TABA YA FA LIKEPE LA FAHALIMU

Mu Isileleze Kwa Bukebenga!

“Balikani ba ka hañata ne ba ni sindeketanga kwa ndu ha se ku ezize kafifi. Kono zazi le liñwi manzibwana ne ni katezi hahulu, kamukwaocwalo naa ikatulela ku itusisa takisi ku ya kwa ndu.

“Mumatisi wa takisi naa si ka ni isa kwa ndu. Kono a ni isa kwa sibaka se si si na batu mi a yo bata ku ni swala likalala kwateñi. Naa huwa ka taata mi sa ni tuhela. Ha naa likile ku ni swala hape naa huwa ni ku mata.

“Kwamulaho ne ni ipuzanga kuli, ‘Ku huwa ku kona ku tusa cwañi?’ Kono ni itutile kuli kwa tusa!”—BO KARIN. *

MWA linaha ze ñata, bukebenga bu atile hahulu. Ka mutala, mwa naha ye ñwi muatuli yo muñwi naa bulezi kuli: ‘Bumai kikuli, mañi ni mañi u tamehile ku tasezwa ki likebenga.’ Mwa libaka ze ñwi, ha ku na hahulu bukebenga. Nihakulicwalo, haki nto ye butali ku ikutwa kuli ha lu tokwi ku isileleza, kakuli ku eza cwalo ku kona ku tahisa kuli lu tasezwe ka bunolo ki likebenga.

Ibe kuli mu pila mwa sibaka mo ku na ni hahulu bukebenga kamba ku tokwa, mu kona ku isileleza cwañi ni ku sileleza batu be mu lata? Nto ye ñwi ye kona ku mi tusa ki ku latelela sikuka se si fumaneha mwa Bibele, se si li: “Mutu ya na ni ngana u bona kozi i sa taha, mi wa isabisa; kanti likuba li ipitelela feela mi za ziyeleha.” (Liproverbia 22:3) Mapokola ba susuezanga batu ku nyakisisa mwa ku isileleza, ilikuli ba si ke ba tasezwa ki likebenga.

Bukebenga ha bu tahisangi feela likolofalo kwa batu ni ku uzwezwa lika, kono hape batu ba bañata ba ba tasezwanga ki likebenga ba katazehanga mwa munahano ni mwa maikuto. Kamukwaocwalo, ki kwa butokwa ku eza ka mo lu konela kaufela ku isileleza kwa bukebenga! Ha mu nyakisise mo mu kona ku ezeza kuli mu isileleze kwa mifuta ye mi ne ya bukebenga ye latelela: Ku uzweza mutu inze a talimezi, ku lobala ni mutu inze a sa lati, busholi bwa fa Intaneti, ni busholi bwa ku itusisa litaba za yo muñwi.

 KU UZWEZA MUTU INZE A TALIMEZI

Ku talusañi? Ki busholi bwa ku uzweza mutu lika za hae ka ku mu amuha zona kamba ka ku mu bemba.

Bukebenga bo, bu amanga cwañi batu? Hamulaho wa likezo ze ñata za busholi bwa ku uzweza batu ka ku itusisa litobolo mwa naha ya Britain, caziba yo muñwi wa mulao naa lemuhile kuli nihaike kuli batu ba ne ba uzwelizwe ne ba si na likolofalo, kaufelaa bona ne ba katalizwe ki minahano ya ze ne ezahezi. Caziba yo u bulela kuli: “Buñata bwa bona ba talusa kuli ba ikutwanga ku ikalelwa ka nako kaufela mi ba fumananga taata ku lobala mi ibato ba kaufelaa bona ba bulela kuli musebezi wa bona se u amilwe maswe kabakala ze ne ezahezi.”

Ki lika mañi ze mu kona ku eza?

• Mu tonele ze ezahala. Masholi ba itusisanga kolo ye ba fumana kaufela ku uzwa. Ba tabela ku uzweza batu ba ba si na tokomelo. Kamukwaocwalo, mu lemuhe batu ba ba mi lisa, mu tonele ze ezahala mwa sibaka se mu li ku sona, mi mu si ke mwa nwa hahulu bucwala kamba ku itusisa milyani ye kola ye ka tahisa kuli mu si ke mwa lemuha ze ezahala kamba ku mi palelwisa ku eza likatulo ze nde. Buka ye ñwi ye talusa za buiketo bwa mubili i bulela kuli, “mutu ha nwa bucwala kamba ku itusisa milyani ye kola” ku mu bela taata ku “nahana hande ni ku lemuha miinelo ye kona ku tahisa kozi.”

• Mu bukeleze lika za mina. Mu bukeleze mota ya mina kwa masholi, mi mu bone teñi kuli mahaulo ni minyako ya kwa ndu ya mina li lukisizwe ka mukwa o tibela masholi. Mu si lumelezi mutu ye mu sa zibi ku kena mwa ndu ya mina. Mu patange lika ze tula; mu si ke mwa iponahaliseza zona kwa batu. Liñolo la Liproverbia 11:2 li bulela kuli: “Butali bu inzi ku ba ba ikokobeza.” Masholi ku kopanyeleza cwalo ni banana ba ba ziyelehile hañata ba uzwezanga batu ba ba bonahaza kwa batu likabiso ze tula ni lipangaliko za malaiti.

• Mu kupe kelezo. “Nzila ya litanya i lukile mwa meeto a hae; Kono ya amuhela kelezo, u butali.” (Liproverbia 12:15) Haiba mu ile kwa sibaka se siñwi, mu latelele kelezo ya batu ba ba pila mwa sibaka seo ba ba na ni yeloseli ku kopanyeleza cwalo ni ba ba zamaisa. Ba kona ku mi taluseza libaka ze mu tokwa ku tokolomoha ni ku mi taluseza ze mu kona ku eza kuli mu isileleze ni ku bukeleza lika za mina.

KU LOBALA NI MUTU INZE A SA LATI

Ku talusañi? Ku lobala ni mutu inze a sa lati ha ku ami feela ku mu swala likalala kono ku kopanyeleza ku lobala ni mutu ka ku mu hapeleza ku eza cwalo, ka ku itusisa maata kamba ka ku mu bemba.

Bukebenga bo, bu ama cwañi batu? Musali yo muñwi ya kile a swalwa likalala u talusa kuli: “Nto ye maswe ni ku fita kikuli ku swalwa likalala ha ku ku ami feela ka nako yeo ha u swalwa likalala. Kono u ka hupulanga kezo yeo ka nako ye telele mi ku ka cinca mo ngela bupilo. Hape ku cinca ni bupilo bwa batu be u lata.” Kono niti kikuli, mutu ha swalwa likalala haki mulatu wa hae, ya na ni mulatu ki mutu ya mu ezize cwalo.

Ki lika mañi ze mu kona ku eza?

• Mu latelele maikuto a mina. Ba likolo la mapokola mwa North Carolina, kwa U.S.A ba fa kelezo ye, ye li: “Haiba ha mu ikutwi ku lukuluha mwa sibaka se siñwi kamba ha mu li ni mutu yo muñwi, mu ikambange. Mu si ke mwa kolwiswa ki mutu yo muñwi ku ina haiba mu ikutwa kuli mu swanela ku ikema fateñi.”

• Mu be ni bundume; mu ise pilu kwa lika. Batu ba ba swalanga ba bañwi likalala ba bata-batanga batu ba ba si na tokomelo ni ba ba bonahala kuli ha ba koni ku isileleza. Kamukwaocwalo, mu zamayange ka bundume, mi mu tonelange ze sweli ku ezahala.

• Mu nge muhato kapili-pili. Mu huwe. (Deuteronoma 22:25-27) Mu mate kamba mu itwanele ka ku patisa mutu ya bata ku mi hapeleza ku lobala ni yena. Mi, haiba ku  konahala mu matele mwa sibaka mo mu kona ku silelezwa mi mu lizeze mapokola. *

BUSHOLI BWA FA INTANETI

Bu amañi? Bu ama likezo za busholi ze eziwa ka ku itusisa Intaneti ze kopanyeleza ku picuka ku lifa mitelo, ku amuhela lituso za sa swaneli ku fiwa mutu, ku itusisa makadi a ba bañwi a ku kolotisa lika, ni ku amuhela masheleñi a lika ze ba si ke ba lumela kwa batu ba ba li lekile. Hape ku kopanyeleza ku eza lika ka bupumi inge cwalo ku eza lipisinisi ze sa swalehi ni ku lekisa lika fa Intaneti ka bupumi.

Bukebenga bo, bu ama cwañi batu? Busholi bwa fa Intaneti bu tahisanga kuli batu ba ba uzwezwa ni sicaba ba sinyehelwe ki masheleñi a eza mabilioni a mañata-ñata. Ha mu nyakisise mutala wo. Basali ba bañwi ba ba bizwa bo Sandra, ne ba amuhezi lushango lwa fa Intaneti lo ne ba nahana kuli ne lu zwa kwa panga ya bona mi mwa lushango lo, ne ba kupiwa ku uncafaza litaba za bona za kwa panga. Mizuzunyana hamulaho wa ku lumela litaba za bona, ba kakamala hahulu ku bona kuli masheleñi a fita fa madola a eza 4,000 a naha ya U.S.A naa zwisizwe mwa akaunti ya bona ni ku shimbululelwa mwa akaunti i sili ya kwa panga ya mwa naha i sili. Bo Sandra kapili-pili ba lemuha kuli ba uzwelizwe.

Ki lika mañi ze mu kona ku eza?

• Mu be ni tokomelo! Mu si ke mwa sepa litaba za fa Webusaiti ye ñwi ka libaka feela la kuli i bonahala hande, mi mu hupule kuli ba lipisinisi ze sepahala ha ba koni ku mi kupa ku ba lumela ka lushango lwa fa Intaneti litaba za mina za ka butu ze sa swaneli ku zibiwa ki mañi ni mañi. Mu si ka leka kale sika kamba ku eza pisinisi fa Intaneti, mu ikolwisise kuli kampani yeo ya sepahala kamba ku tokwa. Liñolo la Liproverbia 14:15 li bulela kuli: “Sikuba si lumela taba kaufela; kono ya na ni ngana u talimisisa mwa hata.” Mu be ni tokomelo ha mu swalisana ni likampani ze mwa linaha li sili. Haiba ku ba ni butata, ku kona ku ba taata ku bu tatulula.

• Mu nyakisise kampani ni miezezo ya yona. Mu ipuze kuli: ‘Kampani ye, i fumaneha kai? Kana nombolo ya luwaile ya kampani ye i nepahalile? Kana ha ni ka leka nto ye, ni ka lifela ni lika ze ñwi ze ni sa zibi? Ni ka amuhela lili ze ni leka? Kana kwa konahala ku li kutisa kamba ku kutisezwa masheleñi?’

• Mu be ni tokomelo haiba nto ye ñwi i cipisizwe hahulu. Batu ba mukwañuli kamba ba ba tabela ku fumana lika za mahala ki bona ba ba tasezwanga hahulu ki masholi ba fa Intaneti. Masholi bao ba kona ku puma mutu ka ku mu sepisa kuli u ka fiwa masheleñi a mañata ha naa ka eza musebezi o munyinyani feela, kamba ku mu kolotisa masheleñi niha sa swaneli ku fumana masheleñi ao, kamba ku mu sepisa kuli u ka fumana polofiti ye tuna ha naa ka itusisa masheleñi a hae a manyinyani mwa lipisinisi za bona. Ba U.S. Federal Trade Commission (FTC) ba bulela kuli: “Mu ngange nako ya ku nyakisisa nji pisinisi ye ñwi ya sepahala kamba ku tokwa. Haiba mu sepiswa kuli mu ka fumana polofiti ye tuna hahulu, mu tokomele hahulu. Mu si ke mwa hapelezwa ku ikenya mwa lipisinisi ki mutu ya fundota lipisinisi za hae, mu si ka ikolwisisa kale kuli pisinisi yeo ki ya luli.”

BUSHOLI BWA KU ITUSISA LITABA ZA YO MUÑWI

Bu amañi? Bu ama ku nga litaba ze zibahaza mutu yo muñwi ku si na tumelezo ni ku itusisa litaba zeo kwa ku uzwa kamba ku eza likezo ze ñwi za bukebenga.

Bukebenga bo, bu ama cwañi batu? Masholi ba kona ku itusisa litaba ze mi zibahaza ku pangisa kadi ya ku kolotisa lika, kamba ku kolota masheleñi kamba ku kwalula ma akaunti a manca kwa lipanga. Kihona ba ka kolota lika ze ñata mwa libizo la mina! Niha se mu felisize likoloti zeo, libizo la mina li ka be li sinyehile ka lilimo-limo. Muuna yo muñwi ya naa uzwelizwe u bulela kuli: “Ku ba ni libizo le li maswe kabakala likoloti ku maswe hahulu ku fita ni ku uzwezwa masheleñi.”

Ki lika mañi ze mu kona ku eza?

• Mu bukeleze litaba za butokwa. Haiba mu itusisa Intaneti kwa ku bona litaba za akaunti ya mina kwa panga kamba ku leka lika, mu cincange kamita linzwi le mu itusisanga kwa ku kena kuli mu bone litaba za mina fa Intaneti, sihulu  haiba mu itusisanga kompyuta ye itusiswa ki ba bañwi. Mi sina mo se ku bulelezwi fahalimu, mu tokomelange hahulu ha mu amuhela mashango a fa Intaneti a mi kupa kuli mu lumele litaba za mina za ka butu.

Masholi ba ba uzwanga ka ku itusisa litaba za ba bañwi ha ba itusisangi feela likompyuta. Ba likanga ka mo ba konela kaufela ku fumana litaba za butokwa za batu ze cwale ka, litaba ze ba lumelwa batu ki lipanga ze ba itusisa, libuka za macheke, makadi a ku kolotisa lika, ni linombolo za situpa. Kamukwaocwalo, mu bulukange lika zeo hande mi mu pazaulange mapampili kaufela, mu si ka a yumba kale, a na ni litaba za butokwa ze sa swaneli ku zibiwa ki ba bañwi. Kono haiba mu bona kuli mu latile mapampili a mañwi a butokwa kamba mu nga kuli a uzwizwe, mu bihe taba yeo kapili-pili.

• Mu tatubange akaunti ya mina. Ba FTC ba bulela kuli: “Ku lemuha lika kapili ku kona ku sileleza hahulu mutu . . . kwa busholi bwa ku itusisa litaba za ba bañwi.” Ba ekeza kuli: “Ku lemuha kapili mutu ha bata ku uzwezwa litaba za ka butu ku kona ku tusa hahulu.” Kamukwaocwalo, mu tatubange ma akaunti a mina kamita, mi mu like ku lemuha haiba ku na ni lika ze zamaiswa ka mukwa o sa swalehi. Ba lipanga hañata ba zibisanga batu ba ba na ni ma akaunti kwa lipanga za bona, haiba ku bonahala kuli mwa akaunti ya bona ku na ni masheleñi a zwisizwe kamba ku beiwa mwateñi ka mukwa o sa swalehi. * Nihakulicwalo, ki hande ku tatubanga ka tokomelo lipiho za likoloti ze lu amuhela ku zwa kwa panga ka za akaunti ya luna ni makadi a luna a ku kolotisa lika lu sa li amuhela feela.

Niteñi, mwa lifasi la kacenu ha lu koni ku itinga ka ku tala fa nto ye ñwi. Nihaiba batu ba ba na ni hahulu tokomelo ni bona se ba taselizwe ki likebenga. Nihakulicwalo, lwa tusiwa kamita ha lu kumalela kwa butali ni kutwisiso ye mwa Bibele. “U si ke wa tokolomoha butali, mi bona bu ka ku sileleza; u ikole bona, mi bu ka ku pilisa.” (Liproverbia 4:6) Taba ye nde ni ku fita kikuli, Bibele i sepisa kuli bukebenga bu ka feliswa.

Hona Cwale-Cwale fa, Bukebenga bu ka Feliswa

Ki kabakalañi ha lu kona ku ba ni buikolwiso bwa kuli Mulimu u ka felisa bukebenga? Ha mu nyakisise ze latelela:

• Mulimu u bata ku felisa bukebenga. “Na, Muñaa Bupilo, ni lata ku atula ka mulao; ni toile busholi bo bu zamaya ni bumaswe.”—Isaya 61:8.

• U na ni maata a ku felisa bukebenga. “Maata a Mulimu ki a matuna hahulu . . . U lukile, mi U atula batu ka mulao.”—Jobo 37:23, Bibele ye Kenile, Hatiso ya 1984.

• U sepisize ku yundisa ba ba maswe ni ku pilisa ba ba lukile. “Ba ba maswe ba ka yundiswa.” “Ba ba na ni niti ba ka yola sanda sa naha, ni ku yaha mwateñi ku ya ku ile.”—Samu 37:9, 29.

• U sepisize batu ba hae ba ba sepahala lifasi le linca la kozo. “Kono ba ba ishuwa ba ka luwa naha, ba ka ikola kozo ye tuna.”—Samu 37:11.

Kana manzwi ao, a mi susueza? Haiba ki cwalo, mu be ni nako ya ku nyakisisa Bibele kuli mu itute ze ñata ka za mulelo wa Mulimu kwa batu. Ha ku na buka ye ñwi ye na ni litaba ze tusa hahulu. Mi ha ku na buka ye ñwi hape ye lu fa sepo ya luli ya kuli kwapili ha ku na ku ba ni bukebenga. *

[Litaluso za kwatasi]