polis ken siaannad a napanak iti lamisaan ni Kabsat Baxter tapno kitaek no adda papeles a saanda a rumbeng a makita. Nakitak ti maysa a surat a nakailanadan ti nagan ken adres ti amin nga agibumbunannag. Imbasurak dayta. Idi agikahonen dagiti polis kadagiti libro, naginlalaing ti opisialda a nangbagkat iti maysa a kahon sa sipupungtot nga imbarsakna nga uray la natukkol ti takkiagna! Nagdardaras a pimmanaw dagiti polis tapno ipanda iti ospital ti opisial, gapuna, adda gundawaymi a nangsukimat kadagiti kahon sakbay a makasublida.”

 Kinuna pay ni Kabsat Baxter: “Nagsubli dagiti polis, ket bayat ti panagikahonda nakitak ti maysa kadakuada a nangibulsa iti kopia ti libro a Deliverance. Pinampanunotko no mano ngatan a libro ti innala ken binasa dagitoy a lallaki.”

Napeggad ken nakaam-amak ti tawen 1939. Adu a buyot ti Soviet ti napalubosan a sumrek iti Estonia. “Inaldaw a maiwaragawag iti radio ti adu a Komunista a propaganda,” insurat ni Kabsat Baxter. “Timmaud ti adu a pattapatta, gagar, panagamak, ken buteng. Agtaytayab iti tangatang ti adu nga eroplano a pakigubat dagiti Soviet a nagluganan dagiti soldado.” Maisardeng ngatan ti panangasaba gapu iti dayta?

Iti laksid ti nariribuk a kasasaad idi 1940, nakaipaima dagiti matalek nga adipen ni Jehova iti 59,776 a libro ken bokleta​—nagdakkel a nagapuanan ti 27 laeng nga agibumbunannag ken 15 a payunir! Nagadu ti naaramidanda bayat dagiti natda a panawen ti wayawayada.

 MAUDI A NAWAYA NGA ASAMBLEA

Nayurnos dagiti kakabsat ti maysa nga asamblea idiay Tallinn sakbay unay a nangrugi ti panangituray ti Soviet​—ti maudi a nawaya nga asamblea iti simmaruno a nasurok a limapulo a tawen. Inusigda dagiti artikulo ti Pagwanawanan a kas iti “The Theocracy,” “Neutrality,” “Snares,” ken “Doom of Religion”​—dagiti naintiempuan a naespirituan a taraon a nakatulong tapno maisagana ti ili ti Dios kadagiti mapasamak iti masanguanan.

Agpegpeggad ti Estonia iti sumungsungad a Gubat Sangalubongan II, ket saan a maliklikan dagiti kakabsattayo ti epekto dayta. Idi Hunio 16, 1940, dagiti kameng ti Union of Soviet Socialist Republics pinakdaaranda ti gobierno ti Estonia a mangbuangay iti baro a gobierno ken pastrekenna iti Estonia ti ad-adu pay a buyot ti Soviet. Napagbalin a legal ti partido Komunista ti Estonia a buklen ti nakurang a 150 a kameng, ket naitipon ti Estonia iti Soviet Union. Iti sumagmamano laeng a bulan, rinibu a taga-Estonia ti naidestiero idiay Siberia. Dagiti napanawanda a balay ken talon ket napuoran wenno naited kadagiti nangsakup a Russian. Rinibu met ti nangpadas nga aglibas babaen iti babassit a pagkalap a bangka, a kaaduan ti agturong idiay Sweden. Adu ti nagballigi ngem natay ti dadduma iti nadawel a baybay.

PUMANAW DAGITI NABATI A GANGGANNAET

Nagserra manen ti sanga nga opisina idi dimteng ti turay a Komunista. Nupay determinado nga agtalinaed ni Wallace Baxter ken dagiti agassawa nga Alexander ken Hilda Brydson, pumegpeggad ti kasasaad dagiti ganggannaet. Gapuna, binagaan ida ni Kabsat Rutherford a panawanda ti pagilian. Ni Kabsat Baxter ken dagiti Dunham a taga-Latvia naibakuitda babaen iti tren nga agturong idiay Siberia ket nakagtengda idiay Australia idi agangay. Makatawen kalpasanna, pimmanaw met dagiti  Brydson ket nagturongda idiay Sweden. Simamatalek a nagserbi ni Kabsat Baxter kas kameng ti Branch Committee iti sanga nga opisina ti Australia agingga a naturposna ti naindagaan a biagna idi Hunio 21, 1994. *

Ania ngata ti masakbayan ti bassit a grupo dagiti lokal a kakabsat itan ta awanen dagiti ganggannaet a kakabsat? Nabiitda pay iti kinapudno, sa naipasangodan iti narungsot a gubat. Gimminad ti trabaho bayat ti gubat. Kalpasan ti naudi a reportda idi 1941, awanen ti damag maipapan kadagiti kakabsattayo iti agarup 20 a tawen.

NAKARO A PANNAKASUBOK TI PAMMATI

Bayat a nagtultuloy ti Gubat Sangalubongan II, ti buyot ti Germany pinaksiatda dagiti Soviet ket sinakupda ti Estonia manipud 1941 agingga iti 1944. Nupay kasta, saan a simmayaat ti kasasaad dagiti kakabsattayo. Mangaskasaba idiay Tartu idi 1942 ti maysa a tuleng a kabsat a ni Jaan Pärrat idi inaresto dagiti German. Naakusaran a kontra iti gobierno ti trabahona ket naibalud. Idi agangay, adda dagiti lallaki a nakakita kenkuana a nairuar sa nakangngegda iti kanalbuong ti paltog. Saanen a pulos naisubli ken nakita. Sigun kadagiti dokumento ti pagbaludan, naibilin iti warden a “mapagawid ken mausig” ti balud a ni Jaan Pärrat, ngem bilin dayta a mapapatay.

Pudno a narigat daydi a panawen para kadagiti kakabsat. Idi damo, kayat ti buyot ti Soviet a pagsoldaduen dagiti agtutubo, kalpasanna, kasta met ti inaramid ti buyot ti Germany. “Aglemmengkami tapno saankami a maayaban nga agsoldado,” malagip ni Adolf Kose. “No matiliwkami, mabalin a mapaltogankami wenno mapuersakami nga agsoldado. Siempre, naapektaran ti  trabaho ti Pagarian ta awan ti aniaman a maaramidam iti sidong dagita a kasasaad.”

Nagbaliw manen ti kasasaad ti gubat. Idi arinunos ti 1944, dagiti buyot ti Soviet pinaksiatda dagiti German manipud Estonia ket ti Soviet siuulpit nga inturayanna manen ti Estonia. Dayta a gubat ken dagiti simmaruno a tawen ti nainget a turay ti nangparigat kadagiti umili iti Estonia. Agarup kakapat ti populasion ti napapatay wenno naidestiero kadagiti adayo a paset ti Soviet Union, wenno naglibasda iti pagilian. Iti panaglabas dagiti tawen, nagadu a Russian ti immakar iti Estonia, ket naan-anay a nabaliwan ti pakabuklan ti populasion. Gapu iti turay ti Soviet, nakaro ti pannakasuot ti pammati dagiti kakabsattayo, kas makitatayo.

GERILIA A NAGBALIN A SAKSI

Maysa a grupo dagiti nasionalistiko nga umili ken gerilia a kontra iti turay ti Soviet iti daydi a tiempo ti pagaammo kas “Kakabsat iti Kabakiran” agsipud ta aglemlemmengda kadagiti napuskol a kabakiran. Adu kadakuada ti saan a gerilia ngem aglemlemmengda ta tiltiliwen ida ti Soviet State Security Committee, ti KGB. Napattapatta a no dadduma 15,000 agingga iti 20,000 a lallaki ti aglemlemmeng iti kabakiran, a sumagmamano kadakuada ti adu a tawen a saanen a nasarakan dagiti autoridad. Kinapudnona, idi laeng 1978 a nasarakan ti kaudian kadakuada! Addanto ngata umawat iti kinapudno ken agbalin a naespirituan a kabsattayo kadagitoy a Kakabsat iti Kabakiran?

Ammo ni Erik Heinloo nga agpegpeggad ti biagna agsipud ta sigud nga agserserbi iti gobierno ti Estonia. Idi sinakup ti Soviet Union ti Estonia, namin-adu a pinadasda ken baketna a Magda ti aglibas babaen ti bilog a mapan idiay Sweden. Iti maudi a gundaway a nakaluganda iti bilog, nadadaelan ti makina dayta ket kasapulan nga  agsublida. Pito a tawen a naliklikan ni Erik dagiti autoridad iti panaglemmengna iti kabakiran, agingga a naaresto met laeng idi agangay. Kalpasanna, naipanda nga agassawa iti nagduma a kampo a pagbaludan iti Soviet Union.

Iti pagbaludan, naam-ammo ni Magda ti dua a Saksi a nangiranud kenkuana iti namnama maipapan iti Pagarian. Dagus a nabigbig ni Magda a nasarakannan ti kinapudno ket uray la nagsala iti ragsakna. Nawayawayaan ni Magda idi 1956 ken nabautisaran idi 1960. Pito a tawen kalpasan a nawayawayaan ni Erik, inawatna met ti kinapudno. Adda met laengen Kabsat iti Kabakiran a nagbalin a naespirituan a kabsat!

NAAN-ANUP SA NAARESTO

Idi awanen iti Estonia dagiti ganggannaet a kakabsat, maysa a natured ken naregta a kabsat a ni Martin Kose ti nadutokan a mangiwanwan iti trabaho iti makin-amianan nga Estonia. Ti makin-abagatan nga Estonia ket inwanwan met ni Friedrich Altpere, maysa a natayag ken nasingpet nga Estonian a maestro iti Ingles iti maysa a haiskul. Idi dekada 1930, nakiddaw nga ipatarusna ti palawag ti maysa kadagiti ganggannaet a payunir a napan idiay Võru. Kalpasan dayta, nabigbigna a nasarakannan ti kinapudno. Dakkelen ti rimmang-ayanna iti daydi a  tiempo ta kabaelannan nga idauluan ti trabaho a panangasaba iti makin-abagatan nga Estonia.

Narigat daytoy nga annongen para kadagitoy a kakabsat yantangay awan ti komunikasionda iti organisasion ken bassit pay ti kapadasanda. Nupay narigat ti agserbi a maparparitan, nagmatalek dagitoy a kakabsat iti annongenda manipud 1940 agingga a naarestoda idi 1948.

Kas sukat da Martin Kose ken Friedrich Altpere, nabuangay ti Service Committee a buklen da Albert Kruus, Karl Talberg, ken Artur Indus, ket ni Lembit Toom ti nagserbi a katulonganda. Yantangay masapul a sililimed nga agtrabaho ti dadduma a kameng ti komite, ni laeng Kabsat Toom ti nawaya a makapagdaliasat ken mangbisita kadagiti grupo. Apay? Kas opereytor ti maysa a windmill, nawaya ni Kabsat Toom a mangaramid iti aniaman a kayatna nga aramiden no natalna ti angin ta saan nga agan-andar ti windmill.

Sidadaan dagiti mangidadaulo a kakabsat iti Estonia a mangirisgo iti biagda tapno tulonganda dagiti kapammatianda. Naipaskil kadagiti estasion ti tren ti retrato dagiti maipagarup a lider dagiti Saksi, a kasda man la maan-anupan a kriminal. Adda uppat a polis nga intuding ti KGB a mangsiput iti tunggal maysa kadagiti naemma ken marakarnero a kakabsattayo. Nupay narigat ti kasasaad idi 1948 agingga iti 1951, binendisionan ni Jehova ti panangasaba dagiti matalek nga adipenna. Nagbanaganna, immabut iti nasurok a 100 ti bilang dagiti agibumbunannag.

‘NAANNAD KAS ITI SERPIENTE, NASINGPET KAS ITI KALAPATI’

Dagiti adalan ni Jesus iti Estonia ad-adda a nabigbigda ti kinapudno ti pakdaarna: “Paneknekanyo ti bagbagiyo a naannad a kas kadagiti serpiente ket kaskasdi a nasingpet a kas kadagiti kalapati. Agaluadkayo kadagiti tattao; ta iyawatdakayto kadagiti lokal a pangukoman,  ket saplitendakayto kadagiti sinagogada. Ay ket, maisaklangkayto iti sanguanan dagiti gobernador ken ar-ari maigapu kaniak, maipaay a pangsaksi kadakuada ken kadagiti nasion.” (Mat. 10:16-18) Nupay kasta, di naan-anay a naawatan ti dadduma a natibker ti pammatina a ni Jehova ket saan a kanayon a mangipaay iti namilagruan a pannalaknib maibusor iti panangirurumen ni Satanas. (Job 1:9-12; 2:3-6) Adda dagiti Saksi a saan a “naannad a kas kadagiti serpiente,” ket naglaka ida a nabiktima dagiti naranggas a manangidadanes.

“Adda interesado a lalaki a kasla nakaregregta ken nakaturtured,” malagip ni Adolf Kose. “Naikkan iti annongen iti kongregasion ket pagaammo unay dagiti kakabsat a babbai. Ngem nagsuspetsa kenkuana dagiti kakabsat a lallaki, ket pinakdaaranda dagiti babbai a dida ikuykuyog iti amin a paggigimonganmi.” Nakalkaldaang ta adda dagiti saan a nangipangag iti dayta a pakdaar. Nagbanaganna, adu nga impormasion ti naitedna iti KGB.

“Idi 1950,” kuna ni Lembit Toom, “nakaawatkami iti sumagmamano a kopia ti Pagwanawanan manipud Germany, ket kayatmi nga iranud dagita iti amin a Kristiano a kakabsattayo iti Estonia.”

Naiplano nga agasambleakami iti maysa a kamarin ti garami, iti nasulinek a paset ti pagilian. Ngem naammuan ti KGB dayta, ket nagsaganada a mangaresto iti amin a kakabsat. Gapuna, nangipuestoda iti dua a trak a napno iti soldado iti estasion ti tren a pagbabaan koma dagiti kakabsat. Iti naituding a lugar iti kalsada nga agturong iti pagasambleaan, tallo a Saksi ti agur-uray a mangigiya kadagiti tumabuno. Maysa kadakuada ti nagturong iti kakaykaywan ta nakangngeg iti agsasarita a tattao sadiay. Pagammuan ta adda metten paltog a naipaturong kenkuana! Impan dagiti soldado iti ayan ti dua a pay a Saksi, ket naarestoda a tallo.

 Nadlaw da Lembit Toom ken Ella Kikas (Toom idi agangay) a naaresto dagiti tallo a kakabsat isu a nagtignayda a dagus. Tapno mapakdaaranda dagiti agsangpet a kakabsat, nagdardarasda a naglugan iti motorsiklo ni Lembit ket nagturongda iti sabali nga estasion nga umun-una a pagsardengan ti tren. Timmarayda iti estasion, dinardarasda ti simrek iti tren, sada pinababa a dagus dagiti kakabsat! Idi nakadanon ti tren iti estasion a pagur-urayan dagiti polis ti KGB, naupayda ta awan met dagiti Saksi a pasahero.

Kabayatanna, nagbirok met a dagus ti dadduma a kakabsat iti sabali a lugar a pagasambleaan. Inturongda dagiti tumabuno iti di unay mapagpagnaan a kalsada ket nagnada iti nasurok a 10 a kilometro agingga iti pagasambleaan. Agkarasubli met nga agpatpatrolia dagiti soldado kadagiti kangrunaan a kalsada a mangbirbirok kadagiti tumabuno a karkarna a nagpukaw. Nagballigi ti asamblea a tinabunuan ti 111, nupay madandanagan ti tunggal maysa gapu ta mabalin a maarestoda iti aniaman a kanito. Karaman iti programa dagiti report maipapan kadagiti kakabsat iti dadduma a pagilian, agraman dagiti makapabileg a kapadasan dagiti Saksi ni Jehova kadagiti kampo a pagbaludan dagiti Nazi. Nupay naliklikanda ti ingrupo a pannakaaresto iti dayta a gundaway, nagunggonaanda iti dayta nga asamblea ta naipaayanda kadagiti napateg nga instruksion ken pammabileg para iti pannubok a mapasaranda iti masanguanan.

NAPALUTPOT KEN NASENTENSIAAN

Kadagiti simmaganad a bulan, saggaysa a naaresto amin a mangidadaulo a kakabsat, agraman ti nasurok a 70 nga agibumbunannag ken dadduma pay nga adda pakainaiganda kadagiti Saksi ni Jehova. Kasla din agpatingga ti pannakapalutpot dagiti managayat iti kappia nga adipen ni Jehova, ket ammo met dagidiay siwayawaya a posible a maarestodanto met.

 Yantangay masansan a rabii ti aggigiddan a pannakapalutpotda ken nagtultuloy dayta iti adu a bulan, kanayon a kurang ti turog dagiti balud ket nagresulta dayta iti pannakaburibor ken pannakapaksuyda. Nasentensiaan dagiti kakabsat a di man la nabista ti kasoda. Naibaga laeng kadakuada a maibaludda iti 5 agingga iti 12 a tawen wenno inkapilitan nga agtrabahoda kadagiti kampo. Kaaduan ti nasentensiaan iti 10 a tawen. Ania ti basolda? “Kontra iti gobierno a propaganda ken panagalsa,” sigun iti opisial a rekord ti korte. Di nagbayag, nagbaliw ti linteg ket nasentensiaan dagiti Saksi iti 25 a tawen a pannakabalud. Idi nasentensiaan ni August Pressraud, inyangaw a kinuna daytoy 63 ti tawenna a lakay: “Agyamanak iti madaydayaw a Korte iti kasta a kaatiddog ti sentensiak. Pagarupek a sangapulo ket dua a tawen laengen ti kapaut ti biagko, ngem inikkandak pay iti 25 a tawen!”

Nasentensiaan dagiti Saksi a maibalud wenno maipan kadagiti kampo a pagbaludan wenno kampo a pagtrabahuan iti nadumaduma a paset ti Soviet Union, nangruna idiay Siberia ken iti Adayo a Daya wenno iti Adayo nga Amianan a paset ti Russia, a sadiay narigat dagiti kasasaad. Kasla awanen ti namnama a makasublida, ken marikna ti adu a balud a naim-imbag payen ti matay.

Uray dagiti sinankakabsat a nakikumplot kadagiti autoridad saanda a nalisian ti panangirurumen dagiti manangidadanes. Maysa a pagarigan ti napasamak iti dua a kabsat a lallaki a nagbalin nga espia ti KGB. Idi naibanagdan ti trabahoda, indadanes met ida ti KGB. Agpada a naidestieroda kadagiti kampo a pagbaludan. Awan a pulos ti panagraem ti KGB kadagita a takrut nga espia. *

 NAIDESTIERODA IDIAY SIBERIA

Tangay inareston ti KGB dagiti maibilang a mabigbigbig a Saksi, determinadoda a mangtalipupos kadagiti nabatbati pay a Saksi ni Jehova. Insayangkatda ti iraraut iti parbangon ti Abril 1, 1951. Iti nagsayaat ti pannakaiplanona a tignay, naggigiddan a rinautda ti amin a paset ti pagilian (agraman ti Latvia, Lithuania, ken Makinlaud a Ukraine).

Nagbiit a naaresto ti dandani amin a Saksi ni Jehova, ken adu nga asideg a kabagianda, uray met dagiti interesado manipud kadagiti pagtaenganda. Naummongda kadagiti estasion ti tren sa nailuganda kadagiti bagon. Mapalubosanda laeng a mangitugot iti sumagmamano a taraon ken personal nga aruaten, ngem nakompiskar ti dadduma a sanikuada. Iti dayta nga aldaw, dandani 300 a taga-Estonia ti naipan idiay Siberia, kangrunaanna iti rehion ti Tomsk, nga agarup 5,000 a kilometro ti kaadayona. Saanda man la a nabista ken saan met a nailawlawag kadakuada ti no ania ti basolda.

NATURED NGA AGTUTUBO

Ni Corinna Ennika nga agtawen iti 17, ken ti adingna a ni Ene nga agtawen iti 13, napanda bimmisita kadagiti kabagianda. Agasem ti danagda idi nagawidda ken natakuatanda a naserraan ti balayda ken saandan a masarakan ni nanangda! Ngem nabang-aranda idi naammuanda a naaresto. Apay?

“Napia ta sibibiag!” kinuna ni Corinna. “Nabigbigmi a nalabit naaresto met ti dadduma ket impapanmi a kadua ni Nanang dagiti adipen ni Jehova. Nariknami ti nabileg a suporta ken talna manipud ken Jehova. Saanak a nagsangit, ket kasta met ni Ene nupay managdandanag ken nalupoy. Kalunesanna, napankami nageskuela ket dikam imbagbaga iti asinoman a naaresto ni Nanang.”

 Kalmado da Corinna ken Ene uray idi immay dagiti polis a nangala kadakuada. “Kalmadokami amin iti naglugananmi a bagon ti tren,” intuloy a kinuna ni Corinna. “Maysa a kabsat ti nangliwliwa kadakami, nga imbagana a dinto ipalubos ni Jehova a sagabaenmi ti saanmi a kabaelan ken masapul nga agtalekkami iti kari ti Dios a tulongannakami.” Naisina dagitoy iti inada iti nasurok nga innem a tawen.

Di nainkalintegan ti gura dagiti manangidadanes, kas ipakita ti dokumento ti indestieroda nga innem a bulan a maladaga a kunada a “kabusor ti Gobierno.”

Narigat a malipatan dagiti epekto ti pannakaidestiero. Nakababain ken saan a nadayaw ti pannakatrato dagiti naidestiero. Iti kada agsapa ken rabii bayat ti panagbiahe, mapalubosan a bumaba ti amin tapno mapanda iti kasilias, uray awan met ti kasilias. “Awan a pulos ti urbanidad ken asida,” kinuna ti maysa a kabsat a babai. “Saan a posible a paglasinen dagiti lallaki ken babbai. Labaslabasandakami lattan dagiti tattao, ket sitatakder iti aglawlawmi ti amin a guardia a mangsipsiput kadakami.”

BIAG IDIAY SIBERIA—KEN IPAPATAY

Kalpasan ti dua a lawas a makabannog a biahe iti tren, dimsaag met laengen dagiti destiero nga awitda ti sumagmamano laeng a gargaretda ket ibturanda itan ti nalamiis a niebe. Dimteng dagiti kapatas manipud kadagiti kabangibang a talon tapno agpilida kadagiti trabahador, kas iti panaggatang iti tagabo dagiti makinkukua iti daga tapno pagobraenda iti talonda.

Adu nga agnanaed idiay Siberia ti destiero met, ket maasianda kadagiti kassangpet. Babaen iti tulong dagiti kapammatianda ken dagiti naayat nga agindeg sadiay, naaddaan met laeng iti pagtaengan dagiti naidestiero a kakabsat. Idi agangay, nairuam met laeng ti dadduma  iti kasasaad ti biag sadiay. Di pay ketdi ninamnama ti sumagmamano a sumayaat ti salun-atda, kas iti dua a kabsat a babbai a sigud nga addaan iti sarut ngem naimbaganda idi immakarda iti namagmaga a klima ti Siberia.

Ngem saan nga amin ket nasayaat ti kasasaadda. Adda maysa nga ubing a natay iti tren, ken natay ti maysa a lakay gapu iti narigat a kasasaad wenno nakaro a ladingit. Nabaldado ti dadduma a kakabsat gapu iti kurang nga agas wenno iti pannakapaksuyda iti trabaho. Dadduma ti nagsagaba gapu iti nakaro a rigat ti panagbiag, saan a nasustansia a taraon, sakit, aksidente, ken nakaro a lamiis. Malaksid iti dayta, adu ti nagibtur iti adu a tawen gapu iti iliwda iti pamiliada ken pulos a dida naawat ti surat dagiti dungdungnguenda.

“Naipankami iti nanumo a pagtalonan tangay ti pamiliami ket buklen laeng ti ubbing ken agtutubo a babbai,” kinuna ni Tiina Kruuse. “Awan ti umdas a taraon dagiti tattao iti nanumo a komunidadmi, ken uray met dakami. Dagiti kassangpet agngatingatda lattan iti ukis ti saleng ken dagiti bagas ti mulmula ken agigupda lattan ti digo ti naipaburek a ruot a nettle.”

Napaut ken nakalamlamiis no panawen ti lam-ek idiay Siberia, banag a saan a nakairuaman dagiti destiero a taga-Estonia. Manmano pay a nasayaat ti apitda a  patatas, a dayta ti kadawyan nga ar-aramidenda. Para iti kaaduan, ti karirigatan ket ti umuna a tawen a pannakaidestieroda ta masansan nga agbisinda.

Kinuna ni Hiisi Lember: “Gapu iti nakalamlamiis a temperatura a -50°C, inkabilmi iti sirok ti katre ti tangkal ti upa a manok tapno di matay. Iserrek pay ti dadduma iti balbalayda ti urbon ti bakada no mayanak iti panawen ti lam-ek.”

GINASTUAN TI GOBIERNO TI IYAAKAR ITI BARO A TERITORIA

Adu a tawen sakbayna, imbaga ni William Dey a no sakupen ti Soviet Union dagiti pagilian iti Baltic, nalawlawanto ti teritoria a pangasabaan dagiti kakabsat. Pudno a kasta ti napasamak! Talaga a nakatulong ti gobierno ti Soviet kadagiti Saksi ni Jehova tapno makadanon ti panangasabada iti Siberia ken kadagiti adayo pay a lugar gapu iti panangidestieroda kadakuada. Nupay impalubos ni Jehova a masubok dagiti Saksina, adu a di pay pulos nakangngeg iti nagan ti Dios ti nakaammo iti kinapudno.

Kas pagarigan, naaresto ni Lembit Trell gapu kadagiti aktibidadna a kontra iti gobierno. Naammuanna ti kinapudno idi 1948 iti pagbaludan idiay Tartu. Ti kaduana a naibalud nga opisial iti buyot ti Russia ti nangestoria kenkuana iti maipapan kadagiti Saksi a naam-ammona iti sabali a selda. Dinakamat ti opisial ti dadduma a pannursuro dagiti Saksi. Inlawlawagna a ti gobierno ti Dios ti kakaisuna a pangnamnamaan ket dandanin agturay dayta ditoy daga. Naginteres ni Lembit iti nangngegna.

Idi agangay, nayakar ni Lembit iti kampo a pagbaludan idiay Vorkuta iti pungto ti Siberia, nga asideg iti Arctic Ocean. Sadiay, naallingagna nga agsasarita ti maysa a grupo dagiti Saksi maipapan iti Biblia. Idi makaasideg  kadakuada, nabigbigna a dayta a mensahe ti nangngegna iti opisial, isu a nakiraman iti saritaanda.

“Apay a naibaludka?” insaludsod dagiti kakabsat ken Lembit.

“Ilablabanko ti hustisia,” insungbatna.

“Nagballigika kadi?” insaludsod ti maysa kadagiti Saksi.

Nabatad ti sungbat, ngem insungbat latta ni Lembit, “Saan.”

“Saan ngamin nga umiso a dasig ti ilablabanmo. Kayatmo kadi nga ilaban ti umiso a dasig?” kinuna ti maysa a kabsat. Idin, inlawlawagda ti ibagbaga ti Biblia a naespirituan a pannakigubat. Bayat nga umad-adu ti naammuanna, naawatanna a nasarakannan ti kinapudno. Ad-adda metten a nakitana a masapul a makitimpuyog iti dasig ni Jehova iti naespirituan a pannakigubat.

Idi nawayawayaan ni Lembit, nagawid iti Estonia ket rinugianna ti naespirituan a pannakigubatna. Agserserbi itan kas regular pioneer. Kasta met laeng ti kapadasan ni Maimu a baketna, a naginteres iti kinapudno babaen iti saan a Saksi a kaduana iti pagbaludan.

Marigatan a mangasaba dagiti kakabsat a saan unay a makasao iti Russian. Nupay kasta, nalakada latta a makairugi iti panagsasarita no dakamatenda ti makagapu a naidestieroda iti Siberia. Gapu iti daytoy, nagbalin a nalaing dagiti kakabsat iti di pormal a panangasaba. Kasta met, adu ti panawenda a mangasaba kadagiti naidestiero a kailianda nga Estonian ti lenguaheda. Pinattapatta ti maysa a nakalasat nga agarup 15 agingga iti 20 nga Estonian ti nakaammo iti kinapudno kadagiti kampo, kasta met ti adu a Russian ken Lithuanian.

 NO KASANO A NAKAALADA ITI NAESPIRITUAN A TARAON

Nagduduma ti pamuspusanda a mangipuslit kadagiti Biblia ken naespirituan a taraon kadagiti pagbaludan ken kadagiti Saksi a naidestiero iti naiputputong a lugar. “Nakaawatkami kadagiti panid ti literatura a naikabil iti garapon ti karne ti baboy wenno manteka manipud iti dadduma pay nga ayup,” inlawlawag ti maysa a kabsat. “Gapu ta pumuraw ti manteka no malamiisan, narigat a makita dagiti opisial ti naingpis a papel. Saanda a madmadlaw ti papel uray itudokda ti kutsilioda iti uneg ti garapon ta naiplastar ti papel iti asideg ti sikigan ti garapon.” Manmano a matiliwan dagiti opisial ti napateg a naespirituan a taraon a nailemmeng kadagiti literal a taraon.

Dagiti babassit a paset ti literatura ket maidait met iti bag wenno lupot, mailemmeng iti babassit a kahon ti sabon, wenno maiseksek iti naabutan a bareta ti sabon. “Maiseksekko ti uppat a Pagwanawanan iti sabon iti maysa a kahon ti sabon,” kuna ni Ella Toom.

Nupay masuksukimat dagiti surat, nasursuro dagiti Saksi ti agusar kadagiti gagangay a sasao a pangtukoy kadagiti kinapudno iti Biblia ken dagiti nateokratikuan a sasao. Kas pagarigan, kinuna ti maysa a kabsat: “Nagsayaat ti panangaywan kadatayo ti Ama. Addaantay met iti tali a dumanon iti bubon.” Impasimudaagna a ti “Ama,” ni Jehova, tartaraonanna ida iti naespirituan; madanonda ti uneg ti “bubon,” ti organisasion ni Jehova; ken makasakdoda iti mangted-biag a danum ti kinapudno, dagiti literatura ti Biblia.

Nupay adu a literatura ti manomano a nakopia, nayimprenta ti sumagmamano babaen kadagiti simple a pamay-an. Bayat ti panangkopiada kadagiti literatura, agyamyaman dagiti Saksi no maiputongda kas dusa ti panangasabada. Apay? “Adda nagsayaatanna idi naipupokak nga agmaymaysa,” kuna ti maysa a kabsat a  babai. “Naipamaysak nga ipatarus ti Pagwanawanan, ta awan unay ti pakasingaan.” Maysa daytoy kadagiti saan a naballigi a taktika dagiti manangidadanes ken masansan a nagresulta dayta iti irarang-ay dagiti interes ti Pagarian.​—Isa. 54:17.

TI KINAPATEG DAGITI GIMONG

Manmano a makapaggigimong dagiti Saksi, isu nga ipatpategda unay dagiti gimong. Ni Corinna Ennika ken ti maysa a kabsat a babai situtured a pimmanawda iti trabahoda iti sumagmamano nga aldaw tapno mapanda makigimong nupay saanda a nagpakada. Kastoy ti kinuna ni Corinna, “Pimmanawkami iti pagtrabahuan iti rabii, ket nagnakami iti 25 a kilometro a napan iti estasion ti tren. Nagluas ti tren iti alas dos ti agsapa, ket naglugankami iti innem nga oras sa nagnakami manen iti sangapulo a kilometro nga agturong iti pagigimongan. Nasarakanmi ti umiso a balay ket pagsarsaritaanmi no asino ti mangibaga iti password idi adda rimmuar a kabsat a lalaki, ket maragragsakan a kinunana: ‘Umiso ti lugar a naturongyo. Sumrekkayo!’ Inadalmi ti Pagwanawanan ken nagkantakami kadagiti kanta ti Pagarian. Makaparegta ken makapabileg dayta a kapadasanmi.” Idi nagsublida iti trabaho kalpasan ti tallo nga aldaw, nabang-aranda a makaammo a saan a nadlaw ti kapatas ti kaawanda. Dakkel ti naitulong dagiti nalimed a panaggigimong tapno bumileg ti pammati ken tumured dagiti matalek nga adipen ni Jehova.

Iti maysa a gundaway, kellaat a simmangpet dagiti guardia iti pagbaludan tapno agbirokda kadagiti literatura bayat nga aggigimong dagiti kakabsat. Ti kabsat a nakapetpet kadagiti panid ti literatura dagus a pinidutna ti sagad ket rinugianna ti agdalus. Nagsukisok dagiti guardia, ngem pimmanawda idi awan ti nasarakanda. Kabayatanna, nailemmeng ti literatura ta naiputipot iti putan ti sagad a pinetpetan ti kabsat a mangdaldalus iti suelo!

 TI BILEG TI PUDNO A NAKRISTIANUAN NGA AYAT

“Nagtrabahoak iti usok, iti pagminasan ti karbon iti lima a tawen,” kinuna ni Adolf Kose. “Addakami idi iti amianan ti Arctic Circle, ket awan ti init no panawen ti lam-ek. Nasipngeten no makaruarkami iti pagminasan iti ngudo ti batangmi nga agtrabaho, isu nga adu a bulbulan a dimi makita ti lawag ti init. Saan met nga umdas ti sustansia ti rasionmi a taraon. Naapektaran ti memoriak ken saankon nga ammo ti oras. Gapu iti narigat a trabaho, kinakurang ti taraon, ken pannakapaksuy, bassit laengen ti pigsami nga agtutungtong iti uray iti sumagmamano a minuto laeng. Ngem pulos a saankami a mabannog uray no adu nga oras a pagsasaritaanmi ti kinapudno maipapan iti Pagarian.

Kadagitoy amin a pakarigatan, nasursuro dagiti adipen ni Jehova ti agsakripisio gapu iti ayatda iti maysa ken maysa. “Aniaman nga adda kadakami wenno aniaman a maawatmi,” ilawlawag ni Kabsat Kose, “bingaybingayenmi dayta a padapada para iti amin.” Agpapada nga agkasapulankami, isu a nasursuromi nga iburay ti aniaman nga adda kadakami.”​—1 Juan 4:21.

Ammo met dagiti guardia a kanayon nga agtitinnulong dagiti Saksi. Idi nayakar ni Aino Ehtmaa iti sabali a kampo, awan ti kutsara ken malukongna​—a kangrunaan a kasapulan iti panagnaed iti kampo.

“Dika madanagan, ikkandakanto dagiti kakabsatmo kadagiti kasapulam,” kinuna ti superbisor ti kampo. Ket agpayso a nangted dagiti kakabsat. Namin-ano a naipakita ti kastoy a Nakristianuan nga ayat a nakaidayawan ti nagan ni Jehova.

Nupay kasta, saan a nagpatingga ti pannakasubok ti kinasungdo dagiti kakabsat. Kas pagarigan, nupay nabayagen a nakabalud ni Kabsat Ehtmaa, kanayon nga isaludsod kenkuana dagiti guardia, “Dika pay la kadi  makitunos kadakami?” Siempre, ti pannakitunos a kayatda ket maipaayanda iti kompidensial nga impormasion maipapan kadagiti Saksi ni Jehova.

“Impupokdak kadagiti kampo a pagbaludan, ken dakayo ti nangpapatay kadagiti nagannakko,” kanayon nga isungbat ni Kabsat Ehtmaa. “Kasano koma a makitunosak kadakayo?”

Uray bayat ti pannakaibalud dagiti naidestiero a Saksi, inkagumaanda a tuladen ti panagayat ni Kristo babaen ti panangiranudda iti naimbag a damag ti Pagarian agingga a kabaelanda. Ngem siasino dagiti kasabaanda? Ti pagalagadan ti Soviet a mangiyakar kadagiti saan a Komunista nga umili talaga a ‘linuktanna ti gundawayda nga agsao.’ Naaddaan dagiti kakabsat iti nabunga a pannakisarita kadagiti de adal a destiero, a nalabit saan pay a nakangngeg wenno immawat iti mensahe ti Pagarian.​—Col. 4:2-4.

“Idi agangay naipankami kadagiti nagduduma a kampo,” inlawlawag ni Kabsat Kose. “Nakaipaaykami iti nasayaat a panangsaksi iti tunggal selda. Ad-adu ti gundawayko a mangasaba idi naibaludak no idiligko idi nawayaak.”

Iti adu a tawen a pannakaidestieroda, awan ressat ti pannakaidadanes dagiti Saksi ni Jehova. Naala dagiti sanikuada ken naikkat ti wayawayada. Naibabainda iti amin a posible a pamay-an. Ngem saan a pulos a nagballigi dagiti nangidadanes kadakuada, iti man moral ken espiritual.

PANAGSUBLI ITI ESTONIA

Idi natay ni Joseph Stalin idi 1953, adu kadagiti napasnek a pasurotna ti nagladingit. Iti daydi a tiempo, kadua ni Ella Toom iti pagbaludan ti innem a sabali pay a kakabsat a babbai. Agsangsangit a dimteng ti guardia ket imbilinna kadakuada a tumakderda ket agsaludoda ken Stalin. Situtured a nagkedkedda.

 Nangrugi a nagbaliw ti napolitikaan a kasasaad kas resulta ti ipapatay ni Stalin. Manipud 1956 agingga iti 1957, ginasut a petision ti impatulod dagiti kakabsat a Saksi ni Jehova iti intero a lubong agpaay iti gobierno ti Soviet maigapu kadagiti naidestiero a kakabsat. In-inut a naipaayan iti amnestia ti tunggal naidestiero a Saksi. Nawayawayaan dagiti naibalud, sa napalubosan nga agawid dagiti naidestiero. Di nagbayag kalpasan ti ipapatay ni Stalin, nawayawayaan ti sumagmamano a Saksi nupay naguray pay ti dadduma. Kas pagarigan, naidestiero ti pamilia Tuiman idi 1951 ngem sada la napalubosan nga agsubli idi 1965. Ket nupay nakasubli iti Estonia dagiti kakabsattayo, masapul nga agsapulda pay iti lugar a pagnaedanda ta nakompiskar amin a sanikuada idi naidestieroda.

PANANGLAGIP ITI NAPALABAS

Ania ti epekto kadagiti Saksi ti pammutbuteng, kinaranggas, inkapilitan a panagtrabaho, ken nakaay-ay-ay a kasasaad? Nagtalinaed a matalek ken natibker iti naespirituan ti kaaduan kadakuada nupay kasapulan a sanguenda ti ipapatay. Natay iti pagbaludan wenno iti pannakaidestiero ti 27 a Saksi nga Estonian, a pakairamanan ni Artur Indus a nagserbi kas kameng ti Service Committee ti Estonia sakbay a naidestiero. Natay met ni Friedrich Altpere di nagbayag kalpasan a nawayawayaan, a nalabit epekto ti nadagsen a trabahona idi. Idiay Siberia, kasta unay ti pannakasubok ti pammati dagiti adipen ni Jehova, ngem adu ti nasursuroda ket nagtalinaedda a natarnaw. Talaga a napagballigianda dagiti pammarigat gapu ta nagbalinda a naan-andur ken naaddaanda iti natibtibker a pammati.

“Amin a mangidadaulo a kakabsat naibaludda kadagiti kampo,” inlawlawag ni Viljard Kaarna, “ngem kanayon nga adda komunikasionmi kadakuada. Nagbanaganna, adda latta literaturami ken nasalun-atkami iti  naespirituan nupay addakami idiay Siberia. Narigrigat nga amang ti makaala idi iti regular a naespirituan a taraon ditoy Estonia. Iti panagkunami, saan a kastoy ti katibker ti espiritualidadmi no nagtalinaedkami iti Estonia.”

Nasakit ti nakem ti adu a naidestiero a saan a Saksi gapu iti rigat a sinagabada. Iti sabali a bangir, minatmatan dagiti Saksi ni Jehova ti pannakaidestieroda kas gundaway a mangpabileg iti espiritualidadda.

“Nasursuromi ti agtulnog kadagiti bambanag a sinagabami,” kuna ni Corinna Ennika. “Nagtalekkami ken Jehova ket saanmi a nagbabawyan dayta. Nabigbigmi a bassit laeng ti kasapulanmi tapno makalasat. Adda laeng bassit a maleta ken kahon iti sirok ti pagiddaanmi ken adingko nga Ene. Ita, no agtarigagaykami iti dadduma pay a banag, laglagipenmi dagiti kapadasanmi idi. Binusbosmi idiay Siberia ti kasayaatan a tawtawen ti kinaagtutubomi​—edad a 17 agingga iti 23. Masansan a pampanunotek a nalabit saan a kastoy ti katibker ti espiritualidadmi no saankami a naidestiero. Iti panagkunak, idiay Siberia ti kasayaatan a pagyanan iti daydi a tiempo.”

“Nailiwliwagko met laeng ti lima a tawenmi idiay Siberia,” kuna ti sabali pay a kabsat a babai. “Kasla nagbuyaak laeng iti maysa a pelikula iti agarup dua nga oras.”

 Malagip ni Aino Ehtmaa: “Diakto pulos malipatan ti namaris a lawag iti langit (aurora borealis), dagiti nalamiis nga aldaw no agalingasaw iti baybay wenno karayan ti namaris nga alibungubong, dagiti aldaw a saan a lumnek ti init iti dua a lawas, ken dagiti rabii a saanmi a makita ti init iti dua a lawas. Malagipko ti berde nga strawberry a maluom bayat ti apagbiit a kalgaw ken ti arctic wildfowl a mangmangan iti babassit a sanga ti narapis a kaykayo. Kadagitoy amin a rigat, nariknak a kasla napanak la nagpasiar idiay Siberia. Nabigbigko nga uray sadiay, naragsakak latta no la ket kaduak ni Jehova.”

SAAN A NAGBALIW DAGITI TAKTIKADA

Saan a nagpatingga ti pannakaidadanes uray idi nakaawiden dagiti kakabsat iti Estonia manipud Siberia. Agpada nga inaramat dagiti sekreta a polis ti direkta ken saan a direkta a taktika tapno makaalada iti impormasion maipapan iti organisasion sa padaksenda dayta.

Naaresto ni Jüri Schönberg gapu iti panagkedkedna nga agsoldado. Innalada manipud kampo a pagtrabahuan nga ayanna tapno siiinget a mapalutpot. Maysa nga espesial nga espia ti KGB ti napan iti Estonia manipud Kiev, Ukraine tapno guyugoyenna ni Jüri nga agtrabaho maipaay iti KGB. Pinagparang ti opisial a kontra iti gobierno dagiti literatura dagiti Saksi ni Jehova ken naglaon dagita iti adu a biddut. Inikkanna ni Jüri iti basaenna a sumagmamano a kopia ti Pagwanawanan, ngem saan nga inawat dagita ni Jüri nupay kasla saan a peke ti langada. Nagamak di la ket ta dagita a Pagwanawanan ket peke a kopia nga ar-aramiden ti KGB tapno matikaw dagiti Saksi. Manipud agsapa agingga iti rabii iti intero a makalawas, pinilit ti espia a makikumplot ni Jüri iti KGB, ngem nagtalinaed a natarnaw ken saan a nakikompromiso ti kabsattayo.

 PANNAKIUMAN MANEN ITI “INA”

Nupay nainget ti gobierno ti Soviet Union, saanda a naan-anay a nalapdan ti panagsilnag ti lawag ti kinapudno manipud iti Biblia. Inusar dagiti kakabsat dagiti naalada a literatura kadagiti napalabas a tawen. Nupay kasta, dagiti Saksi a taga-Estonia a naidestiero idiay Siberia naam-ammoda dagiti kakabsat iti dadduma a paset ti Soviet Union. Idi nakaawiddan iti Estonia, situtured nga intultuloyda dagitoy a pannakikomunikar kadagiti kakabsat iti Soviet Union ket masansan a makaalada kadagiti naintiempuan a naespirituan a taraon. Kas pagarigan, idi 1956, adda komunikasionda ken Ivan Dziabko ken ti dadduma a taga-Ukraine ket makaal-alada kadagiti literatura kadagita a kakabsat. Ngem manmano dagitoy a panagkikita, ken limitado dagiti magun-odan a literatura. Ad-adu pay ti kasapulan ket di nagbayag binendisionan ni Jehova ti natured a panagregget dagiti kakabsattayo.

Babaen ti panangiwanwan ti Bagi a Manarawidwid, implano ti sanga nga opisina ti Finland a tulongan dagiti kakabsat iti Estonia iti ad-adda a sistematiko a pamay-an. Nadutokan a makikomunikar kadakuada ni Vilho Eloranta, a nagpayunir idi dekada 1930 iti Estonia. Iti damo nga ipapanna idiay Estonia idi rugrugi ti dekada 1960, inkagumaanna ti nakikomunikar ken ni Fanny Hietala. Kalpasanna, adu a taga-Finland a kakabsat, a nagpammarang a turista, ti nagserbi a paraitulod ket regular a nakikomunikarda kadagiti kakabsat. Adda met laengen komunikasion dagiti kakabsat iti Estonia iti “Ina,” kas awag dagiti kakabsat iti organisasion ni Jehova. Maipatuloddan dagiti report ti serbisioda ken dagiti suratda. Makaawatdan kadagiti literatura a nai-microfilm. Nupay kasta, gapu ta naannad ken nainget a mailimed dayta nga urnos, mamindua wenno mamitlo a makikomunikarda iti makatawen.

 Ni Hugo Kose Jr., a kasinsin ni Adolf Kose nga agin-indeg idiay United States, ti nagserbi a paraitulod iti Estonia iti namin-15 a daras. Iti naminsan a biahena, rinikisa dagiti guardia ngem awan ti nasarakanda. Ngem nagbalin a makapadanag ti kasasaad idi sinaludsod dagiti guardia no ania ti relihionna. Gapu ta nadlawna a saan a nalaing nga agsao iti Ingles dagiti opisial, pinartakan ni Hugo ti nagsao iti Ingles. Saan a kiniddaw dagiti opisial nga in-innayaden ni Hugo ti agsao ta saanda a kayat nga ipadlaw a nakapuyda iti Ingles, isu nga idi naguni ti telepono, imbagada nga agawaanna ti sumrek iti barko ta agluasen. Siempre, dagus a nagtungpal!

Ammo dagiti paraitulod a nakapatpateg ti rebbengenda, ket sipapasnek nga intungpalda dayta. Kanayon a naannadda ken ammoda a napeggad ti agkampante. Adda sekreto a pannakaisurat dagiti report nga impatulodda di la ket ta sabali a tao ti makaala kadagita. Nabigbig dagiti paraitulod a mabalin nga agpeggad ti biagda ken ti biag ti sabsabali no dida agannad. No dadduma, makitada a sarsarunuen ida dagiti espia ti KGB. Idi ur-urayen ni Viljard Kaarna dagiti pakete manipud iti dua a kakabsat, nakitana ti espia a nangretrato kadakuada sa simmurot dayta kadakuada. Agur-urnong la ketdi dayta kadagiti ebidensia maibusor kadagiti Saksi. Ngem awan man laeng idi ti napukaw kadagiti naipatulod a literatura, surat, wenno report.

NASAYSAYAAT A PANNAKAORGANISAR

Iti sumagmamano a tiempo, inwanwan ti Country Committee iti Ukraine ti trabaho a panangasaba iti Soviet Union. Malaksid iti dayta, adda dagiti kakabsat a nagserbi kas manangaywan iti distrito iti dayta a naglawaan a pagilian. Ngem ti dumakdakkel nga organisasion iti Estonia agkasapulan itan iti lokal a kabsat a mangaywan iti trabaho. Ni Adolf Kose, a saan unay a matagtagari ngem natenneb iti nagduduma a pakasuotan iti pammati,  ti nadutokan a tumulong a mangorganisar iti trabaho idi 1967. Idi agangay, nagbalinen nga annongenna ti agsurat ken agsubalit ken umawat iti report ti Latvia, Lithuania, Karelia, Leningrad (St. Petersburg itan) ken Murmansk. Timmulong met ni Kabsat Kose a mangorganisar iti panagimprenta iti nadumaduma a lugar.

Kasano a nagebgeban ni Kabsat Kose dagita a rebbengen bayat nga amin-tiempo met a nagtrabaho a kaduana ni Koidula a baketna iti pagtaraknan ti baboy iti ili ti Tapa? Nagimbento ni Kabsat Kose iti makina a mangpalaka iti sekular a trabahona. Nagbanaganna, ad-adun ti tiempona a mangasikaso kadagiti nateokratikuan nga annongenna.

Idi agangay, dagiti kakabsat a kas kada Viljard Kaarma, Lembit Toom, ken Silver Silliksaar timmulongda a nagsarungkar kadagiti kongregasion iti Estonia ken kadagiti kabangibang a republika ti Soviet Union. Bayat a rimmang-ay ti panangasaba kadagiti Russian iti Estonia, nagserbi met ni Alexandr Yevdokimov kas agdaldaliasat a manangaywan. Idi agangay, nabingay ti trabaho a panagyimprenta, ket dagiti kakabsat iti Estonia a Russian ti lenguaheda nagimprentadan iti bukodda a publikasion. No sumangpet dagiti publikasion nga adda iti microfilm, nalpasen a naipatarus dagita iti lenguahe a Russian, ket dagus a makopia kadagiti negative. Ngem idi agangay, bayat nga umad-adu dagiti kongregasion, saanen a makaaguanta daytoy a pamay-an ti panagkopia nga agkasapulan iti adu a kakabsat a tumulong iti panagimprenta iti nagduduma a lugar, isu a nabaliwan dayta. Nupay limitado dagiti materiales, sililimed a nakayimprenta dagiti kakabsat iti ginasut a kopia ti nasurok a 20 a nagduduma a libro. Nasurok a lima a milion a panid ti literatura iti lenguahe nga Estonian ken Russian ti manomano a nakopia iti nagbaetan ti 1966 ken 1989.

 NAPATEG TI PANAGANNAD

Naminsan, sinukisok dagiti polis ti pagtaengan ti maysa a kabsat ta agbirbirokda kano iti natakaw a motorsiklo. Ngem nagtartarusda iti estante dagiti libro, a nalawag a saan met a lugar a pagilemmengan iti motorsiklo! Nabatad nga agbirbirokda laeng kadagiti maiparit a literatura. Anian a pannakadismayada ta awan ti nasarakanda!

Ania ti inaramid dagiti kakabsat tapno kanayon a mailemmengda dagiti literatura? No agimprentada iti literatura, akkubanda kadagiti daan nga akkub ti sekular a libro ken magasin. Iti kasta, no giddato a masukisok dagiti pagtaengan, gagangay a saanda a mabigbig dagita a “daan” a publikasion.

 Gundawayan dagiti Saksi dagiti espesial nga okasion, a kas iti kasar, tapno maangayda dagiti gimong ken asamblea. Kas pagarigan, nagpaut iti dua nga aldaw ti kasar da Heimar ken Elvi Tuiman. No dadduma agpaut pay iti tallo wenno uppat nga aldaw dagita nga okasion. Imparegta dagiti panglakayen iti Estonia a di unay dakkel dagiti pasken nga angayen dagiti agkasar. Saan unay a madlaw dagiti babassit a grupo ken di makaawis iti atension, isu a manmano dagiti tumaud a parikut.

SIMMANGPET DAGITI KAKABSAT A TAGA-RUSSIA

Idi 1970, simmangpet iti Estonia dagiti nabayagen a Saksi manipud Ukraine, Belarus, ken dadduma pay a paset ti Soviet Union. Adu kadagitoy a kakabsat ti mangibaga a nanamnam-ay ti biag iti Estonia ngem iti mismo a pagilianda, a nagsagabaanda iti naranggas a pannakaidadanes.

Babaen iti tulong dagiti kakabsat a kas ken Nikolai Dubovinski, maysa a nabayagen a panglakayen a taga-Ukraine, nabuangay idiay Tartu idi 1972 ti damo a Russian a kongregasion a buklen ti agarup 50 nga agibumbunannag. Nabunga ti panangasaba kadagiti Russian, ta iti 2010, addan 27 a Russian a kongregasion ken 4 a Russian a grupo​—nasurok a kagudua iti bilang dagiti agibumbunannag iti Estonia.

NAGDUDUMA A PAMAY-AN TI IMPORMAL A PANANGASABA

Natured ken naregta dagiti kakabsat a Russian ti lenguaheda ket saanda nga agkedked a makisarita kadagiti tattao iti impormal a pamay-an. Kas pagarigan, makisaritada kadagiti turista nga agpasiar kadagiti simbaan ti Tallinn ket kasabaanda dagitoy. Masansan nga ipagarup dagiti turista a tour guide ti tao a nakisarita kadakuada maipapan iti Biblia, isu nga agdengngegda a naimbag iti ibaga dagiti kakabsat.

 Mangasaba iti tren ti dadduma a kakabsat a babbai. Gumatangda iti tiket nga agpa-Tallinn ken agsubli met laeng iti Tartu. Iti walo nga oras a biahe, adu ti gundawayda a makisarita ken mangiranud iti naimbag a damag kadagiti pasahero.

“Inkararagko a makairugiak iti panangyadal iti Biblia,” kuna ni Maria Pasechnick a taga-Kazakhstan nga immakar iti Estonia. Kalpasan a nakaurnong iti tured a mangasaba, nakisarita kadagiti tattao a kaduana nga agur-uray iti adu nga oras iti atiddog a pila dagiti gumatang iti taraon kadagiti tianggi.

“Maysa nga aldaw, bayat a nakapilaak,” intuloy ni Maria, “nakisaritaak iti maysa a babai ket in-inut nga inturongko ti saritaan iti Biblia. Saan nga interesado ti babai, ngem inyam-ammonak kadagiti kaduana, sa pinanawannak tapno ituloyko ti makisarita kadakuada. Nagbanaganna, nakairugiak iti uppat a panagadal iti Biblia. Maysa kadagidiay a babbai ti nagbalin a bautisado a Saksi ket simamatalek pay laeng ita nga agserserbi ken Jehova.”

Kas met iti nagduduma a lugar, adu kadagiti adipen ni Jehova ti nagbalin nga ulidan kadagiti pagtartrabahuanda. Kas pagarigan, ti pannakabagi ti Partido Komunista iti maysa a planta ti koriente insingasingna a maikkat ni Leonhard Nilsk iti kompania gapu ta relihioso a tao. Ngem kinuna ti panguluen ti laboratorio ti planta, “Ad-adda kadi a kasapulantayo dagiti Komunista a mangnginum ken saan a mangar-aramid iti trabahoda ngem ti relihioso a tao a pagaammo a mapagtalkan?” Ti dadduma a trabahador inkalinteganda met ni Leonhard gapu iti nasayaat a reputasionna, isu a saan a napatgan ti singasing. Nalawag a kayat a gun-oden ti organisador ti anamong dagiti nangatngato nga opisial ti partido, ngem napukawna ti trabahona idi nagpatingga ti Komunista a turay iti Estonia.

 PANANGASABA ITI SIDONG TI PANNAKAPARIT

“Idi ages-eskuelaak pay laeng,” malagip ni Lembit Reile, nga agserserbi itan kas kameng ti Branch Committee ti Estonia, “siaannad a kasaritak ti adu kadagiti kaeskuelaak. Masansan nga awisek ti maysa a kaeskuelaak a lalaki sa sitataktika a kasabaak. Idi nalpasen ti panageskuelak, saankon a nakita ti kaeskuelaak iti agarup 20 a tawen. Iti di pay nabayag, agpalpalawagak iti kongregasion iti lugarmi, ket ammoyo kadi no siasino ti maysa kadagiti dumdumngeg? Ti sigud a kaeskuelaak! Makipagad-adal idin kadagiti Saksi ni Jehova, ket nagpabautisar di nagbayag kalpasan ti ibibisitak! Anian a ragsakko!”

Gapu ta naparitan ti trabahotayo, masapul nga alerto dagiti kakabsat no mangasabada. Inlawlawag ti maysa a panglakayen no kasano ti panangasabada: “Umuna a paliiwenmi dagiti tattao iti aglawlawmi sa pilienmi no siasino ti natalged a pakisaritaanmi. Masapul nga agan-annadkami no kasaritami dagiti ganggannaet. Madlawmi inton agangay no ti maysa ket espia ti KGB. Kasta met, agsuspetsakami iti tao a sumanao wenno natagari. Ngem nataltalged ti riknami a makisarita iti tao a di maun-uni. Masansan a kasaritami dagidiay mannakaawat ken saan a mangsupsuporta iti gobierno a Komunista.”

MAKAPAREGTA NGA IBIBISITA ITI PARKE

Nayurnos a ni Lloyd Barry, a kameng ti Bagi a Manarawidwid, ken ni Viv Mouritz, a miembro ti sanga nga opisina ti Finland, makipagkitada ken Adolf Kose, a mangor-organisar idi iti panangasaba iti Estonia. Nagsasarakda iti maysa a parke idiay Leningrad (St. Petersburg itan).

“Saan a kayat ni Kabsat Kose ti agsao idi damo,” kuna ni Kabsat Mouritz maipapan iti apagbiit a panagkikitada, “ket siaannad a linglingdanna ti rupana iti iggemna a diario. Ngem bayat a nagtultuloy ti saritaan, imbaba ni Adolf ti diario, sa nangrugi nga agestoria.”

 “Nagkedked iti awismi a makikadua kadakami a mangan,” malagip ni Kabsat Barry. “Kinunana a nasaysayaat no dagiti laeng nasken a banag ti pagsaritaanmi.”

Idi inyebkas ni Kabsat Kose ti pannakaseknanna iti nakaro a pannakaidadanes ken pannakaparit nga ib-ibturan dagiti Saksi iti Soviet Union, inranud kenkuana da Kabsat Mouritz ken Barry ti adu a makapabileg a sasao. “Masubsubok met dagiti kakabsat iti sabali a pagilian,” kinunada. “Kasla nalaklaka dagidiay a pannubok, ngem napegpeggad! Adu ti pakasulisoganmi nga awan ditoy, ket ad-adu ti umik-ikay iti kinapudno kadagiti pagilian a nawaya ti panangasaba.”

Talaga a naintiempuan daytoy nga ibibisita ken makapabileg iti naespirituan para ken Kabsat Kose. Idi laengen kalpasan dayta a naammuanna a kameng gayam ti Bagi a Manarawidwid ti nakasaritana, ket siraragsak nga inranudna ti pammaregta ti organisasion ni Jehova kadagiti amin nga agtultuloy a natarnaw iti sidong ti naulpit a panangidadanes.

“Naasiankami kadagiti kakabsat iti Soviet Union,” insurat ni Kabsat Barry idi agangay. “Maragsakanak a nakaam-ammo ken Kabsat Kose, ket ti alamano ken nairut nga arakupna idi agsisinakamin ti nagsayaat a pammakada iti naragsak a panagkikitami.”

SITUTURED A NAGMATALEK DAGITI ESTUDIANTE

Dagiti agtutubo nga adipen ni Jehova ti nangnangruna a naipasango iti panangpilit a mangsuporta kadagiti napolitikaan nga organisasion. Naidagadag met nga aramidenda ti dadduma pay nga aktibidad a maikaniwas iti konsiensiada a nasanay iti Biblia.

“Maysa nga aldaw idi estudianteak pay,” malagip ni Ester Tamm, “naibaga iti klasemi a tumakderkami amin, mapankami iti sango, ken pirmaanmi ti surat a pangkablaaw iti panagkasangay ti diktador a ni Joseph Stalin.”

 Timmakder ni Ester ngem nagkedked a mapan iti sango. Sidadayaw nga imbagana a saanna a pirmaan dayta a surat. Nakaunget ti maestra, ngem nakaskasdaaw ta kimmanunong ken Ester ti dadduma nga estudiante ket situtured nga imbagada a saanda met a pirmaan ti surat. Nagbanaganna, saanen nga impilit dayta ti maestra.

Adda met nagkiddaw nga agaramat dagiti estudiante iti nalabaga a dalungdong kas panangsuporta iti Komunismo. Naballaagan a maibaba ti marka dagidiay agkedked wenno madusada iti sabali a pamay-an. Saan a nakikompromiso dagiti agtutubo a kakabsattayo ket nagbalinda a nasungdo a kas ken Daniel ken ti tallo a Hebreo a kaduana idi kaaldawan ti nagkauna a Babilonia.​—Dan. 1:8.

TI BARO A PANAWEN

Kaaduan nga umili ti Estonia ti saan a simmuporta iti gobierno ti Soviet ta 7 a porsiento laeng kadakuada ti kameng ti Partido Komunista. Saan a siiinget a sinurot dagiti opisial iti Estonia dagiti bilin manipud Moscow, ket tinulonganda pay ketdi dagiti Saksi. Kas pagarigan, idi 1985 adda lokal nga opisial nga immasideg ken nangbalakad ken Lembit Toom: “Ammok a maysaka a mangidadaulo kadagiti Saksi. No aggigimongkayo, saanyo nga iranrana kadagiti piesta opisial.”

“Masapul nga ipakaammok dayta nga impormasion kadagiti kakabsat,” kinuna ni Lembit. Nalawag a mainsulto ti KGB no irana dagiti Saksi ti aggigimong bayat dagiti piesta opisial. Napanayag ngamin ti panaggigimong dagiti kakabsat, isu nga impangagda dayta a nainggayyeman a balakad ket nangaramidda iti panagbalbaliw.

Nangrugi ti baro a panawen idi 1986, idi impakaammo ti Soviet Union ti programana maipapan iti panagbalbaliw a maawagan iti perestroika. Imparegta ti Bagi a Manarawidwid a gundawayan dagiti kakabsat dayta a baro  a wayawaya tapno mayurnos dagiti kombension iti Makindaya a Europa. Para kadagiti kakabsattayo iti Soviet Union, kasla di nakappapati a dumteng ti wayawaya sakbay ti Armagedon. Malaglagipda pay laeng ti amin a sinagabada, ket madandanaganda pay laeng nga amangan no masukisok dagiti pagtaenganda.

AWIS NGA AGDISKURSO ITI PUBLIKO

Idi naipaay ti ad-adu a wayawaya, immadu dagiti naginteres iti relihion ken iti Biblia. Magagaran ti publiko a mangammo kadagiti patpatien dagiti Saksi ni Jehova, ket adda dagiti institusion a nangawis kadagiti kakabsat tapno agpalawagda iti publiko maipapan kadagiti patpatientayo.

Naminsan, adda napasamak a di ninamnama. Immanamong ni Lembit Reile nga agpalawag iti maysa a grupo. Idi dimteng dayta nga aldaw, bayat nga agibarbarbas ni Ainar Ojarand a nangyurnos iti dayta a palawag, nangngegna a naipakaammo iti radio: “Ita nga aldaw, adda diskurso idiay Sakala Center a napauluan ‘Ania ti Isursuro ti Biblia?’” Dayta ti kangrunaan a conference center iti Tallinn, a masansan idi a pagtataripnongan ti Partido Komunista! Gistay naibbatan ni Ainar ti pagibarbasna! Ngem awanen ti gundawayna a mangipakaammo ken Lembit a dakdakkel nga amang daytoy a taripnong ngem iti impagarupda​—naibagana laengen dayta idi nagkitada iti pagsardengan ti bus.

“Napusek ti pasdek iti tattao,” malagip ni Lembit. “Saanak pay a nakapagpalawag iti kasta kadakkel a tallaong. Diak pay nagus-usar iti mikropono ket diak pay napadasan ti nagtakder iti plataporma. Kalpasan ti ababa a kararag, nalagipko ni Pablo idi adda iti Areopago ket nakapanunotak iti maysa nga introduksion. Gapu ta managsida iti nateng (vegetarian) ti kaaduan a dumdumngeg, immuna nga inlawlawagko a prutas ken natnateng  laeng ti inted ti Dios a kanen dagiti immuna a tattao. Naipalubos laeng a manganda iti karne kalpasan ti Layus.”

Agparang nga epektibo dayta nga introduksion para kadagiti agdengdengngeg ta adu ti nakipila a nangted iti nagan ken adresda kalpasan ti palawag tapno makaawatdanto kadagiti literatura. Iti adu a tawen, adu a kakabsat ti nagpalawag iti sanguanan ti dakkel a tallaong kadagiti libraria, eskuelaan, ken cultural center. Nagbanaganna, adu a tattao nga agannayas iti kinalinteg ti nakabigbig ken nangawat iti kinapudno.

PANAGTALINAED A SIRIRIING ITI NAESPIRITUAN

Idi 1989, nawaywayan ti panagdayaw dagiti adipen ni Jehova iti Soviet Union, ket nakatabuno ti sumagmamano a kakabsat iti maysa a kombension idiay Poland. Ania ngata ti rikna dagiti siwayawaya a timmabuno kalpasan ti adu a tawen a pannakaparigat?

“Nakaragragsakkami!” malagip ni Ella Toom. “Uraykami la nagsasangit! Talaga a naespirituan a paraiso kadakami daytoy a kombension.”

“Simmangpetkami idiay Poland sakbay ti kombension, isu a nakatabunokami iti gimong iti maysa a Kingdom Hall,” malagip ti maysa a kabsat a babai. “Makasangitak idi nakitak a sumreken dagiti kakabsat. Dayta ti damo nga ipapanko iti Kingdom Hall.”

Iti dayta a tawen, da Theodore Jaracz ken Milton Henschel nga agpada a kameng ti Bagi a Manarawidwid, agraman ni Willi Pohl manipud iti sanga nga opisina ti Germany, sinarungkaranda ti intero a Soviet Union. Kayatda a makita dagiti kakabsat tapno paregtaenda ida ken ammuenda ti situasion. Napartak nga agbaliw ti buya daytoy a lubong, ket masapul a gundawayanda ti panagbalbaliw nga impaay ti Union Soviet. Daytoy ti panawen a maorganisar manen ti trabaho maipapan iti  Pagarian, a nangnangruna a maipaayan iti atension ti trabaho a panagipatarus.

Sipud 1983, ni Toomas (Tom) Edur, a sigud a nalaing a hockey-league player a makaammo iti lenguahe nga Estonian, ket agipatpatarusen kadagiti literatura iti lenguahe nga Estonian iti sanga nga opisina ti Canada. * Iti daydi a tiempo, nairanta dagita a publikasion para kadagiti Estonian nga agnanaed iti sabali a pagilian. Ngem idi 1990, idi mangrugrugin a nawaya ti trabaho iti Estonia, ti agassawa a da Toomas ken Elizabeth naidestinoda iti sanga nga opisina ti Finland tapno tumulongda a mangipatarus kadagiti literaturatayo iti lenguahe nga Estonian. Di nagbayag kalpasanna, nayakarda iti Estonia.

Sakbay dayta, nagduduma a lugar ti ayan dagiti agipatpatarus. Ngem nabatad a makatulong iti grupo ti agipatpatarus no maymaysa a lugar ti pagtrabahuanda. Gapuna, dagiti agipatpatarus nangrugida a nagtrabaho iti pagtaengan ni Lembit Toom idiay Tartu. Yantangay gistay imposible ti makaala iti kompiuter iti Soviet Union, saan unay nga episiente dagiti agipatpatarus iti trabahoda. Ngem simmayaat ti kasasaad idi a ti lokal a kabsat bimmisita iti sanga nga opisina ti United States ket nangyawid iti dua a kompiuter​—nasayaat dayta a pangrugian  ti episiente a panagtrabaho ti departamento ti panagipatarus. Manmano laeng kadagiti agipatpatarus ti makaammo nga agusar iti kompiuter ken iti Multilanguage Electronic Phototypesetting System (MEPS), isu a marigatanda iti dayta. Ngem magagaranda a makasursuro ket nagbalinda a nalaing idi agangay.

SABALI PAY A NARAGSAK A KOMBENSION ITI SABALI A PAGILIAN

Idi saan unayen a nainget ti panangkontrol ti Soviet iti Makindaya a Europa, nawaywayan dagiti tattao. Kinapudnona, agarup 200 a kakabsat nga Estonian ti naikkan iti visa tapno tumabuno iti “Nadalus a Pagsasao” a Kombension Distrito idiay Helsinki, Finland, idi Hunio 1990.

Idi dimsaag dagiti delegado ti Estonia kadagiti bapor a naglugananda a napan idiay Finland, uray la gumgumluong ti palakpak dagiti Finnish a kakabsat iti sangladan ket nagpaut dayta iti agarup kagudua nga oras! Magagaran a makaammo dagiti saan a Saksi no ania ti mapaspasamak ken kayatda a maam-ammo no siasino dagiti simmangpet nga artista. Anian a naan-anay a panagbalbaliw! Dagiti napakumbaba a kakabsat, a pinulpullo a tawen a minaltrato dagiti agtuturay ti Soviet, naabrasada a kas kadagiti kampeon iti Olimpiada!

Nakaragragsak dagiti kakabsat a taga-Estonia a dimngeg kadagiti paset ti programa a naiparang iti bukodda a pagsasao. Nakaawatda pay iti sumagmamano a kabbaro a literatura a nairuar iti asamblea a naipatarus iti Estonian! “Idi damo a maiggamanmi ti broshur a naipatarus iti Estonian,” kuna ti maysa a nabayagen a Saksi, “imbilangko a nagpateg a saniata ti ig-iggamak.”

Ad-adda pay a naragsakan dagiti timmabuno nga Estonian idi impakaammo ti ispiker nga inaprobaran ti  Bagi a Manarawidwid a maipablaak iti lenguahe nga Estonian ti mamindua iti makabulan a ruar ti Pagwanawanan a nagusar iti uppat a kolor a kagiddan ti edision nga Ingles, mangrugi iti Enero 1991! Timmakder dagiti maragragsakan a timmabuno ket nagpaut ti panagpapalakpakda. Idi naulimeken kalpasan ti panagpapalakpak, insaludsod ti maysa kadagiti dumdumngeg: “Maymaysanto kadi latta a magasin ti aramaten ti tunggal grupo ti panagadal a kas iti dati? Wenno adda personal a kopia ti tunggal maysa?” Kasla di nakappapati ti sungbat a maaddaan iti kopia ti tunggal maysa, ket nagpapalakpakda manen kas panagyamanda.

Dagus a nagimprenta ti sanga nga opisina ti Finland kadagiti literatura iti lenguahe nga Estonian ken nagimprentada pay kadagiti napalabas a ruar dagiti literatura manipud 1990. Malaksid iti naespirituan a tulong, nakaawat ken imburay met dagiti Saksi a taga-Estonia ti adu a material a tulong nga impatulod dagiti kakabsat manipud nadumaduma a pagilian. Naintiempuan unay dagitoy a tulong gapu iti nakaay-ay-ay a kasasaad ti ekonomia.

DAMO A NAWAYA A KOMBENSION

Dagus a ginundawayan ti organisasion ni Jehova dayta a nawaywaya a panagdayaw tapno mayurnos dagiti dadakkel a kombension iti intero a Soviet Union. Anian a ragsak dagiti Estonian a kakabsat a nangangay iti kaunaan a “Dagiti Managayat iti Wayawaya” a kombension idi Hulio 13-14, 1991, idiay Tallinn!

Makaparagsak daytoy a kombension nangruna iti sumagmamano a nataenganen a timmabuno. Apay? Agsipud ta idi pay 1940 ti naudi a nawaya a kombension a tinabunuanda iti Estonia. Anian a rag-oda itan ta nawayada manen nga agtataripnong kalpasan ti nasurok a 50 a tawen!

 Dagiti kakabsat a Russian ti lenguaheda manipud iti amianan a laud iti Soviet Union, dagiti pagilian iti Baltic, ken Kaliningrad, nagtataripnongda idiay Tallinn Linnahall (City Concert Hall). Adda met agarup sangaribu a timmabuno iti sesion iti lenguahe nga Estonian iti kabangibangna a Jäähall (Ice Hall). Ti napagtipon a kangatuan a bilang dagiti timmabuno ket 4,808 ken 447 ti nabautisaran. Talaga a nakaragragsak dayta nga okasion!

Dakkel ti naitulong dagitoy a kombension tapno dagiti interesado maammuanda ti kinapudno. Kas pagarigan, ni Amalie, a lola ni Leonhard Nilsk, kanayon a tumabuno kadagiti gimong dagiti Adventist ngem pagduaduaanna dagiti pannursuroda. Pinaregta ni Leonhard nga usigen ni lolana ti kinapudno manipud iti Biblia. Nupay kasta, nagbalbaliw laeng ti panangmatmat ni Amalie idi immatender iti kombension idiay Tallinn idi 1991. Kalpasan ti umuna nga aldaw, impakaammo ni Amalie a saanen nga agsubli iti dati a relihionna. Saan a napnek ni Amalie iti imbaga ni Leonhard no di ket kayatna pay a makita ti epekto ti kinapudno iti ili ti Dios. Immanamong a payadalan iti Biblia ket nabautisaran idi agangay.

NATUNGPAL NGA ARAPAAP

Ita ta awanen ti pagbutbutnganda a pannakaidadanes ken pannakairurumen, kasla saan a mamati ti dadduma kadagiti adipen ni Jehova a talaga a nawayadan nga agdayaw. Kas pagarigan, tinartarigagayan ti maysa a nabayagen a panglakayen ti maaddaan iti libro a Mabalinyo ti Agbiag nga Agnanayon iti Paraiso a Daga iti lenguahe nga Estonian. Idi naan-anayen ti wayawaya idi 1991, dayta ti kaunaan kadagiti librotayo a nayimprenta iti lenguahe nga Estonian.

 “Kasla di nakappapati ngem iggemkon daytoy a libro,” kinuna ti panglakayen. “Idi impakaammok iti gimong ti pannakaipablaakna, saan a mapengdan nga agarubos dagiti lua. Nagari ti ulimek iti sumagmamano a kanito, ta kasla saanda a patien ti nangngegda. Kalpasanna, nagsasangitkami gapu iti rag-o! Agluluakami nupay maragragsakankami. Saanmi a pulos malipatan daydi a kanito. Makaluaak pay laeng tunggal malagipko dayta.”

Masansan nga impapan dagiti kakabsat a ‘kaslada kadagidiay agtagtagainep.’ (Sal. 126:1-6) Kalpasan ti pinullo a tawen a panagrigatda, adu ti naragsakan iti kaitungpalan ti kari ti Sao ti Dios: “Iti naikeddeng a panawen agapittayto no ditay mabannog.”​—Gal. 6:9.

NAKALLALAGIP A NARAGSAK A PASAMAK

Kanayonto a malaglagip dagiti kakabsat iti Estonia ti Oktubre 31, 1991. Dayta ti petsa ti opisial a pannakairehistro ti umuna a kongregasion dagiti Saksi ni Jehova iti Estonia.

Iti tiempo ti pannakaorganisar manen ti dakkel a naespirituan a trabaho, adu a tattao ti naginteres iti naimbag a damag ken nangipakita iti interes iti Biblia ken relihion. Adu ti nagpayadal iti Biblia, ken masapul a maorganisar met dagiti gimong ti kongregasion, asamblea sirkito, ken kombension. Kasapulan dagiti agipatpatarus dagiti nasayaat a pasilidad para iti umad-adu a trabahoda.

Kabayatanna, mangrugin a sumangpet dagiti misionero a nagraduar iti Gilead, ket masapul a maipaayanda iti mayanatup a pagyanan. Masapul a matulonganda a mangasikaso iti visa-da tapno mapalubosanda nga agnaed iti Estonia. Ti parikut maipapan iti neutralidad masapul met a mailawlawag kadagiti opisial ti gobierno. Masapul a makaalada kadagiti permiso nga agibangon kadagiti Kingdom Hall.

 Kinuna ni Reino Kesk, ti agdama idi a manangaywan iti sirkito: “Limmabas dagidi a tawen a kas man la sumagmamano laeng a bulan gapu iti amin a nateokratikuan a trabaho a masapul a maisayangkat. Nagpaiduma ti kinaragsak iti daydi a tiempo. Nagustuan dagiti tattao ti kinapudno ket dagus nga inawatda dayta. Adu ti mayat nga agpabautisar iti tunggal kongregasion. Dagiti interesado a timmabuno iti kombension a bassit laeng ti ammoda maipapan kadagiti Saksi ni Jehova nagustuanda dagiti palawag ket dagus a kayatda ti mabautisaran. Dakkel a trabaho ti kasapulan tapno matulongan dagitoy.”

Idi iturturayan ti Soviet ti Estonia, ti sanga nga opisina ti Germany ti mangiwanwanwan iti trabaho a panangasaba. Babaen ti sanga nga opisina ti Finland, nagtalinaed ti nalimed a komunikasion iti nagbaetan ti Germany ken Estonia. Ngem yantangay nawayan ti komunikasion, idi 1992 ti sanga nga opisina ti Finland ti natudingan a mangiwanwan iti trabaho iti Estonia.

NAKAREGREGTA KEN MAGAGARAN UNAY!

Gapu ta adu nga interesado ti napartak ti panagrang-ayda, saanen nga ammo no siasino dagiti kabbaro nga agtarigagay nga agbalin a di bautisado nga agibumbunannag. Kas pagarigan, idi binisita ni Tom Edur ti baro a bassit a grupo iti agsapa iti aldaw ti Memorial ti ipapatay ni Kristo, nasdaaw iti kaadu dagiti mayat a makiraman iti panangasaba.

“Am-ammom kadi amin dagitoy?” insaludsod ni Tom iti maysa a kabsat.

“Adda dagiti saan pay nga agibumbunannag,” insungbat ti kabsat.

Gapuna, indauluan ni Tom ti panagtataripnong sakbay ti panangasaba, sa impakaammona: “Madamdama, kasaritakto dagiti saan pay nga agibumbunannag.”

 Agarup sangapulo a mayad-adalan iti Biblia ti immay nakisarita, a nangipakaammo iti tarigagayda nga agbalin a kualipikado a mangasaba. Idi naibagan ni Tom dagiti makalikaguman kadagiti agbalin a di bautisado nga agibumbunannag, tallo nga agtutubo a babbai ti nangibaga a saanda pay a nagikkat iti relihionda. Inlawlawag ni Tom a no kayatda ti maitimpuyog kadagiti Saksi ni Jehova, masapul nga agikkatda iti relihionda. Gapuna, dagus a nakiumanda iti dati a relihionda ket impaikkatda dagiti naganda iti listaan dagiti miembro, sa kalpasanna nakikaduada iti panangasaba.

Maysa a lalaki a timmabuno iti taripnong sakbay ti panangasaba ti agsigsigarilio pay laeng. Sumagmamano a tiempo ti kasapulan tapno maisardengna daytoy a bisio, isu a nagawid a mangnamnama a makiraman iti masanguanan.

Ita ta saanen nga iparit ti gobierno ti panangasaba dagiti kakabsat, magagaranda a mangiranud iti naimbag a damag iti adu a tattao iti amin a gundaway. Gapu iti napalaus a gagar ti dadduma, masapul a matulonganda a mangtaginayon iti nasalun-at ken balanse nga espiritualidad. Kas pagarigan, idi inrepaso ni Tom Edur dagiti saludsod para iti bautismo iti maysa nga agkabannuag a kandidato, dinamagna no napadasnan ti binalakadan dagiti panglakayen.

“Wen,” kinuna ti lalaki, “binalakadandak a masapul a balanse ti panangusarko iti tiempok.”

“Kasta kadi? Maipapan iti ania a banag?” sinaludsod ni Tom.

“Binulan ngamin a busbusbosek ti 150 nga oras iti tay-ak,” inlawlawag ti lalaki, “ket adda dagiti Nainkasuratan nga annongen a maliwliwayak. Insingasing dagiti panglakayen a no kas pagarigan 100 nga oras ti busbosek iti ministerio, adda gundawayko iti personal a panagadal ken panagsagana iti gimong.”

 NARAGSAK A KOMBENSION IDIAY RUSSIA

Ti internasional a kombension a naangay idiay St. Petersburg, Russia, idi Hunio 1992 ti maysa pay a nakallalagip a pasamak iti pakasaritaan ti organisasion. Para iti adu kadagiti 1,000 a timmabuno a taga-Estonia, nakaragragsak daydi a panagkikitada kadagiti kaduada a naibalud ken ti dadduma pay a Saksi a naam-ammoda idi naidestieroda idiay Siberia.

“Nagsayaat ti pannakaitiempo ti kombension,” kuna ti maysa kadagiti timmabuno. “Nalaka laeng ti panangarkilami iti espesial a tren babaen iti ruble a kuarta ti Russia. Ket maysa a lawas sakbay ti kombension, napagbalin a kroon ti kuarta ti Estonia. No addakami iti sabali a lugar idi nabaliwan ti kuarta ti pagilian, saanmi koma a naisukat ti kuartami. Ngem limitado laeng ti naipalubos nga isukatmi. Ania ngarud ti aramidenmi iti natda a  ruble a saanmi a naisukat? Gapu ta ruble pay laeng ti kuartada idiay Russia, intugot dagiti kakabsat dagita a ruble ket indonarda iti kombension. Ngem no naladladaw koma iti makalawas ti kombension idi naipaulog dagiti baro a pagalagadan iti beddeng ti pagilian, masapul a mangalakami pay iti nangina a visa tapno makaballasiwkami iti beddeng. Apag-isu ti pannakairana ti kombension para kadagiti kakabsat!”

Maysa nga interesado a babai, nga agbiahe koma a kadua dagiti Saksi a taga-Estonia, ti maysa kadagiti naragsakan unay iti daytoy a kombension. “Mabalin a diak naawatan ti oras ti ipapanawmi,” kinunana. “Nakapanawen ti tren idi simmangpetak iti estasion. Ngem nabayadakon ti pletek. Ania itan ti aramidek? Nagkararagak ken Jehova, a kidkiddawek a tulongannak koma ken imbagak a sisasaganaak a mangaramid iti amin a kabaelak tapno makatabunoak.

“Imbaga ti hepe ti estasion a gumatangak iti tiket para iti sabali a biahe ti tren, ngem awan ti umanay a kuartak para iti sabali pay a tiket! Idin nakitak ti maysa a grupo a simmangpet iti estasion. Nakaragragsakda ken desente ti kawesda! Dagitoy gayam dagiti Saksi a naggapu iti isla ti Sarema. Saan pay a simmangpet ti tren a paglugananda, isu a nausarko ti tiketko a nagbiahe a kaduada. Anian a pannakabang-arko!

“Agkankanta dagiti Saksi kadagiti kanta ti Pagarian bayat ti panagbiaheda, ket nagsayaat ti epekto dayta kaniak. Nariknak nga imbilangdak a kameng ti naespirituan a pamiliada. Nakikaduaak kadakuada iti intero a kombension ket napaliiwko a napudno ken managayatda. Naikkat ti amin a panagduaduak. Bimmatad kaniak a nasarakakon ti organisasion ti Dios ditoy daga.” Dayta a babai ket agserserbi itan kas regular pioneer a kadua ni lakayna.

 NAGSANGPET DAGITI MANAGSAKRIPISIO A KAKABSAT

Napartak ti panagrang-ay ti trabaho a panangasaba ken ti organisasion, ket kasapulan ti ad-adu a kakabsat a lallaki nga aduan iti kapadasan iti panangiwanwan kadagiti aktibidad ti organisasion. Kasano a malitupan daytoy a panagkasapulan? Kas ken Isaias, adu dagiti nagboluntario ket kinunada: “Adtoyak! Ibaonnak.”​—Isa. 6:8.

Idi 1992, dagiti uppat a kaunaan a simmangpet a misionero a nagraduar iti Gilead isu da Vesa ken Leena-Maria Edvik, ken da Esa ken Jaael Nissinen. Naidestino met iti Estonia da Reino ken Lesli Kesk, a 17 a tawen a nagserbi nga agdaldaliasat a manangaywan idiay Canada. Kalpasanna, idi primavera ti 1993, adda 20 a payunir a taga-Finland a naibaon kas special pioneer iti teritoria nga agus-usar iti lenguahe nga Estonian ken Russian, ken adda pay simmangpet nga uppat a misionero.

Kalpasanna, ad-adu pay a misionero a nagturpos iti agsasaruno a klase ti Gilead ti naibaon iti Estonia. Nakaragragsak ken nakaregregtada. Adda met dagiti simmangpet a misionero a saan a nageskuela iti Gilead. Dagiti naregta a misionero ken nasaet nga special pioneer intultuloyda a pinatibker ti pundasion a pinullo a tawen nga impasdek dagiti matalek a kakabsat iti Estonia.

Dimteng met ti agarup 200 a ganggannaet a kakabsat tapno agserbida iti dakdakkel a pakasapulan. Napabileg ken napatibker dagiti kongregasion gapu ta nataengan iti naespirituan dagitoy a kakabsat. Adu a baro a kongregasion ti nabuangay, ket dagitoy a kakabsat a lallaki manipud sabali a pagilian ti kakaisuna a panglakayen iti sumagmamano a kongregasion agingga a nadutokan dagiti rimmang-ay a lokal a kakabsat a lallaki a mangibaklay iti ad-adu a rebbengen.

Maysa ni Lembit Välja kadagidiay a timmulong. Nayanak iti Estonia, nalasatanna ti Gubat Sangalubongan II, ken immakar idiay Australia, a sadiay a nagbalin a Saksi.  Idi dandani agretiron, inkeddengna ti agsubli iti Estonia idi 1990 tapno tumulong a mangpennek iti naespirituan a kasapulan ti adu nga interesado. Malagipna nga adda idi tiempo a ti iyad-adalanna iti Biblia ket 18 a grupo a buklen ti agarup 80 nga indibidual a nagduduma ti pagnanaedanda iti nasurok a kagudua ti Estonia. Aglugan iti bus a mapan kadagitoy a grupo, a masansan nga umyan kadagiti estasion ti bus ket maturog iti awitna a sleeping bag. Nabautisaran ti nasurok a 50 kadagiti iyad-adalanna iti Biblia, ket adda pay laeng uppat nga iyad-adalanna idi agtawen iti 84. Nagsayaat ti bunga ti kinapinget ken adu a sakripisiona ta adda itan adu a kongregasion ken Kingdom Hall iti kaaduan kadagiti ili a binisitana.

Nagbanaganna, nagunggonaan met dagiti managsakripisio a kakabsat nga immay timmulong. Adu ti agkuna a talaga a napabilegda ta naam-ammoda dagiti lokal a kakabsat ken ti wagas ti panagbiagda. Kuna ni Reino Kesk: “Lumawa ti panangmatmatmo iti bambanag ken matulonganka a mangtulad iti wagas ti panangmatmat ni Jehova kadagiti tattao.”

BUMISITA DAGITI IMMUNA A MANANGAYWAN ITI SIRKITO

Iti dayta a panawen ti napartak nga irarang-ay, adu ti naitulong dagiti makaparegta a panagbisita dagiti agdaldaliasat a manangaywan tapno mapabileg dagiti kongregasion. Dagiti manangaywan iti sirkito impanda ti amin  a kabaelanda iti annongenda, a masansan a mangbusbosda iti 15 nga oras iti inaldaw a makiraman iti panangasaba, panagatender ken panangikondukta kadagiti gimong, ken panangsungbat iti adu a saludsod dagiti kakabsat.

Ti umuna a nabuangay a sirkito ket buklen ti Estonia, Latvia, Lithuania, ken Kaliningrad. Daytoy a teritoria ket addaan iti 46 a kongregasion ken 12 a grupo, nga agus-usar iti uppat a lenguahe! Ti manangaywan iti sirkito addaan met iti kanayonan nga annongen nga agkasapulan iti adu a tiempo, kas iti panangasikaso kadagiti teokratiko nga urnos iti panagparehistro para iti Latvia ken Lithuania. Adda itan uppat a sirkito iti pagilian ti Estonia.

“Inapresiar dagiti agibumbunannag dagiti ibibisita ti manangaywan iti sirkito,” kuna ni Lauri Nordling, kabsat a taga-Estonia a nagserbi kas manangaywan iti sirkito sipud idi 1995. “Masansan a mapno iti tao ti siled bayat ti taripnong sakbay ti panangasaba. Iti maysa a gundaway, napusek iti agarup 70 a kakabsat ti maysa a bassit a siled. Napekpekkami a kasla sardinas.”

DAGITI PARIKUT TI PANAGSURSURO ITI BARO A LENGUAHE

Para iti kaaduan, narigat ti agsursuro iti baro a lenguahe, ket talaga a nakarigrigat a sursuruen ti Estonian. Kas pagarigan, idi kasangsangpet ti misionero a ni Markku Kettula, insalaysayna iti maysa a lalaki ti maipapan ken Jesu-Kristo. Imbes a kunaenna a ni Jesus ket Rahuvürst, ti Prinsipe ti Kappia, namin-ano nga impaganetgetna a ni Jesus ket rahuvorst—ti longganisa ti kappia. Idi laeng inukag ni Markku ti Biblia iti Isaias 9:6 a naawatan ti masmasdaaw a lalaki a ti gubuayan ti pudno a kappia ket saan a maysa a banag a makan!

Maysa a payunir a babai ti nagsursuro iti lenguahe a Russian kalpasan nga immakar iti Estonia. Bayat a mangaskasaba, saanna nga ammo a balay ti panglakayen  gayam ti nagtuktokanna a ruangan, ket saanna a nailasin ti kabsat. Inrugina ti agsao nga iggemna ti diksionariona. Inlawlawag ti lalaki nga isu ket maysa a panglakayen iti kongregasion. Dagus a binirokna ti sao a “panglakayen” ket nasarakanna ti sao a “lakay.”

“Saanka pay met unay a lakay!” kuna ti payunir. “Maysa pay, umubingkanto met laeng idiay Paraiso.” Kalpasan nga impakita ti lalaki dagiti publikasion iti apartmentna, sa laeng naawatan ti payunir a ti kayat a sawen ti lalaki ket panglakayen imbes a lakayen.

TI ATEISTA A HUES NAAMMUANNA TI KINAPUDNO

Bayat ti panagturay ti Soviet, nasentensiaan ni Viktor Sen iti dua a tawen a pannakaibalud gapu ta agkedked nga agsoldado. Kalpasan ti makatawen a kaaddana iti pagbaludan, boluntario a kiniddawna a maidestiero idiay Siberia kas nawaya nga umili, tapno maaddaan iti ad-adu a wayawaya. Idi nausig manen ti kasona, inyebkas dagiti hues ti suronda kenkuana, ket kinuna pay ketdi ti maysa a hues a rumbeng koma a mabitay wenno mapaltogan dagiti tattao a kas ken Viktor.

Sumagmamano a tawen kalpasanna, iti maysa a kombension, maysa a kabsat ti nangyam-ammo ken Viktor iti maysa a grupo ti interesado a tattao ket insaludsodna, “Adda kadi mabigbigmo kadagitoy?”

 “Awan,” kuna ni Viktor.

“Talaga?” kinuna ti kabsat. Sa intudona ti maysa a mababain a lalaki iti grupo ket insaludsodna, “Mailasinmo kadi daytoy?”

Ngem saan a talaga a malasin ni Viktor dayta a lalaki. Naklaat ni Viktor idi naammuanna a ti lalaki ket ni Yuri, maysa kadagiti katulongan a hues idi nausig manen ti kasona iti korte. Agad-adalen ni Yuri iti Biblia ket agpada a timmabunoda ken Viktor iti kombension. Ania ti nangbalbaliw iti panunot ni Yuri maipapan kadagiti Saksi ni Jehova?

“Napadakkelak iti pamilia dagiti napeklan nga ateista,” kuna ni Yuri. “Idi ages-eskuelaak, masansan a dakamatek a napeggad ti relihion no agbitlaak. Adu a tawen kalpasanna, dimngegak bayat a ti sumagmamano a gagayyemko makipagad-adalda iti Biblia kadagiti Saksi ni  Jehova. Nabigbigko a nupay adu ti ammok nga ulbod a pannursuro ti relihion, awan a talaga ti ammok maipapan iti Biblia. Naginteresak ngarud a mangammo iti ad-adu pay maipapan iti Biblia.”

Kalpasan a nabautisaran ni Yuri, kinunana ken Viktor: “Idi naudi a nagkitata iti korte, nagduma a dasig ti nagtugawanta. No kas pagarigan agkitata manen sadiay, agkatugawtanton! Saanton a siak daydiay mangsentensia kenka.” Agpada itan nga agserserbi da Yuri ken Viktor kas panglakayen idiay Tallinn.

NAKALLALAGIP A MEMORIAL

Maysa a kabsat a kasangsangpetna iti Estonia ti nagkuna kada Pavel ken Margarita iti saan a nasayud nga Estonian, “No kayatyo ti agbiag nga agnanayon, tumabunokayo inton rabii iti Memorial ti ipapatay ni Kristo.” Naginteres dagiti agassawa ket inkeddengda ti tumabuno.

Sibabara a naabrasa da Pavel ken Margarita iti Memorial. Ngem kabayatan ti programa, medio nagdanagda idi nakitada ti agpagnapagna a lalaki a kitkitaenna dagiti tattao sa adda ilislistana. Saanda nga ammo a bilbilangenna laeng dagiti timmabuno. Makababbabawien da Pavel ken Margarita no apay a timmabunoda, ngem mabutengda a pumanaw ta kasla bambantayan ti dua  a nabaneg a lallaki ti ruangan. Gapu ta saanda nga ammo a paraasistir (attendant) laeng dagita a lallaki, inkeddeng da Pavel ken Margarita ti agtalinaed.

Ngem idi agngudon ti palawag ti Memorial, nagustuan da Pavel ken Margarita ti impakaammo ti ispiker nga adda libre a panagadal iti Biblia para iti asinoman a mayat. Naawan ti panagamakda idi sibabara a nakiam-ammo kadakuada dagiti kakabsat, isu a kiniddaw dagiti agassawa a mayadalanda iti Biblia. Gapu ta dua a lawas pay sakbay nga umakarda iti pagtaengan, kiniddawda no mabalin nga inaldaw a mayadalanda. Idi immakardan iti baro a pagtaenganda, dagus a tineleponuanda dagiti kakabsat iti asidegda, inyam-ammoda ti bagbagida, ken intuloyda ti panagadalda iti Biblia.

‘SAKSI KADAGITI NASAYAAT NGA ARAMIDYO’

Kas kadagiti kakabsatda iti intero a lubong, dagiti Saksi ni Jehova iti Estonia ipakpakitada ti panagayatda iti maysa ken maysa. (Juan 13:35) Napaliiw ti sabsabali ti kasta a panangipakitada iti ayat ket natignayda a mangawat iti pudno a panagdayaw.​—1 Ped. 2:12.

Nakaawat ni Toivo iti libro a Ti Panangbiruk ti Sangatauan iti Dios manipud iti kabsat a babai a nangpukis kenkuana iti maysa a barberia. Kayatna ti makigimong iti Kingdom Hall idi nabasana ti libro, ngem agpangpangadua ta naballagaan maipapan kadagiti Saksi. Gapuna, inkeddengna ti agyan iti luganna sa paliiwenna dagiti Saksi iti Kingdom Hall. Kayatna a makita no ania a kita ti tattao ti sumrek iti Kingdom Hall sakbay ti gimong ken no ania ti langada no rummuarda kalpasanna.

Ad-adda a nagsiddaaw idi nakitana ti nabara a panagiinnarakup dagiti kakabsat a babbai; silalawag a nakitana a talaga a maseknan dagitoy iti tunggal maysa. Sigagagar a nangrugi a makigimong ken nagpayadal iti Biblia. Napartak ti panagrang-ayna, ket idi agangay sireregtan  a mangaskasaba kadagiti sabsabali. Maysa itan a bautisado a Saksi.

“SINUNGBATAN NI JEHOVA TI KARARAGKO!”

Idi 1997, ni Maria, nga agnanaed iti bassit a purok ti Tootsi, ket nakaawat iti Kingdom News No. 35. Binasana ti tract ket nagsurat iti sanga nga opisina a kidkiddawenna a mayadalan iti Biblia. Di nagbayag kalpasanna, dagiti misionero nga agnanaed idiay Pärnu, a da Markku ken Sirpa Kettula, inyadalanda ni Maria iti Biblia. Idi agangay, iranranuden ni Maria ti kinapudno iti sabsabali, ket nakipagadal met a kaduana ti manugangna a ni Ingrid ken ni Malle a kaarruba ni Ingrid. Idi tarigagayanen ni Maria ti makiraman iti panangasaba, inrekomenda dagiti panglakayen a regular koma pay a tabunuanna dagiti gimong ti kongregasion. Nupay kasta, saan a kanayon nga adda pagpletena a tumabuno iti kaasitgan a kongregasion idiay Pärnu, nga 40 a kilometro ti kaadayona. Imparegta dagiti misionero nga ikararag ni Maria ti tulong ni Jehova, ket kasta ti inaramidna.

“Sinungbatan ni Jehova ti kararagko!” siraragsak a kinuna ni Maria iti simmaruno nga isasarungkar kenkuana dagiti misionero.

“Kasano a sinungbatanna ti kararagmo?” insaludsod da Markku ken Sirpa.

“Agawisak iti sumagmamano a tattao iti balayko,” siraragsak nga inlawlawagna, “ket mabalinyo nga iyurnos ti panaggigimong ditoy sa mangbuangaykayo iti kongregasion. Iti kasta, makatabunoak kadagiti gimong ken mangrugiak metten a mangasaba.”

Saan a kayat dagiti misionero a madismaya ti gagar ni Maria, ket sitataktika nga inlawlawagda a saan a kaskarina ti mangbukel iti baro a kongregasion. Imparegtada a makigimong idiay Pärnu, uray tunggal Domingo laeng.

 Inkararag manen ni Maria ti itatabunona kadagiti gimong. Kasta met, insardengnan ti gumatang iti diario tapno makaurnong iti kuarta. Idi agangay, addan umdas a pagpletena a makigimong iti mamimpat iti makabulan ket naragsakan a makiraman iti panangasaba. Ngem ad-adu pay a bendision ti agur-uray ken Maria.

Gapu ta adu ti interesado idiay Tootsi, inyurnos dagiti panglakayen nga adda maangay sadiay a panagadal iti libro tapno makatabuno da Maria, Ingrid, Malle, ken dadduma pay nga interesado. Sumagmamano laeng a bulan kalpasanna, nabautisaran da Maria ken Malle, ket nabautisaran ni Ingrid iti simmaruno a kalgaw. Di nagbayag nabautisaran met ti asawa ni Malle, ken nabautisaran ti kabsat ni Malle iti simmaruno a panawen ti lam-ek. Agyamyaman ti narang-ay a bassit a grupo idiay Tootsi gapu ta naammuanda ti kinapudno iti bassit a purokda babaen iti Kingdom News No. 35, ket napasaranda ti bendision ni Jehova kas sungbat dagiti kararagda.

Nakabungbunga ti pannakaikasaba ti Pagarian iti napalabas a dua a dekada ken makaparagsak ta adu a nasingpet ti panagpuspusona a tattao ti simrek iti organisasion ni Jehova. Ngem sadino ti paggimongan dagita a naemma a tattao tapno agdayawda iti pudno a Dios ken agpaisuro kenkuana?

KASAPULAN UNAY DAGITI KINGDOM HALL!

Naibangon ti kaunaan a paggigimongan idiay Räpina, iti makin-abagatan nga Estonia, ket inaramat dayta dagiti kakabsat iti adu a tawen. Ngem nalawag a saan a makaaguanta ti panagbangon dagiti lokal a kakabsat para iti napartak nga iyaadu ti bilang dagiti agibumbunannag. Timmulong kadakuada ti Engineering Office ti sanga nga opisina ti Finland ket rinugianda ti agdisenio kadagiti Kingdom Hall ken opisina para kadagiti pagilian iti Baltic. Idi 1993, anian a ragsakmi a makakita iti damo a  Kingdom Hall a maibangon idiay Maardu, ken ti adu pay a simmaruno a naibangon.

Iti agdama, addan 33 a Kingdom Hall iti Estonia nga us-usaren ti 53 a kongregasion. Maragsakan pay dagiti kakabsat a maaddaan iti dua nga Assembly Hall, maysa idiay Tallinn ken maysa idiay Tartu, nga agpada a nakompleto idi 1998.

Malagip ni Alexandra Olesyuk, maysa a nabayagen a Saksi: “Inar-arapaapmi ti mangibangon iti Kingdom Hall ditoy Tartu. Isu nga idi nakiddaw a mapanmi dalusan ti lugar a pakaibangonan ti Kingdom Hall, siak ti immuna a napan timmulong, nupay agtawenakon iti 79!  Timmulongak a nagdalus ken nagbagkat kadagiti bambanag. Tunggal malabsak ti lugar a pakaipatakderan ti Kingdom Hall no agluganak iti bus, makasangitak gapu iti rag-ok. Nakasangitak met idi nalpasen dayta.”

BARO NGA OPISINA DAGITI AGIPATPATARUS

Bayat nga umad-adu ti bilang dagiti agibumbunannag, dakdakkel a pasilidad ti kasapulan ti pagilian nangruna dagiti kameng ti grupo dagiti agipatpatarus. Nakitada a mayanatup ti di pay nalpas nga apartment idiay Tallinn, iti 77 Herzeni (Puhangu itan) Street. Nupay kasta, adu ti kasapulan a matarimaan.

Ti sanga nga opisina ti Finland ti nangipaay kadagiti arkitektural a plano, materiales, kuarta, ken trabahador a mangitungpal iti proyekto. No awan dayta a tulongda, kasla imposible a maaramid ti bambanag. Kas pagarigan, saan a de kalidad dagiti materiales a pagbangon a magun-odan iti komunidad wenno awan pay ketdi dagita iti daydi a tiempo. Kasta met, manmano laeng nga Estonian a kakabsat ti nalaing nga agibangon. Nupay kasta, in-inut a nasanay dagiti lokal a kakabsat ken natulonganda a maaddaan iti ad-adu pay a kapadasan. Idi Pebrero 1994, nakompleto ti umuna a paset dagiti opisina. Iti dayta a tawen, nadutokan ti Country Committee (da Toomas Edur, Reino Kesk, ken Lembit Reile) nga agserbi iti tallo a pagilian iti Baltic babaen iti panangiwanwan ti sanga nga opisina ti Finland. Gapu ta kasapulan ti ad-adu pay a siled, nanayonan ti pasdek idi 1997 ken 1999.

Ti kompania ti danum, a nangokupar iti kabangibang a pasdek idi a tiempo, nagustuanda ti disenio ti hardin ti Bethel. Kas sukat ti nababbaba a singir iti konsumo ti danum, timmulong dagiti kakabsat a mangdisenio iti hardin, bakud, ken pagyanan dagiti silawda. Nagbanaganna, nagbalin a kaar-arngi ti Bethel ti pasdekda. Idi agangay, inlakoda ti pasdek kadagiti kakabsat iti nalaka laeng a  presio. Dagiti ekstra a siled ket napagbalin a recording studio a pakaaramidan dagiti drama iti kombension ken dagiti DVD, a pakairamanan dagiti DVD iti sign-language. Ti maysa a naretubar a paset ti pasdek ket nagbalin met a pakaangayan ti Ministerial Training School.

DAGITI INTERNASIONAL A KOMBENSION IDIAY TALLINN

Anian a ragsak dagiti kakabsat iti Estonia idi naipakaammo kadakuada a maangay iti lugarda dagiti Internasional a Kombension para iti 1996 a napauluan “Dagiti Mensahero iti Nadiosan a Talna.” Ti dua a kombension a naangay idiay Tallinn ket para kadagiti agsasao iti Estonian ken Russian, agraman dagiti kakabsat manipud Latvia ken Lithuania. Naawis met a tumabuno dagiti kakabsat manipud 15 pay a pagilian. Namindua a naangay iti Agosto ti tallo-aldaw a programa. Lima a kameng ti Bagi a Manarawidwid ti timmabuno​—da Kabsat Barber, Henschel, Jaracz, Schroeder, ken Sydlik​—tapno paregtaenda dagiti kakabsat babaen kadagiti makapabileg a palawagda. Adda 11,311 a kangatuan a bilang ti timmabuno kadagita a kombension ket 501 ti nabautisaran.

Nagsayaat a panangsaksi ti impaay dagitoy a kombension ken adu a tattao ti nakaammo iti dayta. Karaman iti report ti sangapulo a minuto nga interbiu iti maysa a programa iti TV. Ti makinkukua iti maysa nga estasion ti radio impatangatangna ti maysa a programa a nangpadayaw kadagiti Saksi gapu ta “naimbagda a tattao.”

Nakadkadlaw ti nabara a nainkabsatan nga ayat dagiti delegado iti panagngudo ti tunggal kombension agingga a dimteng ti panagpipinnakada. Makita ti napalaus a ragsak dagiti pudno nga agdaydayaw ken Jehova iti kaadu dagiti nakaiggem iti panio nga agpaypayapay ken aglulua gapu iti rag-oda. Ti napaut a palakpak ti tallaong kalpasan ti pangserra a kararag ti mangiparangarang iti kasta unay a panagyamanda iti naparabur ken  naayat unay a nailangitan nga Amatayo a ni Jehova. Dinto pulos malipatan dagitoy a kombension kas paset ti pakasaritaan dagiti Saksi ni Jehova iti Estonia.

ADDA MANEN SANGA NGA OPISINA

Iti nagbaetan ti 1926 ken 1940, adda idiay Tallinn ti opisina. Kalpasanna, idi rugrugi ti 1994, addan Country Office iti Estonia nga iwanwanwan ti sanga nga opisina ti Finland. Adu ti nairingpas, ket adu ti mangpampanunot no maaddaanto ngata manen ti Estonia iti bukod a sanga nga opisina. Nasungbatan dayta idi Marso 1, 1999, idi dinutokan ti Bagi a Manarawidwid da Toomas Edur, Reino Kesk (agserserbi itan iti Democratic Republic of Congo), Lembit Reile, ken Tommi Kauko tapno agbalinda a kameng ti Branch Committee ti Estonia. Ita, adda agarup 50 nga agserserbi iti sanga nga opisina, a mangas-asikaso iti kasapulan dagiti 4,300 a nagaget ken nasungdo nga adipen ni Jehova iti Estonia.

ADDAAN PANAGTALEK A PANANGSEGGA ITI MASANGUANAN

Ania ti masakbayan ti ili ni Jehova iti Estonia? Kanayon nga iwanwanwan ken pabpabilgen ni Jehova dagiti nasungdo nga adipenna. Dagiti kakabsat a nagtalinaed a natarnaw iti laksid ti pannakaidadanesda iti Estonia iti sidong dagiti Nazi ken ti Soviet pudno a nariknada ti bileg ni Jehova iti naisangsangayan ken nakallalagip a wagas. Agragrag-oda a kadua dagiti kakabsatda iti intero a lubong ta nayam-ammo ken nasantipikar ti naindaklan a nagan ni Jehova agingga iti kaadaywan a paset ti dati a Soviet Union.​—Mal. 1:11.

Kabayatanna, adu pay a napakumbaba ken napasnek a tattao iti Estonia ti agtarigagay a mangammo iti pudno a Dios. Gapu iti wayawaya a tagtagiragsaken ita dagiti Saksi ni Jehova, ad-adda manen a maiwaragawagda ti naimbag a damag ti Pagarian ni Jehova.

[Footnotes]

[Blurb iti panid 172]

“Diak pulos nagkurang iti aniaman a banag a kasapulak”

[Blurb iti panid 204]

“Adda nagsayaatanna idi naipupokak nga agmaymaysa”

 [Kahon iti panid 168]

Maipapan iti Estonia

Pagilian

Ti Estonia ket napintas a lugar ken bassit ti populasionna. Addaan dayta iti natatayag a kayo ken napupuskol a kabakiran, nasurok a 1,400 a dan-aw, agarup 7,000 a waig ken karayan. Adda met dagiti di mapagnanaedan nga aluguog. Buklen ti nasurok a 1,500 nga isla ti kakasangapulo ti Estonia. Patag ti kaaduan a paset daytoy a pagilian ken nakurang a 50 a metro ti kangatona manipud iti patar ti baybay. Napintas ken katurturodan ti makin-abagatan a daya a pasetna.

Umili

Dagiti umilina ket buklen ti 68 a porsiento nga Estonian ken 26 a porsiento a Russian, ken adda met dagiti Ukrainian, Belarusan, Finnish, ken dadduma pay. Dagiti relihion ket Lutheran, Orthodox, ken dadduma pay nga agkunkuna a Kristiano, kasta met dagiti Muslim ken Judio. Awan relihion ti kaaduan nga umili wenno di pay ketdi masinunuo ti relihionda.

Lenguahe

Ti opisial a lenguahe nga Estonian ket kagrupo dagiti lenguahe a Finnish ken Hungarian. Russian ti mangbukel iti nasurok a kakapat ti populasion.

Taraon

Paboritoda ti leib (nangisit a tinapay) ken patatas, kasta met ti artem a karabasa, salad a remolatsa (red beet), ken sauerkraut (naingpis-pannakaiwana a repolio). Kasta met ti sült (napreserba a karne), rosolje (tamban ken remolatsa), uong a sopas, karne ti baboy, ikan, ken tapa a karne. Ti sinam-itda ket pancake ken kringel​—nasam-it a tiniritir a tinapay a nawarakiwakan iti pasas ken nues.

Klima

Nalamiis bayat ti kalgaw, ngem saan a makaketter ti panawen ti lam-ek. Adda tiempo iti kalgaw nga umabut iti nasurok a 19 nga oras ti kaadda ti lawag ti init, ket adda met tiempo nga 6 laeng nga oras ti kaadda ti lawag iti panawen ti lam-ek. Nupay naalay-ay ti temperatura bayat ti kalgaw iti makin-abagatan a laud a kosta, mabalin a dumanon iti -20°C bayat ti lam-ek.

 [Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 183, 184]

“Kaslakami Maymaysa a Pamilia”

ADOLF KOSE

NAYANAK 1920

NABAUTISARAN 1944

IPAPATAYNA 2004

ABABA A PAKASARITAANNA Adda idi iti kampo a pagbaludan idiay Siberia manipud 1951 agingga iti 1956. Timmulong a nangorganisar iti panangasaba kadagiti pagilian iti Baltic ken iti makin-amianan a laud a paset ti Soviet Union.

▪ MALAGIP ni Adolf, “Naarestoak idi 1950, ket naipanak iti kampo a pagtrabahuan idiay Inta, Siberia. Iti umuna a tawen ket kagudua, awan ti damagko maipapan iti asawak ken ti dua a balasitangko a naipan iti sabali a paset ti Siberia.

“Adda naisangsangayan a panagkaykaysa dagiti kakabsat. Kaslakami maymaysa a pamilia. Pagraranudanmi dagiti naespirituan ken pisikal a taraon.

“Idi nagawidak idiay Estonia, adu ti rigat a napasaranmi. Kasano a makiumankami iti ‘Ina’ nga organisasion? Kasano a taginayonenmi ti panagkaykaysa kas agkakabsat? Kasano a maitultuloymi ti mangasaba?

“Kayatko nga adalen ti lenguahe a Finnish tapno makasaritak a naimbag dagiti paraitulod. Ngem saan a kaskarina ti agadal iti Finnish ta awan ti magatang a libro wenno diksionario iti gramatika dayta a lenguahe.

“No maipapan iti panagimprenta, maibilang a krimen ti panagikut iti saan a nairehistro a makinilia, ket ad-adda payen no alikamen a pagimprenta. Mabalin a maibalud iti pito a tawen ti asinoman nga agpataud iti maiparit a literatura.  Nakarigrigat met ti kasasaad ta kurang dagiti material a kasapulan iti panagimprenta. Kalpasan ti namin-adu a panageksperimentok babaen kadagiti adda a material, nakapataudak met laeng iti pamay-an ti panagimprenta. Umuna, nagaramidak iti makina a pagimprenta (makita iti baba). Kalpasanna, makiniliaak ti lupot nga inupranmi iti allid, ket maabutan ti lupot kadagiti letra. Inyimprentami dagiti immuna a publikasion babaen iti tinta a buklen ti uging ken alkitran. No agimprentakami, agtedted ti tinta kadagiti abut ti lupot ket mamarkaan ti papel iti sirok ti lupot. Narigat daytoy a trabaho, adu ti mabusbos a panawen, ken delikado iti salun-at ti angot ti tinta ken dadduma pay a kemikal. Awan ti nasayaat a bentilasion kadagiti kuarto, ta naiserra a naimbag dagiti tawa tapno mailimed ti trabaho.”

Iti sidong dagitoy a pakarigatan, situtured a nagpaiwanwan ni Adolf iti panangiturong ti organisasion, a kanayon a mamati a mangipaay ni Jehova iti solusion iti umiso a tiempo. Saan a nagbalbaliw ti di maisin a kababalin ken pammatina a nagserbi ken Jehova agingga iti ipapatayna idi 2004.

 [Kahon/Ladawan iti panid 186]

Surat ken Stalin

Idi Hunio 1949, dagiti kakabsat a nakaitalkan ti trabaho iti Estonia situtured a nangipatulodda kadagiti surat para kadagiti opisial ti Moscow. Maysa ti para ken Joseph Stalin, ken maysa ti para ken Nikolay Shvernik, ti tserman ti Presidium of the Supreme Soviet.

Kadagita a surat, kinalikaguman dagiti kakabsat a dagus a mawayawayaan dagiti naaresto a Saksi ni Jehova ken maisardeng ti pannakaidadanesda. Linaon met dagiti surat ti nainget a pakdaar, nga impadada ti kasasaad iti nagkauna a Faraon ti Egipto a di nangipalubos kadagiti Israelita a siwayawaya nga agserbi ken Jehova. (Ex. 5:1-4) Situtured a kinuna dagiti kakabsat: “Ti organisasion ni Jehova a Dios . . . masapul a mapalubosan a mangikasaba iti naimbag a damag ti Pagarian ni Jehova iti amin nga agindeg iti Soviet Union; ta no saan, talipuposen ni Jehova ti Soviet Union ken ti Partido Komunista.”

“Nabigbigmi a talaga a nadagsen dayta a mensahe,” kinuna ni Adolf Kose. “Saanmi a kayat nga ibuson dagiti surat idiay Tallinn, ta mabalin a matunton a dakami ti naggapuanda. Gapuna, napanmi imbuson dagiti surat idiay Leningrad (St. Petersburg).”

Saanmi a masigurado no nabasa ni Stalin ti surat, ngem sigurado a nakaawis iti atension. Bayat ti pannakapalutpot dagiti kakabsat, naipakita kadakuada ti kopia ti surat, a namarkaan iti: “Masapul a matalipupos daytoy nga organisasion!” Nagbanaganna, ad-adu pay a kakabsat ti naaresto ket kimmaro ti pannakaidadanes. Ti surat a naipatulod ken Shvernik ket nasarakan iti koleksion dagiti opisial a rekord ti pagilian a namarkaan iti selio ti gobierno.

 [Kahon/Ladawan iti panid 189]

Ti KGB ken ti Organisasiontayo

Idi arinunos ti dekada 1940, inkagumaan dagiti polis a takuaten no kasano a naorganisar ti trabaho dagiti Saksi ni Jehova. Adda dagiti indibidual a nagpammarang nga interesado iti kinapudno tapno makaipaayda iti impormasion iti KGB. Ti tsart iti baba a nasarakan iti opisial a rekord ti gobierno idiay Tallinn, ipakitana nga adu ti impormasion a nakalap ti KGB. Karaman iti tsart dagiti nagan ti kakabsat a kameng ti Service Committee, dagiti mangiwanwanwan iti trabaho iti dadakkel a siudad ti Estonia, ken dagidiay karaman iti panagimprenta.

 [Kahon/Ladawan iti panid 191]

Saan a Pulos Napagulimek Dagiti Bumusbusor

ELLA TOOM

NAYANAK 1926

NABAUTISARAN 1946

ABABA A PAKASARITAANNA Nasentensiaan a maibalud iti 13 a tawen ngem nawayawayaan kalpasan ti 5 a tawen ken 6 a bulan.

▪ “TALLO nga aldaw nga agmaymaysaak nga imbalud dagiti autoridad tapno tallikudak ti pammatik,” kuna ni Ella, “tapno sumardengakon nga agsao maipapan iti gobierno ti Dios wenno mamati iti dayta. Imbugkaw dagiti opisial: ‘Siguraduenmi nga uray ti nagan a Jehova malipatanton ditoy Estonia! Ipandaka iti maysa a kampo, ket maipan idiay Siberia ti dadduma!’ Mangrurod pay a kinunada, ‘Ayan ngarud ti kunkunam a Jehova?’ Diak kayat ti agbalin a traidor. Nasaysayaat laengen nga agyanak iti kampo a kaduak ti Dios ngem ti agyan iti balaymi a saanko a kadua ti Dios. Diak pulos narikna nga agmaymaysaak uray idi addaakon iti kampo a pagbaludan. Kanayon nga imbilangko nga impalubos ni Jehova a maipanak sadiay tapno mangasaba iti baro a teritoriak.

“Iti maysa a kampo, inaldaw a mapankami agpagnapagna, a kaduak ti maysa nga interesado. Ngem maysa nga aldaw, saankami a napan. Idi agangay, naammuak nga iti dayta nga aldaw plano gayam ti sumagmamano a panatiko iti relihion nga ilemmesdak iti karayan gapu iti panangaskasabak.” Saan a kabaelan dagiti bumusbusor a pagulimeken ni Ella ken matalek pay laeng nga agserserbi ita ken Jehova kas regular pioneer. *

[Footnote]

 [Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 193, 194]

“Jehova, Maaramid Koma ti Pagayatam”

LEMBIT TOOM

NAYANAK 1924

NABAUTISARAN 1944

ABABA A PAKASARITAANNA Adda idiay Estonia bayat ti panangsakup dagiti German ken idi agangay iti maysa a kampo ti inkapilitan a panagtrabaho idiay Siberia nanipud 1951 agingga iti 1956.

▪ MAYSA ni Lembit kadagiti agtutubo a Saksi ni Jehova a nagkedked nga agserbi iti buyot ti Germany ken kasapulan nga aglemmeng. Maysa a rabii, rinaut dagiti polis ti balay a pagdagdagusan ni Lembit. Naipulong ngamin kadakuada nga adda mapagduaduaan a lalaki nga aglemlemmeng iti dayta a talon. Dagus nga inlemmeng ni Lembit ti iddana sa nagkaradap a nakauksob iti sirok ti datar. Mangmangngegna ti arimpadek ti bota dagiti opisial iti uluananna.

Impaturong ti polis ti paltogna iti ulo ti mannalon ket imbugkawna: “Adda aglemlemmeng iti daytoy a balay. Kasano a makitami ti sirok ti datar?” Saan a simmungbat ti mannalon.

“No saan a rummuar dayta aglemlemmeng dita, mangipuruakkami iti granada iti sirok ti datar!” impukkaw ti polis.

Nakita ni Lembit ti silnag ti plaslaitda bayat nga ikagkagumaanda ti agsukisok. Inkararag laengen ni Lembit, “Jehova, maaramid koma ti pagayatam.”

“Gistay diak maibturan ti danagko,” malagip ni Lembit, “ket nagkaradapak iti sabali a lugar iti sirok ti datar, a gistay kayatkon ti rummuar.”

Sitatalna a nagidda lattan ni Lembit, ket kalpasan dagiti makapadanag unay a kanito, pimmanaw met laeng dagiti polis. Saan nga immak-akar ni Lembit iti ayanna iti agarup maysa pay nga oras tapno masiertona a saanen nga agsubli dagiti polis.  Ket sakbay nga agbannawag, pimmanaw iti balay tapno agsapul iti sabali a paglemmenganna.

Idi simmublat a nagturay ti Soviet Union, naipasango manen ni Lembit iti dadduma pay a pannubok. “Nasentensiaanak iti sangapulo a tawen iti maysa a kampo idiay Noril’sk, Siberia, a 8,000 a kilometro manipud Estonia. Naituding nga agtrabahoak sadiay iti nadagsen iti maysa a nawayang a pagminasan ti nickel. Nakaay-ay-ay ti kasasaad iti kampo, ket makapaksuy ti trabaho. Narigat ti kasasaad iti makin-amianan a paset ti Soviet Union iti ngatuen ti Arctic Circle bayat ti panawen ti lam-ek. Mabalin a dumanon ti temperatura iti -30°C ken nababbaba pay no dadduma. No panawen ti lam-ek, dua a bulan a saan a makita ti silnag ti init.”

Kalpasan ti lima a tawen nga inkapilitan a panagtrabaho, nawayawayaan ni Lembit, ket nagkasarda ken Ella Kikas idi 1957. Kadagiti simmaruno a tawen, timmulong met ni Lembit a nagipatarus ken nagimprenta kadagiti literatura. Pagaammo a mannakipagrikna ken nadungngo a panglakayen, a kanayon nga adda maiburayna a teksto a mangpabileg kadagiti kapammatianna. *

[Footnote]

[Ladawan]

Da Lembit ken Ella Toom

 [Kahon/Ladawan iti panid 199]

“Isu ni Nanangmo”

KARIN REILE

NAYANAK 1950

NABAUTISARAN 1965

ABABA A PAKASARITAANNA Nayanak iti pagbaludan ket naisina ken nanangna ket tinaripato ti lolana.

▪ “NAIPASNGAYAK idi a ni nanangko a Maimu ket adda iti pagbaludan gapu kadagiti napolitikaan nga aktibidadna,” kuna ni Karin. “Saanak a nasalun-at a maladaga, ken gapu iti kinalamiis ti pagbaludan, nagpulmonia ti dua a barak. Ngem nakalasatak, ket agyamanak iti sabali pay a balud nga agnagan Laine Prööm, a nakaammo iti kinapudno idi agangay.

“Iti daydi a tiempo, adu a maladaga nga inyanak dagiti balud ti naipan kadagiti pagamponan iti nadumaduma a paset ti Soviet Union tapno malipatanda dagiti nagannakda. Imbag laengen ta naitedak ken lola. Naipan ni nanang iti maysa a kampo a pagbaludan idiay Mordvinia, a sadiay a naam-ammona ti maysa a natured a kabsat a ni Ella Toom. Inawat ni nanangko ti kinapudno ket sadiay a nabautisaran.

“Iti simmaruno a lima a tawen, ni lola ti nangtaripato kaniak. Maysa nga aldaw, adda simmangpet a babai a diak am-ammo. ‘Isu ni nanangmo,’ kinuna ni Lola. Diak maawatan ti riknak iti daydi a kanito, ket nairuamak laeng kalpasan ti sumagmamano a tawen.” Makaparagsak ta inawat met da Karin ken ti lolana ti kinapudno.

Idi agangay, nasursuro ni Karin ti agsao iti Ingles ket timmulong iti pannakaipatarus dagiti publikasiontayo. Nagkasarda ken Lembit Reile, ket agserserbida ita iti sanga nga opisina ti Estonia.

 [Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 201]

Ti Nadibinuan a Nagan iti Estonian a Patarus ti Biblia

Naipatarus ti Griego a Kasuratan iti dialekto ti makin-abagatan nga Estonia idi pay 1686, ken naipatarus met dayta iti dialekto ti makin-amianan nga Estonia idi 1715. Nalaka a magun-odan ti publiko ti kompleto a Biblia a Piibli Ramat, a naipablaak idi 1739. Nakaskasdaaw ta naaramat ti nadibinuan a nagan a Jehova iti amin a nagparanganna iti Hebreo a Kasuratan, ket nagtultuloy ti pannakausar dayta a nagan agingga kadagiti simmaganad a siglo. Iti 1988 nga edision ti Estonian a Biblia, naaramat ti nadibinuan a nagan iti 6,867 a daras iti Hebreo a Kasuratan. Gapuna, adu nga Estonian ti makaammo a Jehova ti nagan ti Dios.

Adda nagpateg a pasamak idi Hulio 3, 2009, iti kombension distrito dagiti Saksi ni Jehova idiay Tartu, Estonia. Ni Guy Pierce, maysa a kameng ti Bagi a Manarawidwid, impakaammona ti pannakairuar ti Baro a Lubong a Patarus iti Kristiano a Griego a Kasuratan iti lenguahe nga Estonian.

 [Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 202]

Dagiti Libro a Manomano a Naaramid

HELMI LEEK

NAYANAK 1908

NABAUTISARAN 1945

IPAPATAYNA 1998

ABABA A PAKASARITAANNA Naibalud ken naipan idiay Siberia.

▪ KAS Saksi ni Jehova, naaresto ni Helmi ken naipan idiay Siberia. Sadiay a nagaramid iti bassit a bag a pagyanan ti kuadernona. Imbordana iti bag ti makaliwliwa a teksto, ti Roma 8:35: “Siasinonto ti mangisina kadatayo manipud iti ayat ti Kristo? Ti kadi rigat wenno pannakatuok wenno pannakaidadanes wenno bisin wenno kinalamolamo wenno peggad wenno kampilan?”

Adda sumagmamano a papel a nasarakanna ket inusarna dagita tapno makaaramid iti libro. Naisurat iti dayta ti sumagmamano a makapabileg a punto a naibatay iti Biblia. Adu a kakabsat ti manomano a nangkopia kadagiti libro, ta manmano laeng idi ti magun-odan a nayimprenta a publikasion.

Idi nagawiden ni Helmi manipud Siberia, kinunana kadagiti opisial: “Agyamanak kadakayo ta impandak idiay Siberia ket nakitak ti napipintas a kabambantayan sadiay​—awan la ketdi ti pagpletek a mapan iti kasta nga adayo a lugar!”

 [Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 209, 210]

Managsakripisio a Kababalin

FANNY HIETALA

NAYANAK 1900

NABAUTISARAN 1925

IPAPATAYNA 1995

ABABA A PAKASARITAANNA Immakar idiay Estonia idi 1930, nagpayunir ken nangampon iti ulila nga anak ti Saksi.

▪ NABAUTISARAN ni Fanny idiay Finland idi 1925 ken simrek iti amin-tiempo a panagserbi kalpasan ti dua a tawen. Iti maysa a kombension idiay Helsinki, naam-ammona ni William Dey, ti manangaywan iti Northern European Office. Nupay saan nga agpada ti lenguaheda, sangkaibaga ni Kabsat Dey ti lugar nga “Estonia.” Naawatan ni Fanny nga iparparegta kenkuana ni Kabsat Dey nga umakar iti lugar a dakdakkel ti pakasapulan, isu nga immakar idiay Estonia idi 1930 agraman ti sumagmamano a payunir. Kadagiti simmaganad a tawen, nausarna a naimbag ti bisikletana iti panangikasabana iti naimbag a damag iti sumagmamano a probinsia iti intero nga Estonia, agraman ti isla ti Sarema.

Saan a pulos a nakiasawa ni Fanny, ngem nangampon iti ubing nga agnagan Ester, a ti tatangna ket Saksi. Natay dagiti nagannak ni Ester idi agtawen laeng iti walo. Gapu iti naayat a panangtaripato ni Fanny, dimmakkel ken inawat ni Ester ti kinapudno.

Idi nagturay dagiti Komunista ken nangrugi ti pannakaidadanes, mabalin latta koma a nagsubli ni Fanny idiay Finland. Nupay kasta, nagsakripisio ken nakikadua iti bassit a grupo dagiti agibumbunannag iti Estonia. Adu a rigat ti napasaranna gapu iti nakaay-ay-ay a kasasaad ti panagbiag, ngem gapu ta maysa a Finnish, saan a naipan idiay Siberia.

  Bayat ti dekada 1950, nagserbi ni Fanny a paraitulod kadagiti microfilm ken sursurat nga aggapu iti Finland para iti Estonia. Pagaammo a natured ken naannad ni Fanny, ket saan a pulos natiliw uray napeggad ti kasasaad no dadduma. Iti naminsan, kas pagarigan, napan iti maysa a parke idiay Leningrad (St. Petersburg) tapno alaenna ti pakete dagiti microfilm manipud iti paraitulod a Finnish a kabsat. Kalpasanna, masapul nga alistuanna nga iyawat ti pakete iti dua nga Estonian a kakabsat a lallaki. Nupay kasta, nadlaw dagiti Estonian a kakabsat a sarsarunuen ida dagiti sekreta a polis isu nga inkagumaanda ti lumiklik a di agpadpadlaw ken Fanny. Ngem adda ditan ni Fanny ken ti Finnish a kabsat! Agturturongdan iti ayan dagiti Estonian a kakabsat. No kinablaawan ni Fanny dagiti kakabsat wenno inyawatna a dagus ti pakete ti microfilm, naduktalan koma dagiti polis ti nalimed nga ar-aramidenda. Ngem linabsan ida ni Fanny a kas man la dina am-ammo ida. Kinapudnona, saanna gayam a nakita dagiti Estonian a kakabsat, uray am-ammona unay ida! Gapuna, pulos a saan a natakuatan dagiti polis no siasino dagiti paraitulod, ket sibaballigi a nayawatna ti pakete. Nagtultuloy ti pannakaitulod ti naespirituan a taraon gapu iti tulong ni Fanny, ket nagsayaat ta awan a pulos ti naduktalan kadagiti naitulod a microfilm.

Daytoy naayat a kabsat ket simamatalek a nagserbi ken Jehova iti 70 a tawen agingga iti ipapatayna idiay Estonia idi agtawen iti 95.

[Ladawan]

Idi 1966, bayat ti kaaddana idiay Leningrad kas paraitulod

 [Kahon/Ladawan iti panid 213]

Puntiria ti Pammadakes

Kinuna ni Jesus kadagiti adalanna: “Naragsakkayo inton umsiendakayo dagiti tattao ken idadanesdakayo ken siuulbod a sawenda ti tunggal kita ti nadangkes a banag a maibusor kadakayo maigapu kaniak.” (Mat. 5:11) Kas dinakamat ti Apoda, masansan a mapadpadakes dagiti Saksi ni Jehova. Mapabpabasol dagiti Saksi kas napolitikaan nga organisasion a nainaig iti iyaalsa ken panagespia. Nangnangruna idi arinunos ti dekada 1950 ken idi rugrugi ti dekada 1960, impadamag dagiti pagiwarnak a ti trabahotayo ket idadauluan ti gobierno ti U.S. ken konkontrolendakami dagiti babaknang a kapitalista nga Americano.

Kalpasan a nagkedked ni Silver Silliksaar nga agsoldado idi 1964, naakusaran kas traidor iti nakayanakanna a daga ket nasentensiaan a maibalud. Naipelikula met ti pannakabistana a nakaitampokan ti naparammag a propaganda dagiti Komunista, ket naipabuya dayta iti tunggal teatro iti intero nga Estonia. Kaaduan kadagiti kakabsat a nagkedked nga agsoldado ti naibalud iti dua agingga iti tallo a tawen. Namindua a naibalud da Jüri Schönberg, Taavi Kuusk, ken Artur Mikit. Agdagup iti lima ket kagudua a tawen ti pannakaibalud ni Kabsat Mikit.

[Ladawan]

Ni Silver Silliksaar idi nabista gapu iti pammatina

 [Kahon iti panid 226]

Nalimed a Teokratiko nga Eskuelaan ti Panagministro

Bayat ti pannakaiparit ti trabaho, saan a masigurado dagiti kakabsat no kaanonto manen a maaddaanda iti literatura wenno uray Biblia. Isu a malaksid a pagdudumaenda ti pagilemmenganda iti literatura, inkagumaanda pay ti agikabesa iti adu a teksto ti Biblia.

Masansan a gundawayanda dagiti sosial a taripnong tapno pagsasaritaan ken ikabesada ti adu a teksto ti Biblia. Adda dagiti nagaramid iti babassit a kard a makatulong iti panagimemoria. Naisurat iti maysa a parupa ti kard ti kapitulo ti Biblia ken ti naadaw a bersikulo, kas ti Mateo 24:14, wenno maysa a saludsod wenno nagan iti Biblia. Iti baliktadna, insuratda ti teksto ti Biblia wenno ti sungbat ti saludsod.

Inaramat dagiti kakabsat a lallaki ti aniaman a publikasion a naibatay iti Biblia iti panangikonduktada iti gimong. Kas pagarigan, iti Teokratiko nga Eskuelaan ti Panagministro, adda linawas a klase, asaynment, kasta met ti oral ken maisurat nga eksamen. Adda repaso iti kada tallo a bulan ken pinal nga eksamen bayat ti primavera.

Malagip ti maysa nga estudiante a ti “maysa kadagiti linawas nga asaynment ket panangikabesa iti lima a teksto ti Biblia, sa mayebkas iti sumaganad a klase. Malagipko ti pinal nga eksamen idi 1988. Kastoy ti naisurat iti maysa a kard: ‘Ibagam ti 100 a teksto a naikabesam.’ Nakaskasdaaw ta kayatmi amin a mabunot dayta a kard. Dakkel ti naitulong dagita nga asaynment iti panangasabami, ta manmano nga usarenmi ti Biblia.” Idi 1990, naragsakan dagiti kongregasion iti Estonia ta maangayda met laengen ti Teokratiko nga Eskuelaan ti Panagministro kas iti dadduma a kakabsat iti intero a lubong.

 [Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 236, 237]

“Nagmayat ti Mapan Mangasaba”

Iranud ti sumagmamano a misionero ti kapaliiwanda iti pannakaidestinoda iti Estonia:

Da Markku ken Sirpa Kettula: “Talaga a saan pay a naas-asak ti teritoria a nakaitudinganmi. Nagsayaat ti mapan mangasaba ta talaga nga interesado dagiti tattao maipapan iti Biblia. Agarup 30 laeng nga agibumbunannag ti nasangpetanmi idiay Pärnu. Ngem ita addan tallo a kongregasion.”

Da Vesa ken Leena-Maria Edvik: “Dandani awan ti magatang kadagiti tiendaan. Isu nga imbes a busbosen dagiti tattao ti panawenda tapno makitienda, makisaritada laengen maipapan iti Biblia. No mangasabakami iti lansangan, masansan nga aglilinia dagiti tattao tapno mangalada iti literatura!”

Da Esa ken Jaael Nissinen: “Adu ti masursurom iti dadduma a tao. Pribilehiomi a maam-ammo ti adu kadagidiay nagtalinaed a matalek uray kadagiti karirigatan a suot.”

Da Anne ken Ilkka Leinonen: “Iti tunggal aldaw, lawas,  ken teritoria, adda nga adda dagiti tattao a saan pay a nakangngeg iti mensahe ti Biblia. Mangasabakami manipud agsapa agingga iti rabii ket makaparagsak a makita ti napartak nga irarang-ay. Di nakappapati nga iti ngudo ti maika-20 a siglo, pribilehiomi a makita ti kasta nga irarang-ay. Saanminto a pulos malipatan dagidiay immuna a tawtawen.”

Da Richard ken Rachel Irgens: “Managpadagus dagiti tattao, isu a nagmayat ti mapan mangasaba. Mangasabakami kadagiti purok iti igid ti Lake Peipus. Saankami nga agbalon iti taraon ta agawis dagiti bumalay a makipangankami kadakuada. Nakitami nga agaplikar met gayam iti kaaldawantayo ti bilin ni Jesus iti Mateo 10:9, 10. Iti kaaddami ditoy Estonia, nasursuromi a masapul nga ipamaysami dagiti napatpateg a banag ken saan a pasinga kadagiti di unay napateg.”

[Dagiti Ladawan]

Da Markku ken Sirpa Kettula

Da Vesa ken Leena-Maria Edvik

Da Anne ken Ilkka Leinonen

Da Esa ken Jaael Nissinen

Da Richard ken Rachel Irgens

 [Tsart/Dagiti Ladawan iti panid 244, 245]

DAGITI PASAMAK ITI PANAGLABAS DAGITI TAWEN—Estonia

 1920

1923 Nagsubli ni Martin Kose iti Estonia tapno mangasaba.

1926 Nalukatan ti sanga nga opisina idiay Tallinn.

Nagsangpet dagiti gangannaet a colporteur tapno tumulong iti panangasaba.

1928 Naangay ti umuna a kombension iti sanga nga opisina.

1930

1933 Nairehistro ti Watch Tower Bible and Tract Society.

1940

1940 Tinagiragsak dagiti kakabsat iti Estonia ti naudi nga asamblea bayat ti lima a dekada ti nawaya a panagtataripnongda.

1948 Naibalud ti dadduma a Saksi ken naipanda kadagiti kampo a pagbaludan iti Soviet Union.

1949 Nagsurat dagiti kakabsat iti panagprotestada ken Stalin.

1950

1951 Dandani 300 a Saksi ken adu a kabagianda ti naipan idiay Siberia.

1953 Natay ni Stalin; nangrugi a mawayawayaan dagiti Saksi.

1960

1970

1972 Nabuangay ti umuna a kongregasion nga agus-usar iti lenguahe a Russian.

1980

1990

1991 Nalukatan idiay Tartu ti opisina para kadagiti agipatpatarus.

Naipaayan dagiti Saksi ni Jehova iti wayawaya nga agdayaw.

Naangay idiay Tallinn ti kaunaan a kombension iti Soviet Union.

1992 Simmangpet dagiti immuna a misionero a nagraduar iti Gilead.

1993 Naibangon ti umuna a Kingdom Hall iti Estonia.

1994 Nayakar idiay Tallinn ti opisina dagiti agipatpatarus.

1998 Naibangon dagiti Assembly Hall idiay Tallinn ken Tartu.

1999 Nagbalin manen a sanga nga opisina ti Estonia.

2000

2000 Naangay ti umuna a klase ti Ministerial Training School.

2009 Nairuar ti Baro a Lubong a Patarus ti Kristiano a Griego a Kasuratan iti lenguahe nga Estonian.

2010

[Graph/Ladawan iti panid 246]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Dagup Dagiti Agibumbunannag

Dagup Dagiti Payunir

4,000

2,000

1990 2000 2010

 [Mapa iti panid 169]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

FINLAND

HELSINKI

Gulf of Finland

RUSSIA

St. Petersburg

LATVIA

RIGA

ESTONIA

TALLINN

Narva

Maardu

Tapa

Vormsi

Pärnu

Lake Võrtsjärv

Tartu

Räpina

Võru

Hiiumaa

Sarema

Gulf of Riga

Lake Peipus

Lake Pskov

 [Ladawan iti panid 162]

[Ladawan iti panid 165]

Da Hugo ken Martin Kose

[Ladawan iti panid 166]

Ni Albert West

[Ladawan iti panid 167]

Da Alexander ken Hilda Brydson idi dekada 1930

[Ladawan iti panid 167]

Ti damo a sanga nga opisina a masarakan iti daytoy nga apartment

[Ladawan iti panid 170]

Dagiti umuna a payunir manipud Finland, da Jenny Felt ken Irja Mäkelä

[Ladawan iti panid 174]

Idi 1932, ti sanga nga opisina nayakar iti 72 Suur Tartu Road, Tallinn

[Ladawan iti panid 175]

Ni Kaarlo Harteva bayat nga agpalpalawag iti radio

[Ladawan iti panid 177]

Ni John North ken ti “karuahena”

[Ladawan iti panid 178]

Ni Nikolai Tuiman

[Ladawan iti panid 179]

Kinompiskar dagiti polis ti nakaad-adu a literatura

[Ladawan iti panid 181]

Idi 1940: Ti maudi a nawaya nga asamblea sakbay ti panagturay ti Soviet

[Dagiti Ladawan iti panid 188]

Da Kabsat Kruus, Talberg, Indus, ken Toom ti nagserbi a kameng ti Service Committee

[Ladawan iti panid 200]

Da Maimu ken Lembit Trell idi 1957

[Ladawan iti panid 212]

Ni Ene ken ni manangna a Corinna

[Ladawan iti panid 218]

Ti kasar da Heimar ken Elvi Tuiman​—ti asamblea a nagpaut iti dua nga aldaw

[Ladawan iti panid 227]

Da Toomas ken Elizabeth Edur

 [Dagiti Ladawan iti panid 228, 229]

Dagiti Nakallalagip a Kombension

Panangabrasa kadagiti delegado iti “Nadalus a Pagsasao” a Kombension Distrito idiay Helsinki, Finland, idi 1990

 “Dagiti Managayat iti Wayawaya” a Kombension Distrito, iti Tallinn, Estonia, idi 1991

[Ladawan iti panid 238]

Ti internasional a kombension idiay St. Petersburg, Russia, idi 1992

[Ladawan iti panid 241]

Da Lauri ken Jelena Nordling

[Ladawan iti panid 243]

Da Reino ken Lesli Kesk

[Ladawan iti panid 247]

Da Yuri ken Viktor

[Dagiti Ladawan iti panid 251]

Ti Kingdom Hall iti Maardu, ken ti Assembly Hall iti Tartu

 [Dagiti Ladawan iti panid 254]

Sanga nga Opisina ti Estonia

Ti Branch Committee, manipud kannigid nga agpakannawan: Tommi Kauko, Toomas Edur, ken Lembit Reile