Kauhanyo 7

Manzwi A Mane A N’a Fetuzi Lifasi

1. Manzwi a mane a n’a ñozwi fa limota kale-kale k’o n’a petileñi ze tuna?

MANZWINYANA a mane a’ ñozwi fa limota le li lililwe. Kono ona manzwi ao n’a sabisize hahulu mubusi yo muñwi ya m’ata. Ne a zibahaza ku tululwa kwa malena ba babeli, ku shwa kwa yo muñwi wa bona, ni ku ngandumunwa kwa mubuso o m’ata ka ku fitisisa mwa lifasi. Manzwi ao ne a tompolozi bulapeli bo bu tompiwa. Mi sihulu, ne a bubanisize bulapeli bwa Jehova bo bu kenile ni ku bonisa buniti bwa kuli ki yena mubusi ka nako yeo batu ne ba sa isezi pilu ku zona lika ze peli zeo. Mi ona manzwi ao mane ne a file liseli ka za likezahalo mwa lifasi kacenu! Manzwi a mane n’a ka kona ku peta cwañi zeo kaufela? Ha lu boneñi.

2. (a) Ne ku ezaheziñi mwa Babilona hamulaho wa lifu la Nebukadenezare? (b) Ki mañi cwale ya n’a busa?

² Lilimo ze mashumi-shumi ne se li fitile ku zwa fo ne li ezahalezi lika ze kandekiwa mwa kauhanyo ya bune ya Daniele. Mulena Nebukadenezare ya ikuhumusa n’a busize mwa Babilona ka lilimo ze 43, ku fitela a timela ka 582 B.C.E. N’a yolilwe ka ku tatamana ki ba lusika lwa hae, kono puso ya yo muñwi ni yo muñwi wa bona ne i felile kabakala ku timela kapili kamba ku bulaiwa. Kwa nalulelule, munna ya bizwa Nabonidus a icolisa fa bulena ka petuhelo. M’ahe ne li muprisita yo muhulu wa Sin, mulimu wa kweli, mi ku bonahala kuli Nabonidus n’a si ka pepelwa mwa lusika lwa bulena lwa Babilona. Bocaziba ba bañwi ba akaleza kuli n’a nyezi mwan’a Nebukadenezare  kuli puso ya hae i lumelezwe ki mulao, a eza mwan’a bona Belishazare ku busa hamoho ni yena, mi n’a siyanga Babilona mwa mazoho a hae ka linako ze telele. Hakulicwalo, Belishazare n’a ka ba muikuly’a Nebukadenezare. Kana n’a itutile tuto ku ze ne tahezi kukw’a hae ya kuli Jehova ki yena Mulimu yo Mutuna ka ku fitisisa, ya kona ku kokobeza mulena ufi kamba ufi? Kutokwa!—Daniele 4:37.

MUKITI WA SINYEHA

3. Mukiti wa Belishazare ne u li cwañi?

³ Kauhanyo ya bu 5 ya Daniele i kala ka ku talusa za mukiti, kuli: “Mulena Belishazare a ezeza mandun’a hae ba ba kuma fa lule, mukiti o mutuna, mi a nwa veine fapil’a bao ba ba eza lule.” (Daniele 5:1) Ka mo mu kona ku nahanela, ne ku ka tokwahala muyaho o mutuna kuli ku kwane banna bao kaufela, hamoho ni baoli ni bonalutio ba mulena. Caziba yo muñwi u li: “Mikiti ya Mababilona ne i banga ye mituna, kono hañata batu ne ba kolwanga hahulu kwa mafelelezo. Veine, ye ne lekiwa ku sili, ni mifuta kaufela ya lico ne li bundekiwa fa tafule. Miunko ye munati ne i li kai ni kai mwa muyaho; baopeli ni balizi ne ba tonisa baenyi ba ba putehile.” Ha nze a inzi fa n’a konwa ku bonwa ki bote, Belishazare a i pompa veine.

4. (a) Ki kabakalañi ha ne ku ka bonahala ku komokisa kuli Mababilona ne ba ikola mukiti busihu bwa la October 5/6, 539 B.C.E.? (b) Mababilona ba kana ba ikutweziñi bundume ku si na taba ni mpi ye ne taha?

⁴ Ku bonahala ku komokisa kuli Mababilona ne ba ikola cwalo mukiti busihu b’o bwa la October 5/6, 539 B.C.E. Naha ya bona ne i lwana, mi lika ne li sa ba zamaeli hande. Nabonidus kihona ha n’a sa z’o bitiwa ki mpi ya Mamede ni Maperesia ba ne ba taha, mi n’a ipatile mwa Borsippa, mwahal’a mboela ni wiko wa Babilona. Mi cwale mpi ya Sirusi ne i tibelezi bukaufi ni Babilona. Kono ha ku bonahali kuli Belishazare ni mandun’a hae ne ba bilaela. Kakuli  muleneñi wa bona ne li Babilona ye tiile! Makwakwa a yona a matuna-tuna ne a beilwe mwahali ki mikokolombwa ye tungile, ye ne nga mezi kwa nuka ya Eufrati ye ne pululeza mwa muleneñi w’o. Lilimo ze fitelela sikiti ne se li fitile Babilona i sa bitiwi ki sila sifi kamba sifi. Cwale ne ba ka bilaelelañi? Mwendi Belishazare n’a nahanile kuli siyongili se ne ba eza ne si ka bonisa lila ba ba kwande kuli ha ba na boi, mi ne ba ka nyefa.

5, 6. Veine ne i ezisize Belishazare lika mañi, mi ki kabakalañi seo ha ne si nyefuzi hahulu Jehova?

⁵ Hañihañi, veine ya n’a shombezi Belishazare ya mu kubanyanisa. Ka mo i bulelela Liproverbia 20:1, “veine ki musomi.” Ee, ka nako yeo, veine ne i ezisize mulena y’o butanya bo bu maswe luli. A laela kuli linwiso ze kenile za tempele ya Jehova li tisiwe kwa mukiti. Linwiso zeo, za n’a tukutile Nebukadenezare ha n’a hapile Jerusalema, ne li lukiselizwe fela bulapeli bo bu kenile. Nihaiba baprisita ba Majuda ba ne ba lumelelizwe ku itusisa zona mwa tempele ya Jerusalema kwamulaho ne ba bulelezwi kuli ba lukela ku kena.—Daniele 5:2; mu bapanye Isaya 52:11.

⁶ Nihakulicwalo, Belishazare n’a lelile ku eza ze ñwi ze butanya ni ku fita. “Mulena ni mandun’a hae, ni baoli ba hae, ni bonalutio ba hae . . . ba nwa, ba loka milimu ya bona ye ezizwe ka gauda, ni ka silivera, ni ka kopa, ni ka lisipi, ni ka likota, ni ka macwe.” (Daniele 5:3, 4) Kacwalo, Belishazare n’a lelile ku beya milimu ya hae ya buhata kwapil’a Jehova! Ku bonahala kuli w’o ne li mukwa wa Mababilona. Ne ba kenda hahulu bahapiwa ba bona ba Majuda, ili ku sheununa bulapeli bwa bona ni ku ba bonisa kuli ha ba na ku kutela kwa naha ya bona ye latwa. (Samu 137:1-3; Isaya 14:16, 17) Mwendi mulena ya kozwi y’o n’a ikutwa kuli ku shubaula bahapiwa bao ni ku nyefula Mulimu wa bona ne ku ka tabisa basali ni mandun’a  hae, ili ku ba bonisa kuli u m’ata. * Kono haiba Belishazare n’a ikuhumuseza m’ata a hae, u zibe n’a si ka eza cwalo nako ye telele.

LIÑOLO LA FA LIMOTA

7, 8. Mukiti wa Belishazare ne u yemisizwe cwañi, mi seo ne si amile cwañi mulena y’o?

⁷ Taba ye buyelezwi i li: “Ka yona nako yeo, kwa taha minwana ya lizoho la mutu, mi ya ñola fa bulilo bwa fa limota la mwa ndu ya mulena, ku libana ni lambi. Mulena a bona minwana ya lizoho ha i ñola.” (Daniele 5:5) Ki pono kwa ku mbwetukisa! Lizoho la bonahala ka sipundumukela, inze li kuka kwatukw’a kalulo ya limota ye libani ni lambi. Mu nahane mo ne si felezi kapili siyongili baenyi ha ba sikuluha ku li lomokela. Lizoho la kala ku ñola lushango lo lu sa zibahali fa bulilo. * Kezahalo yeo ne li sitangu luli, ili ye sa libalehi, kuli mane ni kacenu le batu ba bañwi ba itusisa pulelo ye li “liñolo la fa limota” kuli ba fe mamela ka za kozi ye fakaufi.

⁸ Seo ne si amile cwañi mulena ya ikuhumusa y’o ya n’a bata ku ipahamisa ni ku pahamisa milimu ya hae fahalimu a Jehova? “Kapili-pili pata ya mulena ya fetuha, mihupulo ya hae ya mu filikanya, makopanelo a linoka za hae a kweta, mi mañwele a hae a ngungana.” (Daniele 5:6) Belishazare n’a lelile ku itundumuna fapil’a babusiwa ba hae. Kono cwale a bonahala hahulu ku swalwa ki luwewe—pata ya hae ya fetuha, manoka a hae a kweta, a njanja hahulu kuli mane mañwele a hae a ngungaulana. Manzwi a pina ao Davida n’a opelezi Jehova ne li a buniti luli. A li:  “Meto a hao a talimile ba ba ikuhumusa ku ba kokobeza.”—2 Samuele 22:1, 28; mu bapanye Liproverbia 18:12.

9. (a) Ki kabakalañi sabo ya Belishazare ha ne i sa swani ni sabo ya silumeli? (b) Mulena y’o n’a sepisizeñi ba ba butali ba mwa Babilona?

⁹ Mu lemuhe kuli sabo ya Belishazare ne si sabo ya silumeli, ili likute le lituna ku Jehova, yona simuluho ya butali kaufela. (Liproverbia 9:10) L’o ne li luwewe, mi ne lu si ka talifisa mulena ya njanja y’o ni hanyinyani. * Ku fita ku kupa swalelo ya Mulimu ya n’a sa z’o nyefula, a huwa ka m’ata kuli ku bizwe “ba mabibo, ni Makalade, ni babali ba linaleli.” Mane a sepisa kuli: “Mutu ufi kamba ufi ya ka kona ku ni balela liñolo leo, ni ku ni taluseza lona, u ka apeswa liapalo za pulipela, a apeswe ñetwani ya gauda mwa mulala, a fiwe situlo sa bulalu mwa mubuso.” (Daniele 5:7) Situlo sa bulalu mwa mubuso ne si ka ba se situna luli, kakuli ne si ka fitwa fela ki sa malena ba babeli ba ne ba busa, ili Nabonidus ni Belishazare ka sibili. Situlo se si cwalo hañata ne si kana si bulukezwi mweli wa Belishazare. Mulena y’o luli n’a ziyelehile, mane a fanisa situlo seo kuli a talusezwe lushango lo lu makaza l’o!

10. Ba ba butali ne ba kondisizeñi mwa ku ikataza ku talusa liñolo la fa limota?

¹⁰ Ba ba butali ba kena mwa muyaho o mutuna w’o. Ne ba atile, kakuli Babilona ne li muleneñi o tupwikezi mwa bulapeli bwa buhata ili mo ku tezi litempele. Batu ba ne ba ipala kuli ba kona ku talusa litangu ni miñolo ye sa zibahali ne li ba bañata. Ba ba butali bao ba lukela ku ba ba ne ba tabisizwe ki tohonolo ye fapil’a bona. Ne ba fumani sibaka sa ku bonisa butali bwa bona fapil’a makwambuyu,  ku shemubiwa ki mulena, ni ku ipumanela situlo se si pahami. Kono tobolo tuu! “Ba palelwa ku bala liñolo leo, nihaili ku taluseza mulena litaba za lona.” *—Daniele 5:8.

11. Ba ba butali ba mwa Babilona ba kana ba palelezwiñi ku bala liñolo leo?

¹¹ Ha ku zibwi kamba ba ba butali ba mwa Babilona se ne ba palezwi ku tungunyuna ki litaku tenyene. Ha ne ku ka ba cwalo, mahata bao ne ba ka be ba konile ku ikupulela taluso ya buhata, nihaiba ye ne ka colaula mulena. Kamba mwendi litaku zeo ne li baleha. Kono bakeñisa kuli lipuo ze cwale ka Siarami ni Siheberu ne li ñolwa li si na litaku za bana, linzwi ni linzwi ne li ka ba ni litaluso li sikai. Haiba ne ku li cwalo, u zibe ba ba butali bao ne ba palezwi ku keta manzwi a n’a taluswa f’o. Niha ne ba ka a keta, ne ba si ke ba kona ku utwisisa manzwi ao kuli ba a taluse. Ku si na taba ni mo ne ku bezi, nto ye izibelwa hande kikuli: ba ba butali ba mwa Babilona ne ba palezwi luli!

12. Ku palelwa kwa ba ba butali bao ne ku bonisizeñi?

¹² Kacwalo ba ba butali ba beiwa fa nalela ku ba mahata, ni bulapeli bwa bona ku ba lishano. Ki maswabisa kwa butuna! Belishazare h’a bona kuli ne i bile mbango ku sepa balapeli bao, a saba ni ku fita, pata ya hae ya fetuha ku fita pili, mi mandun’a hae “a ziyeleha.” *—Daniele 5:9.

MUNNA YA NA NI KUTWISISO WA BIZWA

13. (a) Ki kabakalañi mufumahali ha n’a akalelize kuli Daniele a biziwe? (b) Daniele n’a pila bupilo bo bu cwañi?

¹³ Ka nako ya kaulakanyi yeo, mufumahali ka sibili —mwendi yena m’ahe mulena—a kena mwa muyaho wa mukiti. N’a utwile ñumbili kwa mukiti, mi n’a ziba ya kona ku talusa liñolo le li fa limota leo. Lilimo ze mashumi-shumi pili, Nebukadenezare ndat’ahe, n’a beile Daniele fahalimw’a ba ba butali ba hae. Mufumahali a bulela kuli ne li mutu ya na ni “moya wa ngana, ni zibo, ni kutwisiso.” Bakeñisa kuli Daniele u bonahala ku ba ya n’a sa zibwi ki Belishazare, mwendi mupolofita y’o n’a tuluzwi mwa mulonga hamulaho wa lifu la Nebukadenezare. Kono Daniele n’a si na taba ni libubo. Mwendi ka nako yeo n’a s’a matela mwa lilimo za ma-90 za buhulu, mi n’a sa sebeleza Jehova ka busepahali. Niha n’a tandile lilimo ze bat’o ba 80 mwa buhapiwa kwa Babilona, n’a sa bizwa ka libizo la hae la Siheberu. Nihaiba mufumahali y’o n’a mu biza Daniele, ku fita libizo la Sibabilona l’a n’a kile a fiwa. A eleza mulena kuli: “Daniele a bizwe, mi u ka ku fa taluso.”—Daniele 1:7; 5:10-12.

14. Daniele n’a li mwa singanyenganye sifi a sa bona fela liñolo la fa limota?

¹⁴ Daniele a bizwa mi a taha fapil’a Belishazare. Ne ku swabisa ku kupa tuso ya Mujuda, y’o Mulimu wa hae n’a sa z’o nyefulwa ki mulena. Niteñi, Belishazare a lika ku colaula Daniele, a mu sepisa mupuzo o swana—wa situlo sa bulalu mwa mubuso—ha n’a ka bala ni ku talusa manzwi a’ sa zibwi ao. (Daniele 5:13-16) Daniele a talima liñolo le li fa limota, mi moya o kenile wa mu konisa ku ziba taluso ya lona. Ne li lushango lwa katulo ye zwa ku Jehova Mulimu! Daniele n’a ka zibahaza cwañi katulo ye tuna ya sikatafulu sa mulena y’o, fapil’a hae—mi ili fapil’a basali ni mandun’a hae? Mu nahane fela singanyenganye sa Daniele! Kana n’a yembuluzwi ki kalembeshwa ka mulena ni sepiso ya hae ya ku mu fa bufumu ni kabubo? Kana mupolofita y’o n’a ka timuna katulo ya Jehova?

15, 16. Belishazare n’a si ka ituta tuto mañi ya butokwa, mi taba ye swana i atile cwañi kacenu?

 ¹⁵ Daniele a bulela a sa sabi, a li: “Ipulukele limpo za hao, mi u fe yo muñwi mupuzo wa hao. Nihakulicwalo ni ka balela mulena liñolo leo, ni mu zibise taluso ya lona.” (Daniele 5:17) Cwale Daniele a bulela za butuna bwa Nebukadenezare, mulena ya m’ata hahulu ya n’a konile ku bulaya, ku nata, ku pahamisa, kamba ku kokobeza ya n’a lata kaufela. Kono Daniele a hupuza Belishazare kuli ki Jehova, “Mulimu, Muambakani-ya-Pahami,” ya n’a hulisize Nebukadenezare. Ki Jehova ya n’a kokobelize mulena ya m’ata y’o ha n’a kalile ku ikanyisa. Kacwalo, Nebukadenezare n’a itutile kuli “Mulimu Muambakani-ya-Pahami ki Yena ya na ni bulena, ni mubuso fahalimu a batu, ni kuli u fa bulena y’a lata ku mu fa bona.”—Daniele 5:18-21.

¹⁶ Belishazare n’a “zibile litaba zeo kaufela.” Kono n’a si ka ituta tuto ku zona. Mane n’a fitelezi sibi sa Nebukadenezare sa muikanyiso, a nyefula Jehova patalaza. Daniele a beya sibi sa mulena fa ngandaleza. Hape, fapil’a baputehi ba mahedeni bao, a bulelela Belishazare ka bundume kuli milimu ya buhata ha i ‘boni, ha i utwi, ha i zibi se siñwi.’ Mupolofita wa Mulimu ya bundume y’o a ekeza kuli ka ku fapana ni milimu ye si na tuso yeo, Jehova ki yena Mulimu “ya sweli bupilo bwa hao.” Ni la kacenu le, batu ba eza lika ze sa pili inge milimu, ze cwale ka mali, mubeleko, libubo, mane ni minyaka. Kono zeo kaufela ha li koni ku fa bupilo. Kambesi Jehova, kambe ha lu yo, mi kambe ha lu buyeli.—Daniele 5:22, 23; Likezo 17:24, 25.

KUNUTU YA TUNGUNUNWA!

17, 18. Ki afi manzwi a mane a n’a ñozwi fa limota, mi a talusañi luli?

¹⁷ Cwale mupolofita ya supezi y’o a eza ze ne ba palezwi ba ba butali kaufela ba mwa Babilona. A bala ni ku  talusa liñolo le li ñozwi fa limota. Manzwi ao ki a: “MENE, MENE, TEKEL, UFARSIN.” (Daniele 5:24, 25) A talusañi?

¹⁸ Ka mutomo, manzwi ao a talusa “pondo, pondo, shekele, ni hafu ya shekele.” Linzwi ni linzwi ne li yemela palo ya masheleñi, ka mw’a tatamanela kwa butuna. Ki ku komokisa! Ba ba butali ba Babilona niha ne ba ka ziba litaku zeo, ha ku komokisi ha ne ba palezwi ku li talusa.

19. Linzwi la “MENE” ne li talusizwe cwañi?

¹⁹ Ka ku susumezwa ki moya wa Mulimu o kenile, Daniele a talusa kuli: “Mi taluso ya manzwi ki yona ye: MENE, kikuli Mulimu u balile mazazi a puso ya hao, mi u a felisize.” (Daniele 5:26) Litaku za mushemi za linzwi la pili ne li kona ku yemela linzwi la “pondo” ni linzwi la Siarami le li talusa “ku balelela,” kamba ku “bala,” ka ku ya ka litaku za bana za n’a ka itusisa mubali. Daniele n’a ziba hande kuli buhapiwa bwa Majuda ne bu li bukaufi ni ku fela. Lilimo ze 68 ne se li felile kwa lilimo ze 70 ze ne polofitilwe za buhapiwa. (Jeremia 29:10) Jehova, Mubuluki wa nako ya zwile mubano, n’a balile mazazi a Babilona a ku ba mubuso o m’ata ka ku fitisisa mwa lifasi, mi mafelelezo n’a li fakaufi hahulu, ili nto ye ne ba sa hupuli ba ne ba ca mukiti wa Belishazare. Mane, nako ne se i felile—mi ne i felezi Belishazare ni Nabonidus, ndat’ahe. Leo li kana la ba libaka linzwi la “MENE” ha ne li ñozwi habeli—kuli li zibahaze mafelelezo a puso ya sibeli sa babusi bao.

20. Linzwi la “TEKEL” ne li talusizwe cwañi, mi ne li sebelize cwañi ku Belishazare?

²⁰ Kono “TEKEL” ne i ñozwi hañwi fela mi ne i talusa nto i liñwi fela. Seo si kana sa bonisa kuli linzwi leo sihulu ne li ama Belishazare. Mi seo ne si ka swanela, kakuli ki yena ka sibili ya n’a shwauzi hahulu Jehova. Linzwi lona li talusa “shekele,” kono hape ha li fiwa litaku za bana li sili li kona ku talusa “ku likanyezwa.” Kacwalo, Daniele a bulelela Belishazare, a li: “TEKEL: U likanyelizwe ka sikala,  mi kwa fumanwa kuli u bubebe.” (Daniele 5:27) Jehova u’ nga kuli macaba kamukana a swana fela inge lilulinyana le li fa sikala. (Isaya 40:15) H’a koni ku tibela milelo ya hae. Cwale mulena a li muñwi ya ikuhumusa n’a ka kuma kai? Belishazare n’a likile ku pahamela Mubusi wa pupo kamukana. Mutu-tu fela y’o n’a bile ni mañaña a ku shwaula Jehova ni ku sheununa bulapeli bo bu kenile kono a “fumanwa kuli u bubebe.” Kaniti, Belishazare n’a lukelwa luli ki koto ye ne taha i cibilikile!

21. Linzwi la “UFARSIN” ne li kona ku talusañi ze talu, mi linzwi leo ne li bonisizeñi ka za ze ne ka ezahala kwa Babilona ka ku ba mubuso o m’ata ka ku fitisisa mwa lifasi?

²¹ Linzwi la mafelelezo fa limota ne li “UFARSIN.” Daniele n’a li balile ku ba le li talusa nto i liñwi, “PERES,” mwendi kakuli n’a bulela ni mulena a li muñwi yo muñwi inz’a siyo. Linzwi leo le li kona ku talusa lika ze talu ne li unguzi kunutu ye tuna ya Jehova. Ka mutomo, “ufarsin” i talusa “hafu ya shekele.” Kono litaku hape za kona ku talusa lika ze ñwi ze peli—ili “ku abiwa” mi ni “Maperesia.” Kacwalo Daniele a polofita kuli: “PERES: Mubuso wa hao u abilwe, mi u filwe Mamede ni Maperesia.”—Daniele 5:28.

22. Belishazare n’a ezizeñi kunutu ha i taluswa, mi n’a kana a sepileñi?

²² Kunutu ya taluswa cwalo. Babilona ye m’ata ne i li fakaufi ni ku bitwa ki mpi ya Mamede ni Maperesia. Niha n’a swabisizwe ki katulo yeo, Belishazare a eza za n’a sepisize. A laela batanga ba hae ku apesa Daniele kubo ya pulipela, ñetwani ya gauda, ni ku shaela kuli u beilwe mwa situlo sa bulalu mwa mubuso. (Daniele 5:29) Daniele n’a si ka hana mipuzo yeo, kakuli n’a lemuhile kuli ne i bonisa likute le li lukela Jehova. Belishazare n’a kana a sepile ku timuna koto ya n’a mu atulezi Jehova ka ku tompa mupolofita wa Hae. Haiba ku cwalo, u zibe lika ne se li fosahalile kale.

 BABILONA YA BITWA

23. Ki bufi bupolofita bwa kale bo ne bu sweli ku talelezwa ka nako ye ne u ciwa mukiti wa Belishazare?

²³ Belishazare ni makutwenyi ba hae ha ne ba nze ba nwela milimu ya bona ni ku sheununa Jehova, busihu b’o lika ze tuna ne li ezahala kwande a ndu ya mulena. Bupolofita bo ne bu bulezwi ka Isaya lilimo ze bat’o ba 200 kwamulaho ne bu sweli ku talelezwa. Jehova n’a polofitile ka za Babilona kuli: “Ni felisize sitongo kaufela.” Ee, ku hatelela sicaba sa Mulimu se si ketilwe kwa muleneñi o maswe w’o ne ku ka fela. Kamukwaufi? Bupolofita bo bu swana ne bu ize: “Elami, kambama! wena Media, t’o patise!” Elami ne i bile kalulo ya Peresia hamulaho wa miteñi ya mupolofita Isaya. Ka nako ye ne u ezwa mukiti wa Belishazare, o n’o bulezwi cimo mwa bupolofita bwa Isaya bo bu swana, limpi za Maperesia ni Mamede ne se li kopani kuli li ‘kambame’ li y’o ‘patisa’ Babilona.—Isaya 21:1, 2, 5, 6.

24. Ki lifi litaba ka za ku wa kwa Babilona ze ne bulezwi cimo mwa bupolofita bwa Isaya?

²⁴ Mane, ne ku bulezwi cimo libizo la yena mueteleli wa limpi zeo, ni linzila ze mutomo za mwa n’a ka lwanela ndwa ya hae. Lilimo ze bat’o ba 200 pili, Isaya n’a polofitile kuli Jehova n’a ka keta ya bizwa Sirusi ku t’o lwanisa Babilona. Mwahal’a tasezo ya hae, mikwalelo kaufela ne i ka lolomoka fapil’a hae. Linuka za Babilona ne li ka ‘omiswa,’ mi likwalo za yona ze tiile ne li si ke za kwalwa. (Isaya 44:27–45:3) Mi kwa ba cwalo. Mpi ya Sirusi ne i biuzi nuka ya Eufrati, ili ku kalisa mezi kuli ba kone ku zamaya mwa mukokolombwa. Minyako ye mwa mamota a Babilona ne i si ka kwalwa ki balibeleli ba ba keshebisa lika. Ka mo ba bulelela baituti ba silifasi ba ze ezahezi, muleneñi w’o ne u taselizwe bayahi inze ba ca  mukiti. Babilona ne hapilwe ku si na ndwa tota. (Jeremia 51:30) Niteñi, ku bihiwa za lifu le li lemuseha. Daniele u li: “Ka busihu bona bo, Belishazare mulena wa Makalade a bulawa. Mi Dariusi wa Mumede a hapa mubuso, a s’a na ni myaha ye 62.”—Daniele 5:30, 31.

KU ITUTA TUTO KWA LIÑOLO LA FA LIMOTA

25. (a) Ki kabakalañi Babilona ya kwaikale ha i swaniseza hande kopano ya kacenu ya bulapeli bwa buhata kaufela mwa lifasi? (b) Batanga ba Mulimu ba kacenu ne ba hapezwi kwa Babilona ka kutwisiso ifi?

²⁵ Taba ye buyelezwi ye mwa Daniele kauhanyo 5 i lu  luta ze ñata. Babilona ya kwaikale, ye ne li mutomo wa likezo za bulapeli bwa buhata, i swaniseza hande kopano ya bulapeli bwa buhata kaufela mwa lifasi. Kopano ya mwa lifasi kamukana yeo ye puma, ye swanisezwa ku ba lihule le li bulaya mwa Sinulo, i bizwa “Babilona yo mutuna.” (Sinulo 17:5) Yena y’o h’a si ka isa pilu kwa litemuso kaufela ka za lituto za buhata ni mikwa ya hae ye shwaula Mulimu, mi u nyandisize ba ba kutaza niti ya Linzwi la Mulimu. Sina bayahi ba Jerusalema ni Juda ya kwaikale, bomasiyaleti ba ba sepahala ba Bakreste ba batoziwa ne ba li inge ba ba hapezwi mwa “Babilona yo mutuna” nyandiso ye fuzelezwi ki ba bahulu ba bulapeli ha ne i lilimalize musebezi wa ku kutaza za Mubuso ka 1918.

26. (a) “Babilona yo mutuna” n’a wile cwañi ka 1919? (b) Ki ifi temuso ye lu swanela ku mamela ni ku i bulelela ba bañwi?

²⁶ Kono ka sipundumukela, “Babilona yo mutuna” a wa! Ku wa k’o ne ku si ka utwahala hahulu—sina Babilona ya kwaikale ha ne i fenyizwe ku si na hahulu lilata, ka 539 B.C.E. Kono niteñi, ku wa kwa ka swanisezo k’o ne li ko kutuna. Ne ku ezahezi ka 1919 C.E., sicaba sa Jehova ha ne si lukuluzwi kwa buhapiwa bwa Babilona ni ku amuhelwa ki Mulimu. Kacwalo m’ata a “Babilona yo mutuna” fahalimw’a sicaba sa Mulimu a fela, mi sicaba seo sa kala ku mu zibahaza ku ba lihata le lituna. Ni ka nako ye ha si ka zuha, mi honafa u ka yundiswa lwa mafelelezo. Kacwalo batanga ba Jehova se ba file temuso ye li: “A mu zwe ku yena mina sicaba sa ka, kuli mu si ke mwa ba ni taba ni libi za hae.” (Sinulo 18:4) Kana mu mamezi temuso yeo? Kana mwa i zibisanga ba bañwi? *

27, 28. (a) Ki ifi niti ye mutomo yeo Daniele n’a si ka libala? (b) Lu na ni bupaki mañi bwa kuli Jehova u tuha a yundisa lifasi le li maswe la kacenu?

 ²⁷ Kacwalo, liñolo li fa limota kacenu—kono ha li si ka ñolelwa fela “Babilona yo mutuna.” Mu hupule niti ye mutomo ye mwa buka ya Daniele ya kuli: Jehova ki yena Muambakani-ya-Pahami. Ki yena a nosi ya lukela ku ketela batu mulena. (Daniele 4:17, 25; 5:21) Nto ifi kamba ifi ye lwanisana ni mulelo wa Jehova i ka zwiswa. Cwale-cwale fa Jehova u ka eza se siñwi. (Habakuki 2:3) Daniele n’a iponezi nto ye cwalo ha n’a bat’o ba wa lilimo ze mwanda za buhulu. N’a iponezi mubuso o m’ata ka ku fitisisa mwa lifasi ha u tululwa ki Jehova—o ne u se u hatelezi sicaba sa Mulimu ku kala kwa bucaha bwa Daniele.

²⁸ Ku na ni bupaki bwa niti luli bwa kuli Jehova Mulimu u beezi batu Mubusi fa lubona lwa kwa lihalimu. Taba ya kuli lifasi li itibalize Mulena y’o ni ku hanyeza puso ya hae i bonisa hande kuli Jehova u tuha a timisa bote ba ba hanyeza puso ya Mubuso. (Samu 2:1-11; 2 Pitrosi 3:3-7) Kana mwa eza se siñwi ka ku bona kuli linako za luna ki za putako mi ni ku sepa Mubuso wa Mulimu? Haiba ku cwalo, u zibe mu itutile tuto kwa liñolo la fa limota!

[Litaluso za kwatasi]

MU ITUTILEÑI?

• Mukiti wa Belishazare ne u yemisizwe cwañi busihu bwa la October 5/6, 539 B.C.E.?

• Liñolo la fa limota ne li talusizwe cwañi?

• Ki bufi bupolofita ka za ku wa kwa Babilona bo ne bu sweli ku talelezwa mukiti wa Belishazare ha ne u sa ciwa?

• Taba ya liñolo la fa limota i lu lutañi kacenu?

[Lipuzo za Tuto]

 [Siswaniso se si fa likepe mutumbi la 98]

 [Siswaniso se si fa likepe mutumbi la 103]