Mu Itebuhe Pula

KAMBE ha ku na pula ne lu ka kona ku petañi? Kono pula ye ñata hahulu hape i kona ku tahisa miunda ye maswe. Ku tuha fo, batu ba ba pila mwa libaka ze bata ni ko pula i nela nako kaufela kamba ko linako li batoo swana ni zeo, hañata ba kana ba sa tabeli pula. (Ezira 10:9) Kono ku cwañi ka za batu ba bañata-ñata ba ba pila mwa libaka ze cisanga hahulu? Pula ha i kalisanga ku nela, i ba wetulusanga hahulu!

Muinelo wo ki wona o no li teñi mwa libaka ze bulezwi mwa Bibele, ze cwale ka Asia Minor, mwa naa sebelelize muapositola Paulusi sina mulumiwa. Paulusi ha naa li mwa Asia Minor, naa bulelezi Malikaonia kuli: “[Mulimu] h’a si ka lisela ku izibahaza, ka ku eza batu hande, ni ku mi tusa lipula za kwa lihalimu, ni linako za ku kutula, a mi fa lico ka buñata, a taza lipilu za mina tabo.” (Likezo 14:17) Mu lemuhe kuli Paulusi naa kalile ka ku punda pula, kakuli ha ne i si ke ya ba teñi ne ku si ke kwa ba ni limela kamba ku ba ni “linako za ku kutula.”

Bibele i bulela litaba ze ñata ka za pula. Manzwi a Siheberu ni a Sigerike aa talusa pula a fumaneha mwa Bibele ku fitelela 100. Kana mwa tabela ku ziba ze ñata ka za mpo ye komokisa ye ya pula? Hape kana mwa tabela ku tiisa tumelo ya mina mwa litaba ze nepahezi za Bibele ka za sayansi?

Ze I Bulela Bibele ka za Pula

Jesu Kreste naa bulezi simbule sa butokwa se si tahisa kuli pula i be teñi. Jesu naa ize: “Ndat’a mina . . . yena u pazuliseza ba ba maswe ni ba bande lizazi la hae, mi u neliseza ba ba lukile ni ba ba maswe lipula za hae.” (Mateu 5:45) Kana mu lemuhile kuli Jesu naa kalile ku bulela za lizazi a si ka bulela kale za pula? Kwa swanela ku kala ka ku bulela lizazi kakuli ki lona le li tahisanga mufutumala o konisa limela ku hula mi hape ki lona le li tahisanga kuli ku be ni mupotoloho wa mezi. Kaniti, se si tahisanga kuli mezi a mwa liwate a mañata hahulu (a batoo eza 400,000km3) a felele mwa mbyumbyulu ka silimo ni silimo, ki mufutumala o zwa kwa lizazi. Bakeñisa kuli Jehova Mulimu naa bupile lizazi, wa swanela ku bizwa kuli ki yena ya isa mezi kwahalimu kuli a pange pula.

Bibele i talusa mupotoloho wa mezi kuli: “Mulimu . . . ki yena ya kopanya mezi kwahalimu, ku a fetula malu a’ ka tisa pula. Mi cwale lihalimu li se li nelisa pula, Mutu u tambula ni milupi.” (Jobo 36:26-28) Hamulaho wa lilimo ze ñata ze fitile ku zwa fo ne li ñolezwi litaba zeo za sayansi ze nepahezi, batu ba tandile nako ye ñata ya ku bata ku utwisisa mupotoloho wa mezi. Buka ya mwa 2003 ye bizwa Water Science and Engineering i bulela kuli: “Ka nako ya cwale, ha ku na niti ye zibahala hande ya mo ku tahelanga kuli lilotoli la pula li pangehe.”

Se ba ziba feela ba sayansi kikuli malotoli a pula a pangehanga fa tukalulo to tunyinyani hahulu to tu kona ku bonwa feela ka sihoho ili to tu banga makalelo a malotoli a manyinyani hahulu mwa malu. Lilotoli ni lilotoli le li nyinyani leo li na ni ku iminahanya ku isa fa 1 milioni kamba ku fitelela ilikuli li kwane lilotoli li li liñwi la pula. Ku pangeha kwa lilotoli li li liñwi ku tatezani hahulu kuli mane ku kona ku fita lihora ze ñata kuli li pangehe. Buka ya sayansi ye bizwa Hydrology in Practice, i li: “Batu ba na ni mihupulo ye miñata ka za mwa pangehelanga malotoli a malu kuli a kone ku ba malotoli a pula, mi lipatisiso ze sweli ku eziwa ka za mibonelo yeo li sweli za ekezeha.”

Yena Mubupi wa pula naa konile ku buza mutangaa  hae Jobo lipuzo ze latelela: “Pula, kikuli i na ni ndat’a yona? Kamba ku na ni ya pepile pula? Butali bwa mwa [malu, NW] . . . ya bu patile mwateñi ki mañi? . . . Ki mañi ya na ni butali bwa ku bala malu f’a kuma? Kamba ya kona ku fuleka linkwana za kwa lihalimu”? (Jobo 38:28, 36, 37) Niha se ku fitile lilimo ze 3,500 ku zwa nako yeo, ba sayansi ba sa zingilwe ki lipuzo ze taata ze.

Mezi A Zamaya Cwañi Mwa Mupotoloho?

Magerike ba mafilosofi ne ba luta kuli simbule sa mezi a mwa nuka ne si pula kono ne li mezi a mwa liwate a naa fitanga mwatasaa lifasi ka nzila ye ñwi ni ku ya fahalimu a malundu, ku yo ba mezi a manca a pula. Buka ye ñwi ye bulela za Bibele i kabangisa kuli Salumoni naa na ni tumelo ye cwalo. Ha mu nyakisise manzwi a naa ñozi Salumoni ka ketelelo ya Mulimu, a li: “Linuka kaufela li bubiseza mezi mwa liwate, ibo liwate ha li tali; mi linuka li nze li isa mezi mo li se li a isize.” (Muekelesia 1:7) Kana fo Salumoni naa talusa luli kuli mezi a mwa liwate naa kambamisezwa mwa malundu kuli ibe zona limbule za linuka? Kuli lu alabe puzo yeo, ha lu boneñi tumelo ye ne ba na ni yona batu ba naha ya habo Salumoni ka za mupotoloho wa mezi. Kana litumelo za bona ne li za buhata?

Hamulaho wa lilimo ze sa kwani 100 ku zwa mwa miteñi ya Salumoni, mupolofita wa Mulimu Elia naa bonisize zibo ya hae ka za ko i kona ku zwelela pula. Mwa miteñi ya Elia, naha ya habo ne i tahezwi ki linanga le lituna ka lilimo ze fitelela ze talu. (Jakobo 5:17, Bibele ye Kenile, hatiso ya 1984) Jehova Mulimu naa tahiselize batu ba hae linanga leo bakeñisa kuli ne ba mu latuzi mi ne ba kalile ku lapela mulimu wa Makanana wa pula, yena Baale. Kono Elia naa tusize Maisilaele ku baka, mi cwale a itatela ku kupa pula ka tapelo. Ha naa nze a lapela, Elia a kupa mutangaa hae ku talimela “kwa neku la liwate.” Elia ha naa taluselizwe ka za “lilunyana le li swana sina singandi sa lizoho la mutu, le li cimbuka mwa liwate,” naa zibile kuli tapelo ya hae i alabilwe. Mwa nakonyana feela, “lihalimu la zubukana malu ni moya, kwa nela ikacana-ñundupula.” (1 Malena 18:43-45) Kacwalo Elia naa bonisize kuli naa ziba mupotoloho wa mezi.  Naa ziba kuli malu na ka pangeha fahalimu a liwate ni ku fukisezwa kwa upa ki moya fahalimu a Naha ya Sepiso. Ni kacenu le, naha yeo kona mo i fumanela pula ka nzila ye swana.

Ibata iba lilimo ze 100 ku zwa fa naa lapelezi Elia tapelo ya ku kupa pula, mulimi ya ikokobeza ya naa bizwa Amosi naa koñomekile taba ya butokwa ka za simbule sa mupotoloho wa mezi. Amosi naa itusisizwe ki Mulimu ku polofita za kozi ye ne ka tahela Maisilaele bakeñisa ku nyandisa  babotana ni ku lapela milimu ya buhata. Ka ku ba tusa kuli ba si ke ba yundiswa ki Mulimu, Amosi naa ba susuelize ku ‘bata Muñ’a Bupilo, kuli ba pile.’ Ku tuha fo, Amosi a talusa kuli Jehova a nosi ki yena ya swanela ku lapelwa bakeñisa kuli ki yena Mubupi, ya “biza mezi a liwate, mi u a sululela fahalimu a lifasi.” (Amosi 5:6, 8) Hamulaho Amosi a kutela ku bulela taba ya niti yeo ka za mupotoloho wa mezi ni mwa zamaela mwa mupotoloho wo. (Amosi 9:6) Kacwalo Amosi naa bonisize kuli buñata bwa mezi a pula ye nela fa lifasi a zwelela mwa mawate.

Taba ye, ne i pakilwe ki Edmond Halley ka 1687 kuli ki ya niti ka ku ya ka sayansi. Niteñi, ne ku fitile nako ye telele kuli ba bañwi ba kolwe bupaki bwa naa fumani Halley. Encyclopædia Britannica ye fa Intaneti i bulela kuli: “Muhupulo wa kuli ku na ni nzila yaa potoloha ka yona mezi mwa lifasi feela, kuli a zwa mwa liwate ni ku ya fahalimu a malundu mi kihona a nela, ne u zwezipili ku fitela makalelo a lilimo za ma 1700.” Kacenu le, ibata iba mañi ni mañi wa ziba niti ka za mwa zamaela mezi mwa mupotoloho. Encyclopædia Britannica ye swana yeo, i talusa kuli: “Mezi a mwa liwate a felelanga mwa mbyumbyulu kabakala ku cisa mi a yo kangelanga mwa mbyumbyulu, kihona cwale a nela fa lifasi sina pula, litwa, ni simbwewewe, ni ku bubiswa ki linuka ku kutela mwa liwate.” Kacwalo manzwi a Salumoni aa ñozwi kwa Muekelesia 1:7 ka za mupotoloho wa mezi a pula, a ama kwa taba ye swana ye ezahalanga kwa malu ni pula.

Taba ye I Swanela ku mi Susueza ku Ezañi?

Bakeñisa kuli mupotoloho wa mezi ne u talusizwe ka ku nepahala ki bañoli ba Bibele ba ba shutana-shutana, bo ki bo buñwi bwa bupaki bo butuna bo bu bonisa kuli Bibele i tahile ka Mubupi wa batu, yena Jehova Mulimu. (2 Timotea 3:16) Kaniti, batu ba ba sa babaleli lifasi ba tahisize kuli ku be ni miunda ye maswe mwa libaka ze ñwi ni kuli ku be ni linanga mwa libaka ze ñwi. Kono Mubupi wa mupotoloho wa mezi, yena Jehova Mulimu, kwakale koo naa sepisize kuli u ka “yundisa ba ba shandaula lifasi.”—Sinulo 11:18.

Ka nako ya cwale, mu kona ku bonisa cwañi kuli mwa itebuha limpo za mi file Mulimu, ze cwale ka ya pula? Mu kona ku eza cwalo ka ku ituta Linzwi la hae, yona Bibele, ni ka ku latelela ze mu ituta. Ha mu ka eza cwalo mu ka ba ni sepo ya ku punyuha ni ku kena mwa lifasi le linca la Mulimu, ili mo mu ka ikola limpo za Mulimu ku ya ku ile. Kakuli luli, “mpo ye nde kaufela, ni mpo ye petehile kaufela” i zwa ku ya tahisize pula, yena Jehova Mulimu.—Jakobo 1:17.

[Siswaniso/Siswaniso se si fa likepe 16, 17]

(Kuli mu bone mo i hatiselizwe luli, mu bone hatiso)

← ← MEZI A KANGELA ←

↓ ↑ ↑

PULA, LITWA, MEZI A MWA LIMELA A MEZI A FELELA

NI SIMBWEWEWE LELA MWA MBYUMBYULU MWA MBYUMBYULU

↓ MEZI A BUBA

MEZI A MWA MUBU

[Maswaniso a fa likepe 24]

Elia ha naa lapela, mutangaa hae naa talimezi “kwa neku la liwate.”