1. Bushe umutumwa Paulo afundile shani Abena Kristu banankwe muli kalata abalembeele? (Moneni icikope pa muulu.)

UMUTUMWA Paulo afwile alembeele Abena Kristu mu Kolose kalata ilyo ali mupepi no kufuma mu cifungo mu Roma, nalimo pa kati ka mwaka wa 60 na 61 ninshi Yesu alibwelelamo ku muulu. Abebele umulandu cacindamina “ukwiluka ifyo umupashi [wa kwa Lesa] upeela.” (Kol. 1:9) Na kabili abebele ati: “Ndesosa ifi pa kuti umuntu emubepaika ku mashiwi ya kunashanasha. Cenjeleni: epali umuntu amuteka ubusha ku mano ya buntunse no bucenjeshi ukulingana ne ntambi sha bantu, ukulingana ne fintu fya fye ifya muli ici calo kabili te kulingana na Kristu.” (Kol. 2:4, 8) Paulo alilondolwele no mulandu fimo ifyo abantu batemenwe ukulanda fishawamine, e lyo no mulandu nalimo abantu abashapwililika bengatemenwa ifyo abantu ba mu calo batontonkanya. Ku ca kumwenako, ifyo abantu batontonkanya kuti fyalenga umuntu alaimona ukuti wa mano kabili alicila abantu bambi. Ico alembeele aba bwananyina kalata ni co alefwaya ukubafwa pa kuti belatontonkanya nge fyo aba mu calo baaletontonkanya kabili belacita ifyabipa ifyo baalecita.—Kol. 2:16, 17, 23.

2. Mulandu nshi twalalandila pa fyo abantu muli cino calo batontonkanya?

² Abantu ba muli ici calo balasuula amafunde ya kwa Yehova, kabili ifyo bamona ifintu kuti fyalenga icitetekelo cesu canaka. Muno nshiku  tulomfwa no kumona ifyo abantu mu calo batontonkanya pa fintu ku fiba pa TV, pa Intaneti, pa ncito nelyo pa sukulu. Muli cino cipande twalalanda pa fyo twingacita pa kuti twilamona ifintu nge fyo aba mu calo bafimona. Twalalanda pa fintu 5 ifyo aba muli cino calo batontonkanya ne fyo twingacita pa kuti twilabakonkelela.

3. Finshi abantu abengi batemwa ukulanda, kabili mulandu nshi?

³ “Kuti naba umuntu umusuma nangu fye nshisumine ukuti Lesa eko aba.” Mu fyalo ifingi abantu abengi batila Lesa takwaba. Nalimo icilenga balelanda ifi ni co tabatontonkanyapo sana nga ca kuti Lesa e ko aba, kabili balomfwa bwino ukuba no buntungwa bwa kucita ifyo abene balefwaya. (Belengeni Amalumbo 10:4.) Bamo nalimo bomfwa ukuti ba mano nga basosa abati, “Kuti naba ne mibele iisuma nangu nshisumine ukuti Lesa e ko aba.”

4. Kuti twalanshanya shani no muntu uulanda ukuti takwaba Kabumba?

⁴ Bushe ifi abantu balanda ukuti takwaba Kabumba fya cine? Umuntu nga alebomfya sayansi pa kwishiba nga ca kuti Lesa e wabumbile ifya mweo, kuti apelenganishiwa. Lelo ukusanga ifishinka takwayafya. Nga ca kuti icikuulwa te kuti ciikuule icine, pali bufi ifya mweo! Na kuba ulusandesande ulwacepesha pano calo lwalipikana sana ukucila icikuulwa conse pantu lwena lulasandana. E ico ishi nsandesande shilasunga no kukopolola ifyebo ifyo shibomfya pa kusandamana. Nani wapangile insandesande muli uyu musango? Baibolo itila: “Ing’anda yonse muntu akuula, lelo uwapangile ifintu fyonse ni Lesa.”—Heb. 3:4.

5. Finshi twingalanda pa fyo abantu batontonkanya ukuti umuntu kuti alekanya icalungama ne calubana nangu tasumina muli Lesa?

⁵ Kuti twalanshanya shani no muntu uutila kuti alekanya icisuma ne cibi nangu ca kuti tasumina ukuti Lesa eko aba? Icebo ca kwa Lesa cilanda ukuti abashasumina kuti baba ne mibele imo iisuma. (Rom. 2:14, 15) Ku ca kumwenako, nalimo kuti baba no mucinshi ku bafyashi babo kabili kuti babatemwa. Lelo bushe uushasumina ukuti Kabumba uwa kutupeela amafunde aya kwishiba icisuma ne cibi e ko aba, kuti aba ne mibele iisuma fye bwino bwino? (Esa. 33:22) Muno nshiku abantu abatontonkanya fye bwino balasumina ukuti ifi imibele mu calo ibipile, filanga fye ukuti abantu balingile ukulatungululwa na Lesa. (Belengeni Yeremia 10:23.) Kanshi tatulingile ukulatontonkanya ukuti umuntu uushasumina ukuti Lesa e ko aba, kabili uushikonka amafunde yakwe kuti aishiba bwino ukulekanya icalungama ne calubana.—Amalu. 146:3.

6. Bushe abantu abengi bamona shani imipepele?

⁶ “Kuti mwaba ne nsansa nangu tamuli mu cilonganino ca mapepo.” Abantu abengi balitemwa ifi abantu batontonkanya pantu bamona ukuti ukuba mu mipepele kuipoosela fye inshita. Na kabili imipepele iingi ilalenga abantu bataluka Lesa pantu isambilisha abantu pa mulilo wa pe, ilapatikisha abantu ukutuula imituulo, kabili ilatungilila ifikansa fya calo. Kanshi e mulandu wine abantu abengi batontonkanishisha ukutila kuti baba ne nsansa nangu tabali mu cilonganino ca mapepo! Abantu ba musango uyu nalimo kuti batila, “Nalitemwa ifya kwa Lesa, lelo nshifwaya ukuba mu cilonganino ca mapepo.”

7. Bushe ukupepa kwa cine kulenga shani ababamo baba ne nsansa?

⁷ Bushe ca cine umuntu kuti aba ne nsansa nga tali mu cilonganino ca mapepo? Ee kuti aba nga ca kuti tali mu mipepele ya bufi, lelo te kuti abe ne nsansa nga te cibusa wa kwa Yehova uo Baibolo ilondolola ukuti “Lesa wa nsansa.” (1 Tim. 1:11) Fyonse ifyo Lesa acita filawamina abantu. Ababomfi bakwe baliba ne nsansa pantu babika amano ku kwafwa abantu banabo. (Imil. 20:35) Ku ca kumwenako, tontonkanyeni pa fyo ukupepa kwa cine kulenga aba mu lupwa baba ne nsansa.  Ukupepa kwa cine kulasambilisha abaupana ukucindika abena mwabo, ukulamona umulapo wa cupo ukuti wa mushilo, ukutaluka ku kucita ubucende, ukukusha abana aba mucinshi, no kuba no kutemwa kwa cine. Ifi ukupepa kwa cine kucita fyalenga bonse ababamo baikatana kabili baba ne nsansa.—Belengeni Esaya 65:13, 14.

8. Kuti twabomfya shani Mateo 5:3 pa kulanshanya na bantu icipusho ca kuti, Finshi filenga abantu baleba ne nsansa?

⁸ Bushe kwena umuntu kuti aba ne nsansa nga talebombela Lesa? Tontonkanyeni pali ici cipusho, Finshi filenga abantu baleba ne nsansa? Bamo balaba ne nsansa pa mulandu ne milimo babomba iilenga baba ne ndalama ishingi nelyo balumbuka, ifyangalo nelyo fimo ifyo batemwa ukucita. Bambi balaba ne nsansa nga balesakamana aba mu lupwa nelyo ifibusa. Nangu ca kuti ifi fintu kuti fyalenga abantu baba ne nsansa, lelo kwaliba ifingalenga twatwalilila ukuba ne nsansa nga nshi. Fwe bantu tatwaba nge nama, pantu kuti twaishiba Kabumba, kabili kuti twalamubombela ne cishinka. Yehova atubumbile ukuti tuleba ne nsansa ilyo tulemubombela. (Belengeni Mateo 5:3.) Ku ca kumwenako, bakapepa ba cine balaba ne nsansa kabili balakoseleshanya nga balongana pamo ku kupepa Yehova. (Amalu. 133:1) Na kabili balaba ne nsansa pantu balikatana na ba bwananyina isonde lyonse, baliba ne mibele iisuma, kabili baliba ne subilo.

9. (a) Finshi abantu abengi mu calo balanda pa kulaala no ushili mwina mwabo? (b) Mulandu nshi Icebo ca kwa Lesa cilesesha abashaupana ukulaala pamo?

⁹ “Bubi nshi bwaba mu kulaala no muntu uushili mwina mobe?” Nalimo abantu kuti batweba abati: “Umuntu alingile ukwangala. Cinshi mwingalandila ukuti abashaupana tabalingile ukulaala pamo?” Umwina Kristu talingile ukulamona ukuti ukucita ubulalelale kwaliba fye bwino. Mulandu nshi? Pantu Icebo ca kwa Lesa calilesha ukucita ubulalelale. * (Belengeni 1 Abena Tesalonika 4:3-8.) Yehova alikwata insambu sha kutupeela amafunde pantu e watubumba. Amafunde ya kwa Lesa tayasumisha abashaupana ukulaala pamo, yasuminisha fye abaupana epela. Ico Lesa atupeelela amafunde ni co alitutemwa. Amafunde atupeela yalalenga ifintu filetuwamina. Indupwa abakonka amafunde balatemwana, balacindikana, kabili balacingililwa. Lesa tatekelesha abashikonka amafunde yakwe ku mufulo.—Heb. 13:4.

10. Finshi fingafwa Umwina Kristu ukukanacita ubulalelale?

¹⁰ Icebo ca kwa Lesa citusambilisha ukuti tatulingile ukulacita ubulalelale. Icingatwafwa sana kukanalolesha ifingalenga twafwaya ukucita ubulalelale. Yesu atile: “Onse uwatwalilila ukulolekesha umwanakashi no kumukumbwa, ninshi nacita kale ubucende nankwe mu mutima wakwe. E ico kanshi ilinso lyobe ilya ku kulyo nga lilekulenga ukulufyanya, lilobole no kulipoosa.” (Mat. 5:28, 29) Kanshi Umwina Kristu tafwile ukulatamba ifye shiku nelyo ukulakutika inyimbo ishilanda pa bulalelale. Umutumwa Paulo alembeele Abena Kristu banankwe ati: “Ipayeni ifilundwa fya mubili wenu umumonekela imibele yabipa, e kutila ubulalelale.” (Kol. 3:5) Kanshi tutufwile ukulatontonkanya no kulalanda pa bulalelale.—Efes. 5:3-5.

11. Mulandu nshi abantu bafwaila ukulabomba incito ya pa muulu?

¹¹ “Kuti waba fye ne nsansa nga ulebomba incito iingalenga wa lumbuka kabili wakwata ne cuma.” Abantu abengi batukoselesha ukubika amano ku  mulimo uwingalenga twalumbuka, twakwata aba kutungulula, kabili twakwata ne cuma. Apo abantu abengi babika sana amano ku kubomba imilimo iingalenga balumbuka, Umwina Kristu na o kuti atendeke ukutontonkanya fimo fine.

12. Bushe ukubomba umulimo wa pa muulu e kulenga umuntu aba ne nsansa?

¹² Bushe ca cine umuntu nga alebomba imilimo iingalenga alumbuka, akwata na maka, kuti alaba ne nsansa lyonse? Awe. Muleibukisha ukuti Satana alefwaisha ukulumbuka no kulatungulula bambi, lelo taba ne nsansa, aba fye ne cipyu. (Mat. 4:8, 9; Ukus. 12:12) Insansa isho abantu bakwata ilyo basambilisha bambi pali Lesa pa kuti bakabe no mweo wa muyayaya, shalicila sana pa nsansa isho umuntu akwata ilyo alebomba imilimo iingalenga alumbuka. Na kuba ifyo abantu ba muli ici calo batontonkanya filenga balacimfyanya sana, filenga balafwaisha ukucila abanabo, baba no mufimbila, na mukulekelesha basanga ukuti ‘baleuma fye umwela.’—Luk. Mil. 4:4.

13. (a) Bushe tulingile ukulamona shani ukubomba incito? (b) Ukulingana na kalata iyo Paulo alembeele abena Tesalonika, finshi fyalelenga aleba sana ne nsansa?

¹³ Kwena, tulingile ukukwata umwakwikalila, kabili caliba fye bwino ukulabomba umulimo twatemwa. Lelo tatulingile ukubika fye amano ku mulimo tubomba. Yesu atile: “Takuli uwingabombela bashikulu babili; pantu kuti apatapo umo no kutemwa umbi, nalimo kuti aba uwa cishinka kuli umo no kusuula umbi. Te kuti mubombele Lesa ne Fyuma.” (Mat. 6:24) Nga twabika sana amano ku kubombela Yehova no kusambilisha abantu Icebo cakwe, tulaba ne nsansa nga nshi. Ifi fine e fyo cali na ku mutumwa Paulo. Ilyo ashilaba Umwina Kristu alisambilile sana amafunde ya baYuda, aishileba fye ne nsansa sha cine cine ilyo atendeke ukusambilisha abantu amashiwi ya kwa Lesa no kumona ifyo abantu batemenwe ifyo balesambilila, e lyo ne fyo calelenga bayaluka. (Belengeni 1 Abena Tesalonika 2:13, 19, 20.) Takwaba umulimo umbi uwingalenga umuntu aba sana ne nsansa.

14. Mulandu nshi nalimo abantu batemenwa nga baumfwa abantu balanda abati kuti bapwisha abene amafya bakwata?

¹⁴ “Abantu abene kuti bapwisha amafya bakwata.” Abengi balatemwa ifi abantu mu calo balanda.  Mulandu nshi? Pantu abantu abene nga kuti bapwisha amafya bakwata, ninshi Lesa talingile ukulabatungulula, kabili kuti balacita fye fyonse ifyo balefwaya. Na kabili ifi balanda ukuti abantu abene kuti bapwisha amafya ayo bakwata kuti fyaumfwika kwati cishinka pantu ukulingana ne fyo bamo bafwailishe basangile ukuti inkondo, bumpulamafunde, amalwele no bupiina filecepelako. Lipoti imo yatile: “Ico amafya ya bantunse yalecepelako ni co abantu abene balebombesha pa kuti amafya mu calo yapwe.” Bushe ifi lipoti yalanda filelanga ukuti abantu nabeshiba ifya kupwisha amafya ayo baakwata pa myaka iingi? Pa kuti twasuke ici cipusho, natulande pa mafya ayo tulumbwile pa muulu.

15. Finshi filanga ukuti abantunse balikwata amafya ayengi?

¹⁵ Inkondo: Abantu abafwile mu inkondo shibili isha calo nalimo balicilile amamilioni 60. Ukutula apo Inkondo ya Calo iya Cibili yapwilile, abantu tabaishiba ifya kupwisha inkondo. Ilyo umwaka wa 2015 walefika, abantu ukufika ku mamilioni 65 e balishiile amayanda yabo pa mulandu wa nkondo nelyo pa mulandu wa kubacusha. Mu 2015 fye mweka, abantu nalimo amamilioni 12.4 e bashiile amayanda yabo. Bumpulamafunde: Nangu ca kuti mu fyalo fimo bumpulamafunde bwalicepako, ifintu pamo nga bumpulamafunde bwa pa intaneti, ukupumana mu lupwa, no kusansa kwa tupondo filefulilako fye mu calo. Na kabili abantu abengi balasumina ukuti amafisakanwa mu calo nayacilamo. Abantu balifilwa ukupwisha bumpulamafunde. Amalwele: Amalwele yamo yalicepako. Lelo muli lipoti yafumine mu 2013 balandile ukuti cila mwaka abantu amamilioni 9 abashilafisha imyaka 60 balafwa ku bulwele bwa mutima, lupuma nelyo stroko, kansa, amalwele ya fifuba, no bulwele bwa shuga. Ubupiina: Akabungwe ka World Bank katile, impendwa ya bapiina sana mu Africa fye mweka ilekulilako fye, mu 1990 yali amamilioni 280, lelo mu 2012 yali amamilioni 330.

16. (a) Mulandu nshi twingalandila ukuti Ubufumu bwa kwa Lesa e bwingapwisha fye amafya ya bantunse? (b) Finshi kasesema Esaya no waimbile amalumbo balandilepo ifyo Ubufumu bukacitila abantunse?

¹⁶ Abantu abaitemwa e batungulula mu bunonshi bwa calo na mu tubungwe twa mapolitiki. Ukulanda fye icishinka abantu ba musango uyu te kuti bapwishe inkondo, bumpulamafunde, amalwele, no bupiina, Bufumu bwa kwa Lesa fye e bwingapwisha. Moneni ifyo Yehova akacitila abantu. Inkondo: Ubufumu bwa kwa Lesa bukafumyapo ifilenga kuleba inkondo pamo nga bukaitemwe, amafisakanwa, ukutemwisha icalo umuntu e kalamo, imipepele ya bufi, ukubikako fye na Satana. (Amalu. 46:8, 9) Bumpulamafunde: Ubufumu bwa kwa Lesa bulasambilisha abantu abengi nga nshi ukutemwana no kucetekelana ifyo amabuteko ya bantunse yafilwa ukucita. (Esa. 11:9) Amalwele: Yehova akalenga abantu bakwe bakabe no bumi ubwapwililika. (Esa. 35:5, 6) Ubupiina: Yehova akafumyapo ubupiina kabili akalapeela abantu ifyo bakalakabila. Akalenga bakabe ifibusa sana nankwe, icintu icacindama ukucila pa kukwata indalama ishingi.—Amalu. 72:12, 13.

17. Finshi mulingile ukucita pa kuti mwilatontonkanya nga bantu ba muli ici calo?

¹⁷ Nga mwaumfwa abantu balelanda ifyapusana ne fyo mwasuminamo, mulingile ukufwailisha mu Cebo ca kwa Lesa pa kuti mwishibe ifyo cilandapo, kabili mulingile ukulanshanya no Mwina Kristu uwakosa mu fya kwa Lesa. Mulingile ukutontonkanya icalenga abantu batemwe ifyo abantu balanda, no mulandu ifyo batontonkanya fishawamina, ne fyo mwingacita pa kulanga ukuti ifyo balanda fya bufi. Ukwabula no kutwishika bonse fye te kuti tuletontonkanya nge fyo aba muli ici calo batontonkanya nga twakonka ifyo Paulo aebele abali mu cilonganino ca mu Kolose, atile: “Mule-enda mano mano ku ba ku nse . . . Mwishibe ifya kwasuka bwino umuntu onse.”—Kol. 4:5, 6.