تۇسىندىرمە
ا ٵ ب گ ع د ە ج ز ي ك ق ل م ن و ٶ پ ر س ت ۋ ۇ ٷ ف ح س ش ٴى ە يا
ا
اب.
بابىل تۇتقىندىعىنان بوساعاننان كەيىنگى ياھۋديلەردىڭ قاسيەتتى كۇنتىزبەسىنىڭ 5 ٸنشى، ال شارۋاشىلىق كۇنتىزبەسىنىڭ 11 ٸنشى ايىنىڭ اتاۋى. بۇل اي قازىرگى كۇنتىزبە بويىنشا شىلدەنىڭ ورتاسىنان تامىزدىڭ ورتاسىنا دەيىنگى ۋاقىتتى قامتيدى. «اب» اتاۋىنىڭ ٶزى كيەلى كىتاپتا كەزدەسپەيدى، تەك «بەسىنشى اي» دەپ قانا ايتىلادى (م4ج 33:38؛ ەزر 7:9). B15 قوسىمشاسىن قاراڭىز.
ابيب.
ياھۋديلەردىڭ قاسيەتتى كۇنتىزبەسىنىڭ 1 ٸنشى، ال شارۋاشىلىق كۇنتىزبەسىنىڭ 7 ٴنشى ايىنىڭ العاشقى اتاۋى. ماعىناسى — «كوك ماساق»، ياعني بيدايدىڭ ماساعى. بۇل اي قازىرگى كۇنتىزبە بويىنشا ناۋرىزدىڭ ورتاسىنان ٴساۋىردىڭ ورتاسىنا دەيىنگى ۋاقىتتى قامتيدى. ياھۋديلەر بابىلدان ورالعاننان كەيىن بۇل اي «نيسان» دەپ اتالاتىن بولدى (م5ج 16:1). B15 قوسىمشاسىن قاراڭىز.
ادام ۇلى.
ٸنجىلدىڭ العاشقى ٴتورت كىتابىندا شامامەن 80 رەت كەزدەسەتىن بۇل تىركەس يساعا قاتىستى قولدانىلعان. بۇل ونىڭ جەرگە كەلگەندە، ادام تانىنە ەنە سالعان رۋحاني جاراتىلىس ەمەس، ايەلدەن تۋىلىپ، تولىق ماعىنادا ادام بولعانىن بىلدىرەدى. سونداي-اق بۇل تىركەس يسانىڭ دانيال 7:13، 14 تە جازىلعان پايعامبارلىقتى ورىندايتىنىنا نۇسقاعان. ەۆرەي جازبالارىندا بۇل تىركەس ەزەكيەلگە، دانيالعا قاتىستى قولدانىلعان. وسىلاي جۇمىر باستى حابارشى مەن ونى جاريالاۋدى تاپسىرعان تۇلعانىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىققا نازار اۋدارىلعان (ەزك 3:17؛ دن 8:17؛ مت 19:28؛ 20:28).
ادار.
بابىل تۇتقىندىعىنان بوساعاننان كەيىنگى ياھۋديلەردىڭ قاسيەتتى كۇنتىزبەسىنىڭ 12 ٴنشى، ال شارۋاشىلىق كۇنتىزبەسىنىڭ 6 نشى ايىنىڭ اتاۋى. بۇل اي قازىرگى كۇنتىزبە بويىنشا اقپاننىڭ ورتاسى مەن ناۋرىزدىڭ ورتاسىنا دەيىنگى ۋاقىتتى قامتيدى (ەست 3:7). B15 قوسىمشاسىن قاراڭىز.
ازازەل.
ەۆرەيدىڭ بۇل ٴسوزى «عايىپ بولاتىن تەكە» دەگەندى بىلدىرسە كەرەك. كۇنانى وتەيتىن كۇنى ازازەل ٷشىن تاڭدالعان تەكە ٴشول دالاعا قويا بەرىلەتىن. بۇل حالىقتىڭ وتكەن جىلعى كۇناسىنىڭ اكەتىلگەنىن بەينەلەگەن (م3ج 16:8، 10 ٴسىلت.).
ازالى كيىم.
ادەتتە بۇل كيىم ٴداندى-داقىل سالاتىن قاپ، دوربا نە قالتا جاسايتىن ەشكىنىڭ قارا جۇنىنەن توقىلاتىن. ازالى كيىمدى مارقۇمدى جوقتاعاندا، سونداي-اق ادام ٴبىر نارسەگە قايعىرعاندا نە وكىنگەندە كيگەن (م1ج 37:34؛ لق 10:13).
ازاپ باعاناسى.
گرەكشە «ستاۋروس». بۇل ٴسوز تىك بورەنە نە اعاشتىڭ دىڭگەگى دەگەندى بىلدىرەدى. يسانى وسىنداي باعاناعا ٸلىپ ولتىرگەن. گرەكتىڭ بۇل ٴسوزىن ايقىش دەپ تۇسىنۋگە ەشقانداي نەگىز جوق. ايقىش ٴماسىح كەلگەنگە دەيىن عاسىرلار بويى پۇتقا تابىنۋشىلاردىڭ ٴرامىزى بولىپ كەلگەن. ال ٴتۇپنۇسقاداعى ٴسوزدى «ازاپ باعاناسى» دەپ اۋدارۋ بۇل ٴسوزدىڭ ماعىناسىن تولىق قامتيدى. ويتكەنى بۇل ٴسوز يسانىڭ باسىنا تۇسەتىن ازاپتى، قيىنشىلىق پەن ماسقارانى ٴتۇسىندىرۋ ٷشىن دە قولدانىلعان (مت 16:24؛ ەۆ 12:2). باعاناعا ٸلۋدى قاراڭىز.
ازاتتىق جىلى.
يسرايل حالقى ۋادە ەتىلگەن جەرگە كىرگەن كەزدەن باستاپ سانالعان ٵربىر 50 ٸنشى جىلدىڭ اتاۋى. سول جىلى جەر جىرتىلمايتىن، ەۆرەي قۇلدارعا بوستاندىق بەرىلەتىن، ساتىلعان مۇرالىق جەرلەر قايتارىلاتىن. بۇل حالىقتىڭ ازاتتىق الىپ، باستاپقىدا قۇداي ورناتقان جاعدايدى قالپىنا كەلتىرگەنىن اتاپ وتەتىن جىل بولعان (م3ج 25:10).
ازعىندىق.
گرەكشە «پورنيا». بۇعان قۇدايدىڭ كوز الدىندا زاڭسىز بولىپ ەسەپتەلەتىن جىنىستىق قاتىناستىڭ بارلىق ٴتۇرى، ياعني نەكە ادالدىعىن بۇزۋ، جەزوكشەلىك، نەكەگە تۇرماعانداردىڭ جىنىستىق قاتىناسى، گوموسەكسۋاليزم جانە مالمەن جىنىستىق قاتىناستا بولۋ كىرەدى. ايان كىتابىندا بۇل ٴسوز بەينەلى ماعىنادا، ياعني «ۇلى بابىل» دەپ اتالعان ٴدىني جەزوكشەنىڭ بيلىك پەن دۇنيە-مۇلىك ٷشىن وسى دۇنيەنىڭ بيلەۋشىلەرىمەن جاساعان بايلانىسىنا، قاتىستى قولدانىلعان (ايان 14:8؛ 17:2؛ 18:3؛ مت 5:32؛ ە.ٴى 15:29؛ عل 5:19). جەزوكشە ٴسوزىن قاراڭىز.
ازيا.
گرەك جازبالارىندا ريم پروۆينسياسى. ونىڭ اۋماعىنا بۇگىندەگى تۇركيانىڭ باتىسى مەن ساموس، پاتموس سياقتى جاعالاۋدا ورنالاسقان كەيبىر ارالدار كىرگەن. استاناسى ەفەس قالاسى بولعان (ە.ٴى 20:16؛ ايان 1:4). B13 قوسىمشاسىن قاراڭىز.
اينىماس سۇيىسپەنشىلىك.
ەۆرەي ٴتىلىنىڭ «حەسەد» دەگەن ٴسوزى كوپ جاعدايدا وسىلاي اۋدارىلدى. بۇل ٴسوز بورىش، ادالدىق، قاتتى باۋىر باسۋ سياقتى سەزىمدەردەن تۋاتىن سۇيىسپەنشىلىككە نۇسقايدى. بۇل ٴسوز ٴجيى قۇدايدىڭ ادامدارعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىنە قاتىستى قولدانىلادى، ٴبىراق ادامدار اراسىندا دا تانىتىلادى (م2ج 34:6؛ رۋت 3:10).
ايىپ قۇرباندىعى.
ادامنىڭ جەكە باسىنىڭ كۇناسى ٷشىن اكەلىنەتىن قۇرباندىق. كۇنا ٷشىن اكەلىنەتىن باسقا قۇرباندىقتاردان وزگەشەلىگى بار. بۇل قۇرباندىقتى كۇنانىڭ كەسىرىنەن بۇزىلعان كەلىسىم قۇقىقتارىن قالپىنا كەلتىرۋ ٷشىن جانە جازادان بوساتىلۋ ٷشىن ىسىنە وكىنگەن ادام اكەلگەن (م3ج 7:37؛ 19:22؛ يش 53:10).
اقساقال.
ەگدە تارتقان كىسى. ٴبىراق جازبالاردا بۇل ٴسوز نەگىزىنەن قوعامدا نە حالىق اراسىندا قانداي دا ٴبىر بيلىگى جانە جاۋاپكەرشىلىگى بار ادامعا قاتىستى قولدانىلادى. ايان كىتابىندا كوكتەگى جاراتىلىستارعا قاتىستى دا قولدانىلعان. قاۋىمدا جەتەكشىلىك ەتۋ مىندەتى جۇكتەلگەن ادامدار جايلى بولعاندا، گرەكتىڭ «پرەسبيتەروس» ٴسوزى «اقساقال» دەپ اۋدارىلدى (م2ج 4:29؛ ن.س 31:23؛ ت1ح 5:17؛ ايان 4:4).
الاموت.
«قىزدار، جاس ايەلدەر» دەگەندى بىلدىرەتىن بۇل مۋزىكالىق تەرمين جاس ايەلدەردىڭ سوپرانو داۋسىنا نۇسقاعان بولسا كەرەك. بۇل مۋزىكا ٷزىندىسىنىڭ نە ونى سۇيەمەلدەيتىن اسپاپتىڭ جوعارى رەگيستردە ورىندالۋ كەرەكتىگىن كورسەتكەنگە ۇقسايدى (ش1ج 15:20؛ زب 46:كىرىسپە).
الاپەس.
جۇقپالى تەرى اۋرۋى. كيەلى كىتاپتاعى الاپەس قازىرگى وسى اتپەن بەلگىلى اۋرۋدى عانا بىلدىرمەيدى. كيىم مەن ۇيدە پايدا بولاتىن جۇقپا دا الاپەس دەپ اتالعان (م3ج 14:54؛ لق 5:12).
العاشقى ٶنىم.
ناۋقان كەزىندە جينالعان ٶنىمنىڭ العاشقىسى؛ كەز كەلگەن العاشقى جەمىس نە ٶنىم. ەحوبا يسرايل حالقىنان «العاشقى ٶنىمدى» — ادام، مال نە وسىمدىك بولسىن — وزىنە ۇسىنۋدى تالاپ ەتكەن. اشىماعان نان مەيرامى مەن ەلۋىنشى كۇن مەيرامىندا حالىقتىڭ اتىنان ەحوباعا العاشقى ونىمدەر ۇسىنىلعان. سونداي-اق «العاشقى ٶنىم» بەينەلى ماعىنادا ٴماسىح پەن ونىڭ مايلانعان ٸزباسارلارىنا قاتىستى قولدانىلادى (ق1ح 15:23؛ م4ج 15:21؛ ن.س 3:9؛ ايان 14:4).
العاشقى ٶنىم مەيرامى؛ اپتالار مەيرامى.
ەلۋىنشى كۇن مەيرامىن قاراڭىز.
الەباستر.
ٴيىسماي قۇيىلاتىن كىشكەنتاي تاس قۇتىنىڭ اتاۋى. مۇنداي قۇتىلار مىسىرداعى الاباسترون قالاسىنىڭ ماڭىندا تابىلعان تاستاردان جاسالعان. بۇنداي قۇتىلار ىشىنە قۇيىلاتىن قىمبات ٴيىسماي بۋلانىپ كەتپەس ٷشىن اۋىز جاعى تار ەتىپ جاسالىپ، مىقتاپ بەكىتىلەتىن. قۇتى جاسالاتىن تاس تا الەباستر دەگەن اتاۋمەن بەلگىلى بولعان (مر 14:3 ٴسىلت.).
اللا.
قازاق تىلىندەگى سوزدىكتەرگە ساي، اللا — عالامدى جاراتۋشى قۇداي، اسقان قۇدىرەت يەسى. كيەلى كىتاپتىڭ وسى اۋدارماسىندا ەۆرەي ٴتىلىنىڭ «ەلوحيم» ٴسوزى «اللا»، «قۇداي»، «شىنايى قۇداي»، «ٴتاڭىر» دەپ تە اۋدارىلدى.
الفا جانە ومەگا.
بۇل گرەك ٵلىپبيىنىڭ ٴبىرىنشى جانە سوڭعى ارىپتەرىنىڭ اتاۋى. ايان كىتابىندا قۇدايدىڭ لاۋازىمى رەتىندە ٷش رەت قولدانىلعان. سول مانماتىندەردە اتالمىش تىركەس «العاشقى مەن سوڭعى»، «باسى جانە اياعى» دەگەندى بىلدىرەدى (ايان 1:8؛ 21:6؛ 22:13).
انت، سەرت.
كيەلى جازبالاردا ادام قۇدايعا انت نە سەرت بەردى دەگەن ٴسوز — ونىڭ قۇداي الدىندا ٴبىر نارسەنى ىستەۋگە، وعان قانداي دا ٴبىر قۇرباندىق نە سي-تارتۋ ۇسىنۋعا، ارنايى قىزمەت اتقارۋعا، ٴبىر نارسەدەن (زاڭعا قايشى كەلمەسە دە) باس تارتۋعا قاتىستى سالتاناتتى تۇردە ۋادە بەرگەنىن بىلدىرەدى. مۇنداي ۋادەنى مىندەتتى تۇردە ورىنداۋ كەرەك بولعان (م4ج 6:2؛ ۋع 5:4؛ مت 5:33).
ارام.
لاس، بىلعانىش بولۋدى دا، زاڭدى بۇزىپ، ٴدىني تۇرعىدان ارامدالۋدى دا بىلدىرەدى. كيەلى كىتاپتا بۇل سوزدەر ٴجيى مۇسا زاڭى بويىنشا تازا ەمەس، ارامدالعان جاعدايلارعا قاتىستى ايتىلادى (م3ج 5:2؛ 13:45؛ مت 10:1؛ ە.ٴى 10:14؛ ەف 5:5). تازا بولۋدى قاراڭىز.
ارام؛ ارامەيلەر.
شامنىڭ ۇلى ارام جانە ونىڭ ۇرپاقتارى. ارامەيلەر ليۆان تاۋلارىنان مەسوپوتامياعا دەيىن، سولتۇستىكتەگى تاۆر تاۋلارىنان داماسكىگە دەيىن جانە ودان ٵرى وڭتۇستىككە سوزىلعان ولكەنى مەكەن ەتكەن. بۇل ولكە ەۆرەيشە ارام، كەيىننەن سيريا دەپ اتالعان، ال تۇرعىندارى سيريالىقتار دەپ اتالىپ كەتكەن (م1ج 25:20؛ م5ج 26:5؛ وش 12:12).
ارامەي ٴتىلى.
سەميت ٴتىلدى توپقا جاتادى، ەۆرەي تىلىنە ۇقساس جانە ٵلىپبيى بىردەي. باستاپقىدا بۇل تىلدە ارامەيلەر سويلەگەن، كەيىن اسسيريا جانە بابىل يمپەريالارىندا ساۋدا-ساتتىق پەن قارىم-قاتىناستا قولدانىلاتىن حالىقارالىق تىلگە اينالعان. سونداي-اق پەرسيا يمپەرياسىنىڭ مەملەكەتتىك ٴتىلى بولعان (ەزر 4:7). ەزرا، ەرەميا مەن دانيال كىتاپتارىنىڭ كەي بولىكتەرى ارامەي تىلىندە جازىلعان (ەزر 4:8—6:18؛ 7:12—26؛ ەرم 10:11؛ دن 2:4ا—7:28).
ارەوپاگ.
افينا قالاسىنداعى اكروپولدىڭ سولتۇستىك-باتىس جاعىنداعى توبە. سول توبەدە جينالاتىن سوت كەڭەسى دە وسىلاي اتالعان. ەپيكۋر مەن ستويك ٴپالساپاشىلارى پاۋىلدى ارەوپاگ توبەسىنە الىپ كەلىپ، ۋاعىزداپ جۇرگەن ٸلىمىن ٴتۇسىندىرۋدى سۇراعان (ە.ٴى 17:19).
ارماگەددون.
ەۆرەيشە «حار مەگيددون»، ماعىناسى «مەگيددو تاۋى». بۇل ٴسوز «قۇدىرەتى شەكسىز قۇدايدىڭ ۇلى كۇنى بولاتىن سوعىسقا» نۇسقايدى. سول كۇنى «جەرجۇزىنىڭ پاتشالارى» ەحوباعا قارسى شايقاسۋ ٷشىن جينالادى (ايان 16:14، 16؛ 19:11—21). زور الاپاتتى قاراڭىز.
اساتاياق.
كيەلى كىتاپتا پاتشا بيلىگىنىڭ بەلگىسى بولعان تاياقتى بىلدىرەدى (م1ج 49:10؛ ەۆ 1:8).
اسپان پاتشايىمى.
ايەل ٴتاڭىردىڭ لاۋازىمى. وعان ەرەميا پايعامباردىڭ كەزىندە جولدان تايعان يسرايلدىكتەر تابىنىپ كەتكەن بولاتىن. كەيبىرەۋلەردىڭ پايىمداۋىنشا، بۇل — بابىلدىقتاردىڭ ايەل قۇدايى يشتار (استارتا). ەرتەدەگى شۋمەرلەر ونى يناننا دەپ اتاعان، ماعىناسى — «اسپان پاتشايىمى». ول اسپاننىڭ عانا ەمەس، قۇنارلىلىق پەن ٶسىپ-ٶنۋدىڭ ٴتاڭىرى دەپ تە سانالعان. مىسىرلىقتاردىڭ جازبالارىندا استارتا «اسپان حانىمى» دەپ تە اتالعان (ەرم 44:19).
استىق باستىرۋ؛ قىرمان.
استىقتىڭ ٴدانىن ساباعى مەن قاۋىزىنان اجىراتۋ ٷشىن تاياقپەن ۇرعىلاۋ. ال كوپ استىقتى قىرمانعا جيناپ، ۇستىنەن مالعا جەگىلگەن شانامەن نە دوڭگەلەكتەرمەن اينالا ٴجۇرىپ باستىرعان. قىرمان ادەتتە بيىكتەۋ، جەل جاقسى سوعاتىن اشىق الاڭدا بولعان (م3ج 26:5؛ يش 41:15؛ مت 3:12).
اۋلا.
كيەلى شاتىردىڭ اينالاسىنداعى قورشالعان اشىق الاڭ، سونداي-اق عيباداتحانانىڭ باس عيماراتىنىڭ اينالاسىنداعى دۋالمەن قورشالعان اشىق الاڭ. قۇرباندىق وشاعى كيەلى شاتىردىڭ اۋلاسىندا، ال كەيىننەن عيباداتحانانىڭ ىشكى اۋلاسىندا تۇرعان (5B، 8B، 11B قوسىمشاسىن قاراڭىز). كيەلى كىتاپتا ۇيلەر مەن سارايلاردىڭ دا اۋلاسى جايلى ايتىلعان (م2ج 8:13؛ 27:9؛ پ1ج 7:12؛ ەست 4:11؛ مت 26:3).
اۋمين.
«سولاي بولسىن» نە «راس» دەگەندى بىلدىرەدى. بۇل — «ادال بولۋ، سەنىمدى بولۋ» دەگەندى بىلدىرەتىن ەۆرەيدىڭ «امان» دەگەن سوزىنەن شىققان ٴسوز. «اۋمين» ٴسوزىن قانداي دا ٴبىر انتپەن، دۇعامەن نە سوزدەرمەن كەلىسكەندە ايتقان. ايان كىتابىندا بۇل ٴسوز يسانىڭ لاۋازىمى رەتىندە قولدانىلعان (م5ج 27:26؛ ش1ج 16:36؛ ايان 3:14).
احايا.
گرەك جازبالارىندا بۇل ٴسوز ريم پروۆينسياسى بولعان وڭتۇستىك گرەكيا ايماعىنا نۇسقايدى. استاناسى — قورىنت قالاسى. احايا بۇكىل پەلوپوننەس تۇبەگى مەن گرەكيانىڭ ورتالىق بولىگىن قامتىعان (ە.ٴى 18:12). B13 قوسىمشاسىن قاراڭىز.
اشتار.
قاناحاندىقتاردىڭ ايەل ٴتاڭىرى؛ باعال قۇدايىنىڭ ايەلى. اشتار سوعىس جانە قۇنارلىلىق پەن ٶسىپ-ٶنۋ ٴتاڭىرى بولىپ ەسەپتەلگەن (س1ج 7:3).
اشىماعان نان مەيرامى.
يسرايلدىكتەردىڭ جىل سايىن تويلايتىن باستى ٷش مەيرامىنىڭ العاشقىسى. بۇل مەيرام قۇتقارىلۋ مەيرامىنىڭ كەلەسى كۇنى، ياعني 15 ٸنشى نيساندا باستالىپ 7 كۇنگە سوزىلاتىن. حالىق مىسىردان شىققاندارىن ەسكە الۋ ٷشىن، اشىتقىسىز پىسىرىلگەن نان جەۋ كەرەك بولعان (م2ج 23:15؛ مر 14:1).
اشىتقى.
قامىردى نە سۇيىقتىقتى اشىتاتىن قاسيەتى بار زات؛ اسىرەسە اشىتىلعان قامىردان الىنىپ قويىلعان بولىك. كيەلى كىتاپتا بۇل ٴسوز ٴجيى بەينەلى ماعىنادا كۇنا مەن ٴبۇلىنۋدى جانە كوزگە كورىنبەي ٶسۋ، تاراۋ پروسەسىن بىلدىرەدى (م2ج 12:20؛ مت 13:33؛ عل 5:9).
ٵ
ادىلدىك؛ ٵدىل.
كيەلى كىتاپتا بۇل ۇعىم ٴجيى قۇدايدىڭ دۇرىس پەن بۇرىسقا، جاقسى مەن جامانعا قاتىستى تالاپتارىنا ساي بولۋ ماعىناسىندا قولدانىلعان (م1ج 15:6؛ م5ج 6:25؛ ن.س 11:4؛ سف 2:3؛ مت 6:33).
امەڭگەرلىك.
باستاپقىدا ادەت-عۇرىپ بولعان، ال كەيىن مۇسا زاڭىنا ەنگەن. ەگەر ادام ارتىنان ۇل قالدىرماي قايتىس بولسا، زاڭعا ساي، مارقۇمنىڭ ۇرپاعىن جالعاستىرۋ ٷشىن باۋىرى ونىڭ جەسىرىنە ۇيلەنۋ كەرەك بولعان (م1ج 38:8؛ م5ج 25:5).
ٵن-كۇي جەتەكشىسى.
ٴزابۇر جىرلارىندا قولدانىلعان. ەۆرەي ٴسوزى ٵن-كۇيدىڭ ورىندالۋىنا جەتەكشىلىك ەتكەن، لەۋىلىك انشىلەردى دايىنداپ، جاتتىقتىرعان، ٴتىپتى اندەردىڭ جۇرت الدىندا ايتىلۋىن ۇيىمداستىرعان ادامعا نۇسقاسا كەرەك (زب 4:كىرىسپە؛ 5:كىرىسپە).
اسكەرباسى ەحوبا.
بۇل تىركەس الەمنىڭ بيلەۋشىسى رەتىندە قۇدايدىڭ قول استىندا سانسىز رۋحاني جاراتىلىستاردىڭ، ياعني پەرىشتەلەردەن قۇرالعان قالىڭ قولدىڭ، بار ەكەنىنە نۇسقايدى (زب 103:20، 21؛ يش 1:24؛ ەرم 32:17، 18؛ رم 9:29).
ب
باعال.
قاناحاندىقتاردىڭ قۇدايى. ول اسپان يەسى، جاۋىن بەرۋشى، ٵرى قۇنارلىلىق پەن ٶسىپ-ٶنۋ قۇدايى دەپ سانالعان. سونداي-اق دارەجەسى تومەندەۋ جەرگىلىكتى قۇدايلاردى دا «باعال» دەپ اتاعان. ەۆرەي ٴسوزىنىڭ ماعىناسى — «يە، قوجايىن» (پ1ج 18:21؛ رم 11:4).
باعانا.
تىك قويىلعان تىرەك نە ۇستىن، يا بولماسا ۇستىنعا ۇقسايتىن نارسە. كەيدە باعانالار تاريحي وقيعانى ەسكە سالىپ تۇرۋ ٷشىن ورناتىلاتىن بولعان. سۇلەيمەن سالعان عيباداتحانا مەن باسقا دا عيماراتتاردا باعانالار بولعان. جالعان ٴدىندى ۇستاناتىن حالىقتار تابىنۋ ٷشىن قاسيەتتى باعانالار ورناتقان. كەيدە يسرايلدىكتەر دە سولارعا ەلىكتەگەن (بي 16:29؛ پ1ج 7:21؛ 14:23).
باعاناعا ٸلۋ.
ەجەلدە كەيبىر حالىقتاردا قولدانىلعان جازانىڭ ٴتۇرى. ادامنىڭ ٶلى دەنەسىن باسقالارعا ەسكەرتۋ رەتىندە نە جۇرت الدىندا ماسقارا ەتۋ ٷشىن باعاناعا ىلگەن. قاتىگەزدىكتەرىمەن بەلگىلى بولعان اسسيريالىقتار سوعىس كەزىندە قولعا تۇسكەن تۇتقىندارىن ۇشكىر باعاناعا وتىرعىزىپ، تىگىنەن كوتەرىپ قوياتىن بولعان. ال ياھۋديلەردىڭ زاڭى بويىنشا، قۇدايدى بالاعاتتاۋ نە پۇتقا تابىنۋ سياقتى اسا اۋىر كۇنا جاساعان ادامدى الدىمەن تاس اتقىلاپ نە باسقاشا ولتىرگەن، سوسىن ٴمايىتىن باعاناعا نە اعاشقا باسقالارعا ەسكەرتۋ بولسىن دەپ ىلگەن (م5ج 21:22، 23؛ س2ج 21:6، 9). ريمدىكتەر جازالانعان ادامدى باعاناعا بايلاپ قوياتىن. وسىلاي ادام بىرنەشە كۇن بويى ازاپتانىپ، شولدەن، اشتىقتان نە باسىنان كۇن وتكەننەن ولەتىن. ال كەي جاعدايلاردا، مىسالى يسانىڭ جاعدايىندا، ادامنىڭ اياعى مەن قولىن باعاناعا شەگەلەپ قوياتىن بولعان (لق 24:20؛ جح 19:14—16؛ 20:25؛ ە.ٴى 2:23، 36). ازاپ باعاناسىن قاراڭىز.
باعۋشى.
قوي-ەشكى مالىن قامقورلىقپەن باعاتىن، قورعايتىن ادام. بۇل ٴسوز بەينەلى ماعىنادا ەحوباعا قولدانىلىپ، قويلارعا تەڭەلگەن حالقىنا سۇيىسپەنشىلىكپەن قاراپ، قامقورلايتىنىنا نازار اۋدارادى. ٴبىر مىسالىندا يسا دا ٶزىن «ىزگى باعۋشىعا» تەڭەگەن. سونداي-اق «باعۋشى» ٴسوزى يسرايلدىڭ بيلەۋشىلەرى مەن جەتەكشىلەرىنە، ادال بولعانىنا دا، بولماعانىنا دا قاتىستى قولدانىلعان (زب 23:1، 2؛ ەرم 2:8؛ 3:15؛ جح 10:11).
باعىشتالۋدىڭ كيەلى بەلگىسى.
التىننان جاسالعان جىلتىر تاسپا. وعان ەۆرەيشە «كيەلىلىك ەحوباعا تيەسىلى» دەپ ويىپ جازىلعان. باس ٴدىني قىزمەتكەر كيەتىن سالدەنىڭ ماڭداي تۇسىنا تاعىلاتىن بولعان (م2ج 39:30). B5 قوسىمشاسىن قاراڭىز.
باعىشتاۋ مەيرامى.
انتيوح ەپيفان ارامداعان عيباداتحانانىڭ تازارتىلعانى تويلاناتىن جىل سايىنعى مەيرام. مەيرام كيسلەۆ ايىنىڭ 25-ىنەن باستاپ 8 كۇن تويلانعان (جح 10:22).
باقسى-بالگەرلىك (سپيريتيزم).
ولگەن ادامنىڭ تانىنەن رۋحى نە ارۋاعى ٴبولىنىپ شىعىپ، ٴتىرى ادامدارمەن تىكەلەي نەمەسە «ارقاسى بار» ادام نە باقسى (مەديۋم) ارقىلى بايلانىسادى دەگەن نانىم. «باقسى-بالگەرلىكپەن اينالىسۋ» دەپ اۋدارىلاتىن گرەكتىڭ «فارماكيا» ٴسوزى سوزبە-ٴسوز «ەسىرتكى قابىلداۋ» دەگەندى بىلدىرەدى. بۇل ٴسوزدىڭ سپيريتيزممەن بايلانىستى بولۋ سەبەبى — ەجەلدە ادامدار جىن-پەرىلەردى شاقىرىپ، ولاردىڭ كۇشىمەن باقسى-بالگەرلىكپەن اينالىسۋ ٷشىن ەسىرتكى قابىلداعان (عل 5:20؛ ايان 21:8).
باقىلاۋشى.
قاۋىمنىڭ قامىن ويلاۋ، قامقورلاۋ ٷشىن تاعايىندالعان ەر ادام. «باقىلاۋشى» دەپ «قورعاۋ ٷشىن باسشىلىق بەرۋ» دەگەن ماعىنانى بەرەتىن گرەكتىڭ «ەپيسكوپوس» ٴسوزى اۋدارىلدى. «باقىلاۋشى» جانە «اقساقال» («پرەسبيتەروس») دەگەن تەرميندەر ماسىحشىلەر قاۋىمىنداعى ٴبىر مىندەتكە نۇسقايدى. «اقساقال» تاعايىندالعان ادامنىڭ رۋحاني تولىسقاندىعىنا نۇسقاسا، «باقىلاۋشى» وعان جۇكتەلگەن مىندەتكە نۇسقايدى (ە.ٴى 20:28؛ ت1ح 3:2—7؛ پت1ح 5:2).
باس ٴدىني قىزمەتكەر.
مۇسا زاڭى بويىنشا تاعايىندالاتىن باس ٴدىني قىزمەتكەر قۇداي الدىنداعى حالىقتىڭ وكىلى جانە باسقا ٴدىني قىزمەتكەرلەردىڭ باقىلاۋشىسى بولعان. ونى «جوعارعى ٴدىني قىزمەتكەر» دەپ تە ايتقان (ش2ج 26:20؛ ەزر 7:5). كيەلى شاتىردىڭ، كەيىننەن عيباداتحانانىڭ ەڭ قاسيەتتى بولمەسىنە سونىڭ عانا كىرۋىنە بولاتىن. ول بولمەگە تەك جىلىنا ٴبىر رەت، كۇنانى وتەيتىن كۇنى، كىرەتىن. «باس ٴدىني قىزمەتكەر» دەگەن تىركەس يسا ماسىحكە دە قاتىستى قولدانىلعان (م3ج 16:2، 17؛ 21:10؛ مت 26:3؛ ەۆ 4:14).
باس جەتەكشى.
يسا ٴماسىحتىڭ لاۋازىمى. بۇل ونىڭ قۇدايعا ادال ادامداردى ولىمگە دۋشار ەتەتىن كۇنادان ارىلتىپ، ماڭگىلىك ومىرگە جەتەلەيتىن ماڭىزدى رولىنە نۇسقايدى (ە.ٴى 3:15؛ 5:31؛ ەۆ 2:10؛ 12:2).
باس پەرىشتە.
بۇل ٴسوز كيەلى كىتاپتا تەك جەكەشە تۇردە قولدانىلعان، ٵرى تەك ٴبىر عانا باس پەرىشتە بار ەكەنىنە نۇسقايدى. سونىمەن قاتار وندا باس پەرىشتەنىڭ اتى ميكايل ەكەنى ايتىلعان (دن 12:1؛ ياھ 9؛ ايان 12:7).
باسساۋعالايتىن قالالار.
بايقاۋسىزدا كىسى ٶلتىرىپ قويعان ادام كەك الۋشىدان قاشىپ باراتىن قالالار. لەۋىلىكتەرگە تيەسىلى مۇنداي التى قالا بولعان. ولاردى كەزىندە ەحوبانىڭ باسشىلىعىمەن مۇسا پايعامبار، ال كەيىننەن ەشۋا يسرايل حالقىنا ۋادە ەتىلگەن مەكەننىڭ ٵر جەرىنەن تاڭداعان بولاتىن. قاشقىن سونداي قالانىڭ بىرىنە جەتكەندە، قالا اقساقالدارى ونى جىلى قارسى الىپ، ماسەلەسىن قاقپا ماڭىندا تىڭدايتىن. ادەيىلەپ كىسى ولتىرگەن ادام جازادان قۇتىلىپ كەتپەس ٷشىن، كىسى ٶلىمى ورىن العان قالادا جۇرگىزىلگەن سوتتا قاشقىننىڭ كىنالى-كىناسىز ەكەنى تەكسەرىلەتىن. كىناسىز ەكەنى دالەلدەنسە، ول باسساۋعالايتىن قالاعا قايتارىلاتىن دا، ٶمىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن نە باس ٴدىني قىزمەتكەر كوز جۇمعانشا سول قالادا قالاتىن (م4ج 35:6، 11—15، 22—29؛ ەش 20:2—8).
بات.
شامامەن 22 ليترگە تەڭ سۇيىقتىق ولشەم بىرلىگى. بۇل قازبا جۇمىستارى كەزىندە تابىلعان بات دەگەن جازۋى بار ىدىس سىنىقتارىنىڭ كومەگىمەن انىقتالعان. كيەلى كىتاپتاعى باسقا دا ولشەمدەر باتتىڭ شامالاپ الىنعان ولشەمىنە قاراي ەسەپتەلىپ شىعارىلعان (پ1ج 7:38؛ ەزك 45:14). B14 قوسىمشاسىن قاراڭىز.
بەلگى.
قازىرگى نە بولاشاقتاعى قانداي دا ٴبىر نارسەنىڭ نىشانى بولىپ تابىلاتىن زات، ارەكەت، جاعداي نە ەرەكشە كورىنىس (م1ج 9:12، 13؛ پ2ج 20:9؛ مت 24:3؛ ايان 1:1).
بەلزەبۇل.
جىن-پەرىلەردىڭ ٵمىرشىسى نە بيلەۋشىسى شايتانعا قاتىستى ايتىلادى. بۇل باعال-زەبۋبتىڭ، ياعني ەكرونداعى فىلىستىرلەردىڭ ٴتاڭىرى باعالدىڭ، باسقاشا ايتىلعان ٴتۇرى بولسا كەرەك (پ2ج 1:3؛ مت 12:24).
بيلەر.
يسرايلدە پاتشالار بيلىك ەتكەنگە دەيىن ەحوبا ٶز حالقىن قورعاۋ ٷشىن تاعايىنداعان ەر ادامدار (بي 2:16).
بۋل.
ياھۋديلەردىڭ قاسيەتتى كۇنتىزبەسىنىڭ 8 ٸنشى، ال شارۋاشىلىق كۇنتىزبەسىنىڭ 2 ٴنشى ايىنىڭ اتاۋى. باستى ماعىناسى — «ٶنىم، جەمىس». بۇل اي قازىرگى كۇنتىزبە بويىنشا قازاننىڭ ورتاسىنان قاراشانىڭ ورتاسىنا دەيىنگى ۋاقىتتى قامتيدى (پ1ج 6:38). B15 قوسىمشاسىن قاراڭىز.
بۇعاۋ.
جازالاۋ ٷشىن قولدانىلعان قۇرال. بۇعاۋدىڭ كەيبىر ٴتۇرى تەك اياققا سالىنسا، باسقالارى ادامنىڭ بۇكىل دەنەسىن ٴيىپ، اياق-قولى مەن موينىنا سالىنعان (ەرم 20:2؛ ە.ٴى 16:24).
بۇرىشتىق تاس.
عيماراتتىڭ ەكى قابىرعاسىن بىرىكتىرىپ تۇرۋ ٷشىن، ولاردىڭ تۇيىسكەن جەرىنە، بۇرىشىنا، قويىلاتىن تاس. بۇرىشتىق تاس عيماراتتىڭ ىرگەتاسىنا جانە قابىرعا بىرىكتىرىلگەن جەردىڭ ەڭ توبەسىنە قويىلاتىن. ىرگەتاسقا قويىلاتىن بۇرىشتىق تاس نەگىزگى بۇرىشتىق تاس بولعان. كوپشىلىك جينالاتىن عيماراتتار نە قالا قابىرعاسىن سوققاندا، ادەتتە مىقتى بۇرىشتىق تاس قولدانىلعان. «بۇرىشتىق تاس» دەگەن ٴسوز بەينەلى ماعىنادا دا قولدانىلادى، مىسالى، جەر شارىنىڭ نەگىزىنىڭ قالانۋىنا قاتىستى ايتىلعاندا. يسا بولسا ماسىحشىلەر قاۋىمىنىڭ، ياعني رۋحاني ٷيدىڭ، «بۇرىشتىق تاسىنا» تەڭەلگەن (ەف 2:20؛ ٵپ 38:6).
گ
گادەس.
گرەكتىڭ بۇل ٴسوزى ەۆرەيدىڭ «شەول» سوزىمەن ماعىنالاس، ٵرى ادامنىڭ ولىمىنە نۇسقايدى. كوردى قاراڭىز.
گەراح.
سالماعى 57.0 گرامعا تەڭ ولشەم بىرلىگى. شەكەلدىڭ 20/1 بولىگىنە تەڭ بولعان (م3ج 27:25). B14 قوسىمشاسىن قاراڭىز.
گەرمەس.
گرەكتەردىڭ قۇدايى زەۆستىڭ ۇلى. ليسترادا جۇرت پاۋىلدى قۇدايلاردىڭ حابارشىسى ٵرى شەشەندىكتىڭ قۇدايى گەرمەس دەپ ويلاپ قالعان بولاتىن (ە.ٴى 14:12).
گيتتيت.
ماعىناسى بەلگىسىز مۋزىكالىق تەرمين. ەۆرەيدىڭ «گات» سوزىنەن شىققان كورىنەدى. كەيبىرەۋلەردىڭ ويىنشا، بۇل ٴسوز شاراپ دايىنداۋ كەزىندەگى اندەرمەن بايلانىستى اۋەنگە نۇسقايدى، ويتكەنى «گات» ٴسوزى ٴجۇزىم سىعاتىن ورىنعا نۇسقايدى (زب 81:كىرىسپە).
گرەك.
ع
عالاقات.
يوردان وزەنىنىڭ شىعىس جاعىنداعى يابوك اڭعارىنىڭ سولتۇستىگى مەن وڭتۇستىگىن الىپ جاتقان شۇرايلى اۋماق. كەيدە يسرايلدىڭ رۋبەن، عاد جانە ماناسا رۋىنىڭ جارتىسى مەكەندەگەن يوردان وزەنىنىڭ شىعىسىنداعى وڭىرگە قاتىستى قولدانىلعان (م4ج 32:1؛ ەش 12:2؛ پ2ج 10:33). 4B قوسىمشاسىن قاراڭىز.
عيبادات توبەلەرى.
قىر نە تاۋ ۇستىندەگى، جاساندى بيىك توبەلەردەگى عيبادات ورىندارى. توبەلەر كەيدە قۇدايعا عيبادات ەتكەن ورىن بولعانىمەن، كوبىنەسە جالعان تاڭىرلەرگە تابىناتىن ورىنداردى بىلدىرەدى (م4ج 33:52؛ پ1ج 3:2؛ ەرم 19:5).
عيباداتحانا.
كيەلى شاتىردىڭ ورنىن باسقان ٵرى يسرايلدىكتەردىڭ ٴمىناجات ورتالىعى بولعان يەرۋساليمدەگى عيمارات. العاشقى عيباداتحانانى سۇلەيمەن پاتشا سالدى، ٴبىراق كەيىن ونى بابىلدىقتار قيراتتى. ەكىنشى عيباداتحانانى بابىل تۇتقىندىعىنان ورالعان زوروبابەل تۇرعىزدى، ال كوپ جىلدان كەيىن ونى ۇلى يرود قالپىنا كەلتىردى. كيەلى كىتاپتا عيباداتحانا ٴجيى «ەحوبانىڭ ٷيى» دەلىنەدى (ەزر 1:3؛ 6:14، 15؛ ش1ج 29:1؛ ش2ج 2:4؛ مت 24:1). 8B، B11 قوسىمشالارىن قاراڭىز.
د
داگون.
فىلىستىرلەردىڭ قۇدايى. ٴسوزدىڭ شىعۋ تاريحى بەلگىسىز، ٴبىراق كەيبىر عالىمدار بۇل ٴسوزدى ەۆرەيدىڭ «داح» (بالىق) سوزىمەن بايلانىستىرادى (بي 16:23؛ س1ج 5:4).
داريك.
سالماعى 4.8 گرامعا تەڭ پارسىلاردىڭ التىن تيىنى (ش1ج 29:7). B14 قوسىمشاسىن قاراڭىز.
دايارلىق كۇنى.
دەمالىس كۇنىنىڭ الدىنداعى ٴتۇرلى دايىندىقتار جاسالاتىن كۇن. ياھۋديلەردىڭ كۇنى نە تاۋلىگى كەشكە، ياعني كۇن باتقاندا باستالعان. سوندىقتان ٴبىزدىڭ جۇما كۇنىمىزدىڭ كەشىندە ياھۋديلەردىڭ دايارلىق كۇنى ٴبىتىپ، دەمالىس كۇنى باستالعان (مر 15:42؛ لق 23:54).
ٴداۋىتتىڭ قالاسى.
ٴداۋىت ەبۋس قالاسىن جەڭىپ، سوندا پاتشا سارايىن سوققاننان كەيىن قالاعا بەرىلگەن اتاۋ. ول سيون دەپ تە اتالدى. سيون يەرۋساليمنىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىندا ورنالاسقان، ٵرى قالانىڭ ەڭ ەسكى بولىگى بولعان (س2ج 5:7؛ ش1ج 11:4، 5).
ٴداۋىتتىڭ ۇلى.
يساعا قاتىستى ٴجيى قولدانىلاتىن تىركەس. بۇل ونىڭ پاتشالىقتىڭ مۇراگەرى ەكەنىنە باسا نازار اۋدارادى. كەلىسىم بويىنشا بۇل مۇراگەر ٴداۋىتتىڭ اۋلەتىنەن شىعۋ كەرەك بولعان (مت 12:23؛ 21:9).
دەكاپوليس.
باستاپقىدا ون قالادان قۇرالعان گرەك قالالارىنىڭ توبى (گرەكشە «دەكا» — ون، «پوليس» — قالا). بۇل قالالاردىڭ باسىم كوپشىلىگى عاليلەيا تەڭىزى مەن يوردان وزەنىنىڭ شىعىسىندا ورنالاسقاندىقتان، سول ولكە دە دەكاپوليس دەپ اتالعان. ولار ەلليندىك مادەنيەت پەن ساۋدا-ساتتىق ورتالىقتارى بولعان. يسا وسى ولكەمەن وتكەن، ٴبىراق ونداعى قالالاردىڭ ەشقايسىسىنا كىرمەگەنگە ۇقسايدى (مت 4:25؛ مر 5:20). 7A، B10 قوسىمشالارىن قاراڭىز.
دەمالىس كۇنى؛ دەمالىس جىلى.
ەۆرەيشە «شاببات». بۇل ٴسوز «تىنىعۋ؛ توقتاۋ» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ياھۋديلەر ٷشىن دەمالىس كۇنى اپتانىڭ جەتىنشى كۇنى (جۇمانىڭ كۇن باتقان مەزگىلىنەن سەنبىنىڭ كۇن باتقان مەزگىلىنە دەيىن جالعاسقان) جانە مەيرام كۇندەرى بولعان. ال دەمالىس جىلى دەپ 7 ٴنشى جانە 50 ٸنشى جىلداردى اتاعان. دەمالىس كۇنى عيباداتحاناداعى ٴدىني قىزمەتكەرلەردەن باسقا ەشكىم جۇمىس ىستەمەۋى كەرەك ەدى. ال دەمالىس جىلى جەر جىرتىلىپ، ەگىن ەگىلمەگەن جانە ەۆرەيلەر ٴبىر-ٴبىرىنىڭ قارىزدارىن كەشىرىپ، قايتارۋدى تالاپ ەتپەگەن. مۇسا زاڭىندا دەمالىس كۇنىنە قاتىستى اقىلعا قونىمدى تالاپتار بولعان. الايدا ٴدىني جەتەكشىلەر بىرتە-بىرتە ٶز ەرەجەلەرىن قوسىپ، يسانىڭ زامانىندا دەمالىس كۇنىن ۇستانۋ حالىق ٷشىن اۋىرتپالىققا اينالعان ەدى (م2ج 20:8؛ م3ج 25:4؛ لق 13:14—16؛ قل 2:16).
دينار.
سالماعى 85.3 گرام بولاتىن ٴريمنىڭ كۇمىس تيىنى، ٴبىر بەتىندە سەزاردىڭ بەينەسى باسىلعان. ٴبىر دينار — جالدامالى جۇمىسشىنىڭ ٴبىر كۇندىك اقىسى جانە ياھۋديلەردىڭ ريمدىكتەرگە «الىم-سالىق» رەتىندە بەرگەن اقشاسى (مت 22:17؛ لق 20:24). 14B قوسىمشاسىن قاراڭىز.
ديىرمەن تاس.
استىق ۇنتاقتاۋ ٷشىن ٴبىرىنىڭ ۇستىنە ٴبىرى قويىلعان ەكى دوڭگەلەك تاس. استىڭعى تاستىڭ ٴدال ورتاسىنداعى قازىققا ۇستىڭگى تاس كيگىزىلىپ، اينالدىرىلادى. كيەلى كىتاپ زامانىندا ٵربىر ۇيدە دەرلىك ايەلدەر قولداناتىن قولديىرمەن بولعان. وتباسىنىڭ كۇندەلىكتى نانى قولديىرمەنگە تاۋەلدى بولعاندىقتان، مۇسا زاڭىندا قولديىرمەندى نە ونىڭ ۇستىڭگى تاسىن كەپىلدىككە الۋعا تيىم سالىنعان. قۇرىلىمى وسىعان ۇقساس ۇلكەن ديىرمەننىڭ تاسىن مال اينالدىراتىن (م5ج 24:6؛ مر 9:42).
دراحما.
گرەك جازبالارىندا سالماعى 4.3 گرام بولعان گرەكتىڭ كۇمىس تيىنىنا نۇسقايدى. ال ەۆرەي جازبالارىندا پەرسيا بيلىك قۇرعان ۋاقىتتا قولدانىلعان التىن دراحماعا (1 داريككە تەڭ بولعان) نۇسقايدى (نەح 7:70؛ مت 17:24). B14 قوسىمشاسىن قاراڭىز.
دۇنيە.
گرەكشە «كوسموس». بۇل ٴسوز 1) جالپى ادامزاتتى، 2) ادام ٶمىر ٴسۇرىپ جاتقان ورتانى، 3) ەحوبانىڭ قىزمەتشىلەرىنەن بولەك قالىڭ جۇرتتى ٴبىلدىرۋى مۇمكىن (جح 3:16؛ 15:19؛ ق1ح 7:31).
ٴدىني قىزمەتكەر.
قۇدايدىڭ وكىلى رەتىندە قىزمەت ەتەتىن جانە حالىققا قۇداي مەن ونىڭ زاڭدارى تۋرالى ٴبىلىم بەرەتىن ەر كىسى. سونداي-اق ولار قۇداي الدىندا حالىقتىڭ وكىلى رەتىندە دە قىزمەت ەتىپ، قۇرباندىقتار ۇسىنعان جانە حالىق ٷشىن كەشىرىم سۇراعان، ٶتىنىش ايتقان. مۇسا زاڭى ەنگىزىلمەس بۇرىن ٵر وتاعاسى وتباسى ٷشىن ٴدىني قىزمەتكەر بولعان. ال زاڭ بەرىلگەننەن كەيىن بۇل قىزمەتتى لەۋى رۋىنان شىققان حاروننىڭ اۋلەتىندەگى ەر ادامدار اتقارعان. لەۋى رۋىنىڭ قالعان ەر ادامدارى ولاردىڭ كومەكشىلەرى بولعان. جاڭا كەلىسىم كۇشىنە ەنگەندە، رۋحاني يسرايل ٴدىني قىزمەتكەرلەر حالقى، ال يسا ٴماسىح باس ٴدىني قىزمەتكەر بولدى (م2ج 28:41؛ ەۆ 9:24؛ ايان 5:10).
ە
ەۆرەي.
العاش رەت ىبىرام (ىبىرايىم) ەۆرەي دەپ اتالىپ، امورلىق كورشىلەرىنەن ەرەكشەلەندى. كەيىننەن بۇل اتاۋ ىبىرايىمنىڭ نەمەرەسى جاقىپتان تاراعان ۇرپاققا جانە سولار سويلەگەن تىلگە قاتىستى ايتىلدى. يسا ٴماسىحتىڭ زامانىندا ەۆرەي تىلىندە ارامەي تىلىنەن ەنگەن سوزدەر بولعان. بۇل تىلدە يسا مەن ونىڭ شاكىرتتەرى سويلەگەن (م1ج 14:13؛ م2ج 5:3؛ ە.ٴى 26:14).
ەۆفرات.
ازيانىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىنداعى ەڭ ۇزىن، ەڭ باستى وزەن. مەسوپوتامياداعى ەكى ۇلكەن وزەننىڭ ٴبىرى. العاش رەت بۇل اتاۋ ەدەم باعىنداعى ٴتورت وزەننىڭ ٴبىرى رەتىندە مۇسانىڭ 1-جازباسى 2:14 تە كەزدەسەدى. بۇل وزەن يسرايلگە بەرىلگەن جەردىڭ سولتۇستىك شەگاراسى بولعان (م1ج 15:18؛ ايان 16:12). B2 قوسىمشاسىن قاراڭىز.
ەدوم.
ىسقاقتىڭ ۇلى ەساۋدىڭ ەكىنشى اتى. ەساۋدىڭ (ەدومنىڭ) ۇرپاعى ٶلى تەڭىز بەن اكابا شىعاناعىنىڭ اراسىنداعى تاۋلى ايماقتى، سەيىر ٶڭىرىن، مەكەن ەتكەن. بۇل جەر كەيىن ەدوم دەپ اتالىپ كەتتى (م1ج 25:30؛ 36:8). 3B، B4 قوسىمشالارىن قاراڭىز.
ەدۋتۋن.
ماعىناسى بەلگىسىز بۇل تەرمين ٴزابۇردىڭ 39، 62، 77-جىرلارىنىڭ كىرىسپەسىندە كەزدەسەدى. مۇنداي كىرىسپەلەر ٴزابۇر جىرلارىنىڭ ورىندالۋىنا، بالكىم، ايتىلۋ مانەرىنە نە مۋزىكالىق اسپابىنا قاتىستى باسشىلىق بەرگەن بولسا كەرەك. ەدۋتۋن ەسىمدى لەۋىلىك مۋزىكانت بولعان، سوندىقتان ٴزابۇردىڭ بەلگىلى ٴبىر مانەردە نە اسپاپتا ورىندالۋى سول لەۋىلىكپەن نە ونىڭ ۇلدارىمەن بايلانىستى بولعان بولۋى مۇمكىن.
ەلۋل.
بابىل تۇتقىندىعىنان بوساعاننان كەيىنگى ياھۋديلەردىڭ قاسيەتتى كۇنتىزبەسىنىڭ 6-نشى، ال شارۋاشىلىق كۇنتىزبەسىنىڭ 12 ٴنشى ايىنىڭ اتاۋى. بۇل اي قازىرگى كۇنتىزبە بويىنشا تامىزدىڭ ورتاسىنان قىركۇيەكتىڭ ورتاسىنا دەيىنگى ۋاقىتتى قامتيدى (نەح 6:15). B15 قوسىمشاسىن قاراڭىز.
ەلۋىنشى كۇن مەيرامى.
ياھۋديلەردىڭ بارلىق ەر ادامدارى يەرۋساليمدە تويلاۋى كەرەك بولعان ماڭىزدى ٷش مەيرامنىڭ ەكىنشىسى. گرەك جازبالارىندا ەلۋىنشى كۇن مەيرامى دەپ، ال ەۆرەي جازبالارىندا العاشقى ٶنىم مەيرامى نە اپتالار مەيرامى دەپ اتالعان. بۇل مەيرام نيساننىڭ 16-سىنان ساناعاندا 50 ٸنشى كۇنى وتكىزىلگەن (م2ج 23:16؛ 34:22؛ ە.ٴى 2:1).
ەلشى.
گرەكشە «اپوستولوس»، نەگىزگى ماعىناسى «جىبەرىلگەن». باسقالارعا قىزمەت ەتۋگە جىبەرىلگەن يساعا جانە كەيبىر ادامدارعا قاتىستى ايتىلادى. نەگىزىنەن بۇل ٴسوز يسا ٶزىنىڭ وكىلى ەتىپ تاعايىنداعان 12 شاكىرتىنە قاتىستى قولدانىلادى (مر 3:14؛ ە.ٴى 14:14).
ەڭ قاسيەتتى بولمە.
كيەلى شاتىردىڭ نە عيباداتحانانىڭ كەلىسىم ساندىعى قويىلعان تۇپكى بولمەسى. مۇسا زاڭى بويىنشا، بۇل بولمەگە باس ٴدىني قىزمەتكەرگە عانا جىلىنا ٴبىر رەت، كۇنانى وتەيتىن كۇنى، كىرۋگە رۇقسات ەتىلگەن (م2ج 26:33؛ م3ج 16:2، 17؛ پ1ج 6:16؛ ەۆ 9:3).
ەرىكتى ادام.
ريم يمپەرياسى بيلىك قۇرعان ۋاقىتتا ەرىكتى بولىپ تۋىلىپ، سول ەلدىڭ ازاماتتىعىن العان، ٵرى سوعان ساي قۇقىقتارى بار ادامدى وسىلاي اتاعان. قۇلدىقتان بوساتىلعان ادام دا ەرىكتى بولعان. رەسمي تۇردە بوساتىلعان ادامعا ريم ازاماتتىعى بەرىلەتىن، ٴبىراق ول مەملەكەتتىك قىزمەتكە قابىلدانبايتىن. ال بەيرەسمي ازات ەتىلگەندەرى ەرىكتى بولعانىمەن، ولاردىڭ ازاماتتىق قۇقىقتارى شەكتەۋلى بولعان (ق1ح 7:22).
ەستە ساقتاۋ قابىرى.
قايتىس بولعان ادامنىڭ سۇيەگى جاتقان جەر. بۇل — «ەستە ساقتاۋ» دەگەندى بىلدىرەتىن گرەكتىڭ «منەمەيون» ٴسوزىنىڭ اۋدارماسى. بۇل — ولگەن ادامنىڭ ەستە ساقتالاتىنىنا نۇسقايدى (جح 5:28، 29 ٴسىلت.).
ەتانيم.
ياھۋديلەردىڭ قاسيەتتى كۇنتىزبەسىنىڭ 7 ٴنشى، ال شارۋاشىلىق كۇنتىزبەسىنىڭ 1 ٸنشى ايىنىڭ اتاۋى. بۇل اي قازىرگى كۇنتىزبە بويىنشا قىركۇيەكتىڭ ورتاسىنان قازاننىڭ ورتاسىنا دەيىنگى ۋاقىتتى قامتيدى. ياھۋديلەر بابىلدان ورالعان سوڭ بۇل تيشري دەپ اتالىپ كەتكەن (پ1ج 8:2). B15 قوسىمشاسىن قاراڭىز.
ەفا.
كولەمى 22 ليترگە تەڭ استىق ولشەيتىن ىدىس. سۇيىقتىق ولشەيتىن باتتىڭ كولەمىنە تەڭ بولعان (م2ج 16:36؛ ەزك 45:10). B14 قوسىمشاسىن قاراڭىز.
ەفود.
ٴدىني قىزمەتكەرلەردىڭ الجاپقىشقا ۇقسايتىن كيىمى. باس ٴدىني قىزمەتكەر كيەتىن ەفودتىڭ ەرەكشەلىگى: الدىڭعى جاعىنا 12 اسىل تاس قوندىرىلعان ٴتوسقالتا تاعىلعان (م2ج 28:4، 6). B5 قوسىمشاسىن قاراڭىز.
ەفرەم.
ٴجۇسىپتىڭ ەكىنشى ۇلى. كەيىن ونىڭ ەسىمىمەن يسرايلدىڭ ٴبىر رۋى اتالدى. يسرايل ەكىگە بولىنگەن سوڭ، ەفرەم ون رۋدىڭ ىشىندەگى ەڭ بەدەلدىسى بولعاندىقتان، بۇكىل ون رۋلى پاتشالىق سونىڭ ەسىمىمەن اتالىپ كەتتى (م1ج 41:52؛ ەرم 7:15).
ەحوبا.
وسى باسىلىمدا جاراتۋشى قۇداي ەسىمىنىڭ قازاقشا دىبىستالۋى. ٴتۇپنۇسقا جازبالاردا بۇل ەسىم ٴتورت ەۆرەي ارپىمەن (تەتراگرامماتونمەن) بەرىلگەن. كيەلى كىتاپتىڭ وسى اۋدارماسىندا ەحوبا دەگەن ەسىم، ياح دەگەن قىسقا ٴتۇرىن ەسەپتەمەگەندە، 7000 نان استام رەت كەزدەسەدى. 4A، A5 قوسىمشالارىن قاراڭىز.
ج
جاقسىلىق پەن جاماندىقتى تانىتاتىن اعاش.
ەدەم باعىندا ٶسىپ تۇرعان بۇل اعاشتىڭ جەمىسىندە ەرەكشە قاسيەت بولعان جوق. بۇل اعاش قۇدايدىڭ ادامزات ٷشىن نەنىڭ «جاقسى»، نەنىڭ «جامان» ەكەنىن شەشۋ قۇقىن بىلدىرگەن (م1ج 2:9، 17).
جاقىپ.
ىسقاقتىڭ رابيعادان تۋىلعان ۇلىنىڭ ەسىمى. قۇداي كەيىن وعان يسرايل دەگەن ەسىم بەرىپ، ول يسرايل (نەمەسە يسرايلدىكتەر، ال كەيىن ياھۋديلەر) دەپ اتالعان حالىقتىڭ ٴتۇپ اتاسى بولدى. يسرايلدىڭ 12 ۇلى بولدى، يسرايل حالقىن سولار جانە سولاردان تاراعان ۇرپاق قۇرادى. يسرايل حالقىنا قاتىستى جاقىپ دەگەن ەسىم دە قولدانىلا بەرەتىن (م1ج 32:28؛ مت 22:32).
جان.
ەۆرەيشە «نەفەش»، گرەكشە «پسيحە». بۇل ٴسوزدىڭ كيەلى كىتاپتاعى قولدانىسىن زەرتتەگەندە، ونىڭ 1) ادامدى، 2) جان-جانۋاردى، 3) ادامنىڭ نە جان-جانۋاردىڭ ٶمىرىن بىلدىرەتىنى انىقتالدى (م1ج 1:20؛ 2:7؛ م4ج 31:28؛ پت1ح 3:20؛ سىلتەمەلەرىن قاراڭىز). كوپ ادام «جان» ٴسوزىن ٴدىني تۇرعىدان باسقاشا تۇسىنگەنمەن، كيەلى كىتاپتا بۇل ٴسوز كوزگە كورىنەتىن، ۇستاۋعا بولاتىن جانە اجالدى تىرشىلىك يەلەرىنە قولدانىلعان. كيەلى كىتاپتىڭ بۇل اۋدارماسىندا اتالمىش ەۆرەي جانە گرەك سوزدەرى مانماتىنگە قاراي «ٶمىر»، «تىرشىلىك يەسى»، «ادام»، «جان-تانىمەن»، «بار بولمىسىمەن» دەگەن سوزدەرمەن نەمەسە جاي عانا ەسىمدىك رەتىندە (مىسالى، «مەنىڭ جانىم» دەگەننىڭ ورنىنا «مەن») اۋدارىلدى. «جان» ٴسوزىنىڭ ٴسينونيمى كەيدە سىلتەمەگە بەرىلدى. سونىمەن، «جان» ٴسوزىنىڭ ماعىناسى ماتىندە دە، سىلتەمەدە دە جوعارىدا ايتىلعاندارعا ساي بەرىلدى. سونداي-اق ٴتۇپنۇسقاداعى بۇل ٴسوز كەيبىر ماتىندە ادامنىڭ ٴبىر نارسەنى بار ىنتاسىن سالىپ، شىن جۇرەكتەن ىستەۋىن بىلدىرەدى (م5ج 6:5؛ مت 22:37). ٴتۇپنۇسقاداعى بۇل ٴسوز كەيبىر ماتىندە ادامنىڭ قالاۋىن نە قۇلقىنىن دا بىلدىرەدى (يش 56:11). ال كەيبىر جاعدايدا ولگەن ادامعا نە مايىتكە نۇسقايدى (م4ج 6:6؛ حاگ 2:13).
جاڭا تۋعان اي مەيرامى.
ياھۋدي كۇنتىزبەسىندەگى ٵر ايدىڭ العاشقى كۇنى باس قوسىپ، ەرەكشە قۇرباندىق شالىپ تويلايتىن مەيرام. كەيىنىرەك بۇل كۇن ماڭىزدى ۇلتتىق مەيرامعا اينالىپ، ەۆرەيلەر سول كۇنى جۇمىس ىستەمەيتىن بولدى (م4ج 10:10؛ ش2ج 8:13؛ قل 2:16).
جارعاق.
قويدىڭ، ەشكىنىڭ نە بۇزاۋدىڭ تەرىسىن وڭدەپ جاسالعان جازۋ ماتەريالى. بۇل پاپيرۋسقا قاراعاندا ٴتوزىمدى بولعان ٵرى ودان كيەلى كىتاپ شيىرشىقتارى جاسالعان. پاۋىل تىموتەدەن اكەلۋدى وتىنگەن جارعاقتاردا ەۆرەي جازبالارىنىڭ كەيبىر بولىكتەرى جازىلسا كەرەك. «ٶلى تەڭىز شيىرشىقتارى» دەگەن اتپەن تانىمال كەيبىر قولجازبالار دا جارعاققا جازىلعان (ت2ح 4:13).
جاھاننام.
گرەكشە «گەەننا». ەجەلگى يەرۋساليمنىڭ وڭتۇستىگى مەن وڭتۇستىك-باتىسىنداعى حەننوم اڭعارىنىڭ گرەكشە اتاۋىنان شىققان (ەرم 7:31). بۇل جەر مايىتتەر تاستالاتىن ورىن بولاتىنى جايىندا پايعامبارلىق سوزدەر ايتىلعان (ەرم 7:32؛ 19:6). جاھاننامدا جانۋارلاردىڭ نە ادامداردىڭ تىرىدەي ورتەلگەنىنە نە ازاپتالعانىنا قاتىستى ەشقانداي ايعاق جوق. سوندىقتان بۇل ٴسوز ادامنىڭ جانى ماڭگى ازاپتالاتىن توزاقتىڭ بەينەسى بولا المايدى. قايتا، يسا مەن شاكىرتتەرى جاھاننام ٴسوزىن «ەكىنشى ولىمگە» كەسىلۋدىڭ، ياعني ٴبىرجولاتا جويىلۋدىڭ، بەينەسى رەتىندە قولدانعان (ايان 20:14؛ مت 5:22؛ 10:28).
جەزوكشە.
نەكەدەن تىس جىنىستىق قاتىناسقا، اسىرەسە اقشا ٷشىن، باراتىن ادام. («جەزوكشە» دەپ اۋدارىلعان گرەكتىڭ «پورني» ٴسوزىنىڭ نەگىزگى ماعىناسى «ساتۋ».) جەزوكشەلىكپەن ٴجيى ايەلدەر اينالىسقان، الايدا كيەلى كىتاپتا جەزوكشە ەركەكتەر جايلى دا ايتىلعان. مۇسا زاڭىندا جەزوكشەلىك قاتاڭ ايىپتالعان، ٵرى ولاردىڭ العان اقىسى ەحوبانىڭ كيەلى ۇيىنە ساداقا رەتىندە قابىلدانباعان. كەرىسىنشە، جالعان تاڭىرلەردىڭ عيباداتحانالارىندا جەزوكشەلەر تابىس كوزى بولعان (م5ج 23:17، 18؛ پ1ج 14:24). سونداي-اق كيەلى كىتاپتا بۇل ٴسوز قۇدايعا عيبادات ەتەمىز دەي تۇرا پۇتقا تابىنعان ادامدارعا، حالىقتارعا نە ۇيىمدارعا قاتىستى بەينەلى ماعىنادا قولدانىلعان. مىسالى، ايان كىتابىندا ٴدىني ۇيىمداردى بىلدىرەتىن «ۇلى بابىل» جەزوكشە دەپ اتالعان. سەبەبى بيلىك پەن دۇنيە-مۇلىككە يە بولۋ ٷشىن ول وسى دۇنيەنىڭ بيلەۋشىلەرىمەن تىعىز بايلانىستا (ايان 17:1—5؛ 18:3؛ ش1ج 5:25).
جەر اۋدارۋ.
بىرەۋدى ٶز ەلىنەن نە ۇيىنەن كۇشتەپ كوشىرۋ. بۇل نەگىزىنەن جاۋلاپ الۋشىلاردىڭ تاراپىنان جاسالعان. ەۆرەي ٴسوزىنىڭ ماعىناسى — «تاستاپ كەتۋ». يسرايل تاريحىندا حالىق ەكى رەت جەر اۋدارىلدى: سولتۇستىك ون رۋلى پاتشالىقتى اسسيريالىقتار، كەيىن وڭتۇستىك ەكى رۋلى پاتشالىقتى بابىلدىقتار جەر اۋداردى. ەكى جاعدايدا دا حالىقتىڭ تامتىعىن پارسى پاتشاسى كير ەلدەرىنە قايتارعان (پ2ج 17:6؛ 24:16؛ ەزر 6:21).
جەرەبە.
شەشىم قابىلداۋ ٷشىن قولدانىلعان اعاش نە تاس تۇيىرلەرى. ولاردى كيىمنىڭ قاتپارىنا نە ىدىسقا سالىپ، سىلكىپ ارالاستىراتىن. جەرگە تۇسكەنى نە قولعا ىلىنگەنى تاڭدالعان. جەرەبەنى ٴجيى دۇعا ەتە وتىرىپ تاستايتىن بولعان. تىكەلەي جانە اۋىسپالى ماعىنادا بۇل ٴسوز «ەنشى» نە «ۇلەس» دەگەندى بىلدىرگەن (ەش 14:2؛ زب 16:5؛ ن.س 16:33؛ مت 27:35).
جوعارعى ٴدىني قىزمەتكەر.
ەۆرەي جازبالارىنداعى «باس ٴدىني قىزمەتكەر» دەگەن لاۋازىمنىڭ باسقاشا اتاۋى. گرەك جازبالارىندا «جوعارعى ٴدىني قىزمەتكەرلەر» ٴدىني قىزمەتكەرلەردىڭ باسشىلارىنا، سونداي-اق قىزمەتىنەن بوساعان باس ٴدىني قىزمەتكەرلەرگە جانە ٴدىني قىزمەتكەرلەردىڭ 24 توبىنىڭ باسشىلارىنا نۇسقاسا كەرەك (ش2ج 26:20؛ ەزر 7:5؛ مت 2:4؛ مر 8:31).
جوعارعى كەڭەس.
ياھۋديلەردىڭ يەرۋساليمدەگى جوعارعى سوتى. يسانىڭ زامانىندا بۇل سوتتىڭ 71 مۇشەسى بولعان. ولار باس ٴدىني قىزمەتكەر مەن كەزىندە وسى قىزمەتتى اتقارعانداردان، باس ٴدىني قىزمەتكەر اۋلەتىنىڭ مۇشەلەرىنەن، اقساقالداردان، رۋباسىلار مەن اۋلەتباسىلارىنان جانە ٴدىن مۇعالىمدەرىنەن قۇرالعان (مر 15:1؛ ە.ٴى 5:34؛ 23:1، 6).
جوقتاۋ؛ قايعىرۋ.
كيەلى كىتاپ زامانىندا بەلگىلى ٴبىر ۋاقىت بويى بىرەۋدى جوقتاۋ نە باقىتسىزدىققا ۇشىراعاندا قايعىرۋ قالىپتى جايت بولعان. مۇندايدا ادامدار داۋىس كوتەرىپ جىلاعان، سونداي-اق ازالى كيىم كيىپ، ٷستى-باسىنا كۇل شاشقان، كيىمدەرىنىڭ ٶڭىرىن جىرتقان، كەۋدەلەرىن سوققىلاعان. جەرلەۋ راسىمىنە كەيدە ارنايى جوقتاۋشىلاردى شاقىراتىن بولعان (م1ج 23:2؛ ەست 4:3؛ ايان 21:4).
جول.
كيەلى كىتاپتا بۇل ٴسوز ەحوباعا ۇنامدى نە ۇنامسىز ٶمىر سالتىنا نە ٴجۇرىس-تۇرىسقا قاتىستى قولدانىلعان. يسانىڭ ٸزباسارلارىنىڭ «جولى» جايلى ايتىلعاندا، بۇل ولاردىڭ يسا ماسىحكە ەلىكتەپ، ٵرى ٶمىر جولىن سوعان دەگەن سەنىمگە نەگىزدەگەندەرىنە نۇسقايدى (ە.ٴى 19:9).
جولدانتايۋشىلىق.
گرەكشە «اپوستاسيا»، سوزبە-ٴسوز «الىستا تۇرۋ، الشاقتاۋ». بۇل ٴسوز «ساتقىندىق، باس تارتۋ، بۇلىك شىعارۋ» دەگەندى بىلدىرەدى. گرەك جازبالارىندا جولدانتايۋشىلىق نەگىزىنەن شىنايى عيباداتتان باس تارتقاندارعا قاتىستى قولدانىلعان (ن.س 11:9؛ ە.ٴى 21:21؛ سل2ح 2:3).
جۋسان.
اشتى ٴدامدى، وتكىر ٴيىستى ٴشوپ. كيەلى كىتاپتا جۋسان بەينەلى ماعىنادا قولدانىلىپ، ازعىندىقتىڭ، قۇلدىقتىڭ، ادىلەتسىزدىكتىڭ جانە جولدانتايۋشىلىقتىڭ اشتى سالدارىن بىلدىرەدى. ايان 8:11 دە «جۋسان» دەپ اشتى ٵرى ۋلى سۋسىندى اتاعان (م5ج 29:18؛ ن.س 5:4؛ ەرم 9:15؛ اس 5:7).
جۇلدىزجورامالشى.
بولاشاقتى بولجاۋ ماقساتىمەن كۇننىڭ، ايدىڭ جانە جۇلدىزداردىڭ قوزعالىسىن زەرتتەيتىن ادام (دن 2:27؛ مت 2:1).
جۇماق.
جايقالعان ادەمى ساياباق. ەحوبا قۇداي العاشقى ادام جۇبىنا جاراتىپ بەرگەن وسىنداي ساياباق ەدەم دەپ اتالدى. يسانىڭ جانىنداعى ازاپ باعاناسىندا ىلىنگەن ٴبىر قىلمىسكەرگە ايتقان سوزىنەن بولاشاقتا جەر بەتى جۇماققا اينالاتىنىن بىلەمىز. قورىنتتىقتارعا 2-حات 12:4 تە بولاشاقتاعى جۇماق جايىندا، ال ايان 2:7 دە كوكتەگى جۇماق جايىندا ايتىلسا كەرەك (ٴت.ا 4:13؛ لق 23:43).
ٴجۇزىم سىعاتىن ورىن.
تاستان قاشاپ جاسالعان ۇلكەندى-كىشىلى ەكى ۇلكەن استاۋ. ۇلكەن استاۋدا سىعىلعان ٴجۇزىم شىرىنى جىڭىشكە ارنامەن كىشى استاۋعا اققان. كيەلى كىتاپتا ٴجۇزىم سىعاتىن ورىن قۇدايدىڭ سوتىن بەينەلەۋ ٷشىن دە قولدانىلعان (يش 5:2؛ ايان 19:15).
جىندار.
تابيعاتتان تىس كۇشكە يە كوزگە كورىنبەيتىن زۇلىم رۋحاني جاراتىلىستار. «قۇداي ۇلدارى»، «پەرىشتەلەر» دەپ تە اتالعان (م1ج 6:2؛ ياھ 6) ولار زۇلىم بولىپ جاراتىلماعان ەدى. نۇحتىڭ زامانىندا ەحوبا قۇدايعا مويىنسۇنباي، شايتاننىڭ بۇلىگىنە قوسىلدى دا، ٶز-وزدەرىن قۇدايعا جاۋ ەتتى (م5ج 32:17؛ لق 8:30؛ ە.ٴى 16:16؛ جق 2:19).
ز
زامان.
گرەكشە «ايون». بۇل ٴسوز قانداي دا ٴبىر وقيعالارمەن، جايتتارمەن ەرەكشەلەنگەن كەزەڭگە، داۋىرگە نە عاسىرعا قاتىستى قولدانىلادى. سونداي-اق بۇل ٴسوز كيەلى كىتاپتا دۇنيەدە جاپپاي ورىن الىپ جاتقان وقيعالار مەن جايتتاردى جانە وسى دۇنيەگە ٴتان ٶمىر سالتىن بىلدىرەدى (ت2ح 4:10). قۇداي مۇسا زاڭىن بەرۋ ارقىلى ەۆرەيلەر ٷشىن بەلگىلى ٴبىر ٶمىر سالتىن قالىپتاستىردى، سوندىقتان ولاردىڭ ۋاقىتىن يسرايل نە ياھۋدي زامانى دەۋگە بولادى. ال يسا ٴماسىحتىڭ تولەم قۇرباندىعى ارقىلى قۇداي مايلانعان ماسىحشىلەر قاۋىمىن قۇرىپ، باسقا زامانعا باستاۋ بەردى. بۇل زامان زاڭ كەلىسىمىندە ايتىلعان جايتتار جۇزەگە اساتىن جاڭا ٴداۋىردىڭ باسى بولدى. ال «زامان» ٴسوزى كوپشە تۇردە قولدانىلعاندا، ٵرتۇرلى قۇرىلىمدارعا، دۇنيەدە جاپپاي ورىن الىپ جاتقان نە كەلەشەكتە ورىن الاتىن وقيعالارعا نۇسقايدى (مت 24:3؛ مر 4:19؛ رم 12:2؛ ق1ح 10:11).
زاماننىڭ اقىرى.
شايتان بيلەگەن وسى دۇنيەنىڭ جويىلۋىمەن بىتەتىن ۋاقىت ارالىعى. بۇل ۋاقىت ٴماسىحتىڭ «وسىندا بولۋى» دەلىنگەن كەزەڭگە تۋرا كەلەدى. ٴماسىحتىڭ باسشىلىعىمەن پەرىشتەلەر «زۇلىمداردى ادىلدەردەن اجىراتىپ» الىپ، جويىپ جىبەرەدى (مت 13:40—42، 49). يسانىڭ شاكىرتتەرى اتالمىش كەزەڭنىڭ «اياقتالىپ قالعان» كەزى جايلى بىلگىسى كەلگەن (مت 24:3). يسا كوككە كوتەرىلەر الدىندا، سول كەزەڭنىڭ اقىرىنا دەيىن ىزباسارلارىمەن بىرگە بولاتىنىن ۋادە ەتكەن (مت 28:20).
زاڭ.
بۇل ٴسوز باس ارىپپەن كەلگەندە، مۇسا زاڭىنا نە كيەلى كىتاپتىڭ العاشقى بەس كىتابىنا نۇسقايدى. كىشى ارىپپەن كەلگەندە، مۇسا زاڭىنداعى جەكە زاڭدارعا نە زاڭنىڭ پرينسيپىنە نۇسقايدى (م4ج 15:16؛ م5ج 4:8؛ مت 7:12؛ عل 3:24).
ٴزابۇر.
قۇدايدى ماداقتاۋ جىرلارى. عيبادات ەتۋشىلەر ٴزابۇر جىرلارىن مۋزىكانىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن ورىنداعان. ٴجيى يەرۋساليمدەگى ەحوبا قۇدايدىڭ عيباداتحاناسىندا كوپشىلىك جينالعان كەزدە ايتىلعان (لق 20:42؛ ە.ٴى 13:33؛ جق 5:13).
زەۆس.
ەجەلگى گرەك قۇدايلارىنىڭ ەڭ باستىسى. ليسترادا جۇرت قاتەلەسىپ بارنابانى زەۆس دەپ قالعان بولاتىن. ليسترا ماڭىنان تابىلعان كونە جازبالاردا «زەۆستىڭ ۇلدارى» جانە «كۇن قۇدايى زەۆس» دەگەن ۇزىندىلەر كەزدەسەدى. كەزىندە پاۋىل مالتا ارالىنان مىنگەن كەمەنىڭ تۇمسىعىندا «زەۆس ۇلدارى» دەگەن تاڭبا بولعان. بۇل زەۆستىڭ ەگىز ۇلى كاستور مەن پوللۋكسكە نۇسقايدى (ە.ٴى 14:12؛ 28:11).
زيۆ.
ياھۋديلەردىڭ قاسيەتتى كۇنتىزبەسىنىڭ 2 ٴنشى، ال شارۋاشىلىق كۇنتىزبەسىنىڭ 8 ٸنشى ايىنىڭ العاشقى اتاۋى. بۇل اي قازىرگى كۇنتىزبە بويىنشا ٴساۋىردىڭ ورتاسىنان مامىردىڭ ورتاسىنا دەيىنگى ۋاقىتتى قامتيدى. ياھۋدي تالمۋدىندا جانە بابىل تۇتقىندىعىنان بوساعاننان كەيىنگى ەڭبەكتەردە «يار» دەپ اتالعان (پ1ج 6:37). B15 قوسىمشاسىن قاراڭىز.
زور الاپات.
«الاپات» دەپ اۋدارىلعان گرەك ٴسوزى قانداي دا ٴبىر جاعدايدىڭ كەسىرىنەن قاسىرەت شەگۋدى، ازاپ كورۋدى بىلدىرەدى. يسا يەرۋساليم تۇرعىندارىنىڭ باسىنا، ال ٶزى «سالتاناتتى ۇلىلىقپەن» كەلگەن كەزدە، بۇكىل ادامزاتتىڭ باسىنا بۇرىن-سوڭدى بولماعان «زور الاپات» تۇسەتىنى جايلى ايتقان (مت 24:21، 29—31). ەلشى پاۋىل زور الاپاتتى «قۇدايدى بىلمەيتىندەر مەن يەمىز يسا تۋرالى ىزگى حابارعا مويىنسۇنباعاندارعا» قولداناتىن قۇدايدىڭ ٵدىل جازاسى رەتىندە سيپاتتاعان. ايان كىتابىنىڭ 19 تاراۋىندا يسا كوك اسكەرىن «جىرتقىش اڭعا، جەرجۇزىنىڭ پاتشالارى مەن ولاردىڭ اسكەرلەرىنە» قارسى الىپ شىعاتىنى ايتىلعان (سل2ح 1:6—8؛ ايان 19:11—21). سونداي-اق ايان كىتابىندا «ۇلى جاماعاتتىڭ» وسى الاپاتتان امان وتەتىنى ايتىلعان (ايان 7:9، 14). ارماگەددوندى قاراڭىز.
زۇلىم.
قۇداي مەن ونىڭ ٵدىل تالاپتارىنا قارسى شىققان شايتان ٸبىلىستى بىلدىرەتىن اتاۋ (مت 6:13؛ ج1ح 5:19 ٴسىلت.).
ي
يەمىزدىڭ كەشكى اسى.
اشىتقىسىز پىسىرىلگەن نان مەن شاراپتان تۇراتىن اس. نان مەن شاراپ يسانىڭ دەنەسى مەن قانىن بەينەلەيدى. كيەلى كىتاپتا ماسىحشىلەردەن يسانىڭ ولگەن كۇنىن اتاپ ٶتۋ تالاپ ەتىلگەندىكتەن، بۇل كەش ورىندى تۇردە «ەسكە الۋ كەشى» دەپ تە اتالادى (ق1ح 11:20، 23—26).
يلليريا.
گرەكيانىڭ سولتۇستىك-باتىسىنداعى ريم يمپەرياسىنا باعىنىشتى ايماق. پاۋىل ۋاعىز ساپارىمەن سول اۋماققا دەيىن ارالاعان. ٴبىراق ول يلليريانىڭ وزىندە ۋاعىزداعان با، الدە جاي سول جەرگە دەيىن جەتكەن بە، مۇنىسى بەلگىسىز (رم 15:19). B13 قوسىمشاسىن قاراڭىز.
يرود.
ريم يمپەرياسى ياھۋديلەردىڭ ۇستىنەن تاعايىنداعان بيلەۋشىلەر اۋلەتىنىڭ تەگى. العاشقى بيلەۋشى — ۇلى يرود. ول يەرۋساليم عيباداتحاناسىن قايتا تۇرعىزۋىمەن جانە بالا كەزىندە يسانى قۇرتىپ جىبەرۋ ٷشىن، بالالاردى جاپپاي قىرۋعا بۇيرىق بەرۋىمەن ايگىلى بولدى (مت 2:16؛ لق 1:5). يرود ارحەلاي مەن يرود انتيپاس اكەلەرى ۇلى يرود بيلەگەن ايماقتىڭ كەي بولىكتەرىن باسقارۋعا تاعايىندالدى (مت 2:22). انتيپاس — يسانىڭ ٷش جارىم جىلدىق قىزمەتى كەزىندە جانە ەلشىلەردىڭ ىستەرى كىتابىنىڭ 12 تاراۋىنا دەيىن جازىلعان وقيعالار كەزىندە بيلىك ەتكەن پاتشا (تەترارح) (مر 6:14—17؛ لق 3:1، 19، 20؛ 13:31، 32؛ 23:6—15؛ ە.ٴى 4:27؛ 13:1). بۇدان كەيىن ۇلى يرودتىڭ نەمەرەسى I يرود اگريپپا قىسقا ۋاقىت بيلىك ەتىپ، قۇدايدىڭ پەرىشتەسى جىبەرگەن جازادان كوز جۇمدى (ە.ٴى 12:1—6، 18—23). ونىڭ ورنىن باسقان ۇلى II يرود اگريپپا ياھۋديلەر ريمگە قارسى كوتەرىلىسكە شىققانشا بيلىك ەتتى (ە.ٴى 23:35؛ 25:13، 22—27؛ 26:1، 2، 19—32).
يرودتىڭ جاقتاستارى.
يرودتىقتار دەپ تە بەلگىلى بولعان. ٴريمنىڭ قول استىندا بيلىك ەتكەن يرود اۋلەتىنىڭ ساياساتىن قولداعان ۇلتشىلداردىڭ توبى. كەيبىر ساددۋكەيلەر دە وسى توپقا جاتسا كەرەك. يرودتىڭ جاقتاستارى پارىزشىلدارعا قوسىلىپ، يساعا قارسى شىققان (مر 3:6).
يسانىڭ وسىندا بولۋى.
گرەك جازبالارىنداعى كەيبىر مانماتىندە بۇل تىركەس يسا ٴماسىحتىڭ قۇداي پاتشالىعىنىڭ پاتشاسى رەتىندە تاققا وتىرعان كەزىنەن باستاپ وسى دۇنيەنىڭ «سوڭعى كۇندەرىندە» كورىنبەي بيلىك ەتۋىنە نۇسقايدى. يسانىڭ «وسىندا بولۋى» دەگەن تىركەس كەلىپ، بىردەن كەتىپ قالۋدى ەمەس، ۇزاق ۋاقىت ارالىعىن قامتيدى (مت 24:3).
يسرايل.
قۇدايدىڭ جاقىپقا بەرگەن ەسىمى. كەيىن ونىڭ ۇرپاعىنىڭ بارلىعى وسىلاي ايتىلاتىن بولدى. جاقىپتىڭ 12 ۇلىنان تاراعان ۇرپاق ٴجيى يسرايل ۇلدارى، يسرايل ٷيى، يسرايل حالقى نە يسرايلدىكتەر دەپ اتالدى. يسرايل پاتشالىعى ەكىگە بولىنگەننەن كەيىن، ون رۋلى سولتۇستىك پاتشالىق «يسرايل» دەپ اتالاتىن بولدى. ال كەيىن مايلانعان ماسىحشىلەرگە «قۇدايدىڭ يسرايلى» دەگەن تىركەس قولدانىلدى (عل 6:16؛ م1ج 32:28؛ س2ج 7:23؛ رم 9:6).
ك
كاب.
22.1 ليترگە تەڭ ولشەم بىرلىگى؛ بات ولشەمىنىڭ شامامەن الىنعان كولەمىنە نەگىزدەلىپ انىقتالعان (پ2ج 6:25). B14 قوسىمشاسىن قاراڭىز.
كاسسيا.
دارشىن تۇقىمداسىنا جاتاتىن كاسسيا اعاشىنىڭ («Cinnamomum cassia») قابىعىنان جاسالعان ٶنىم. ول حوش ٴيىستى زات رەتىندە قولدانىلعان جانە مايلاۋ راسىمىنە ارنالعان كيەلى مايدىڭ قۇرامىنا قوسىلعان (م2ج 30:24؛ زب 45:8؛ ەزك 27:19).
كانيزاك.
ادەتتە كۇڭ قىزداردان الىناتىن، دارەجەسى تومەنىرەك سانالاتىن ايەل (م2ج 21:8؛ س2ج 5:13؛ پ1ج 11:3).
كەزدەسۋ شاتىرى.
بۇل مۇسانىڭ شاتىرىنا دا، ٴشول دالادا جاسالعان العاشقى كيەلى شاتىرعا دا نۇسقايدى (م2ج 33:7؛ 39:32).
كەلىستىرۋشى.
ەكى ارادا جۇرەتىن تاتۋلاستىرۋشى ادام. كيەلى كىتاپتا مۇسا پايعامبار زاڭ كەلىسىمىنىڭ كەلىستىرۋشىسى، ال يسا جاڭا كەلىسىمنىڭ كەلىستىرۋشىسى ەكەنى جازىلعان (عل 3:19؛ ت1ح 2:5).
كەلىسىم.
قۇداي مەن ادامداردىڭ نەمەسە ەكى ادامنىڭ ٴبىر نارسەنى ىستەۋگە نە ىستەمەۋگە ٴسوز بايلاسۋى نە شارت جاساسۋى. كەيدە كەلىسىمنىڭ شارتىن ورىنداۋعا ٴبىر جاق قانا جاۋاپتى بولعان (ٴبىرجاقتى كەلىسىم نەگىزىنەن ۋادە بولىپ تابىلعان). باسقا جاعدايدا ەكى جاق تا كەلىسىمنىڭ شارتىن ورىنداۋعا مىندەتتەلگەن (ياعني ەكىجاقتى كەلىسىم). كيەلى كىتاپتا قۇدايدىڭ ادامدارمەن جاساسقان كەلىسىمدەرىنەن باسقا، ەكى ادامنىڭ، رۋلاردىڭ، ۇلتتاردىڭ نە توپتاردىڭ اراسىنداعى كەلىسىمدەر جايلى دا ايتىلعان. ۇزاق مەرزىمدى كەلىسىمدەرگە قۇدايدىڭ ىبىرايىممەن، داۋىتپەن، يسرايل حالقىمەن (زاڭ كەلىسىمى) جانە قۇدايدىڭ يسرايلىمەن (جاڭا كەلىسىم) جاساسقان كەلىسىمدەرى جاتادى (م1ج 9:11؛ 15:18؛ 21:27؛ م2ج 24:7؛ ش2ج 21:7).
كەلىسىم ساندىعى.
قاراعان اعاشىنان جاسالىپ، سىرتى التىنمەن قاپتالعان ساندىق. ول العاشىندا كيەلى شاتىردىڭ، كەيىننەن سۇلەيمەن سوققان عيباداتحانانىڭ ەڭ قاسيەتتى بولمەسىندە تۇردى. التىن قاقپاعىنىڭ ۇستىندە ٴبىر-بىرىنە قاراپ تۇرعان ەكى كەرۋب پەرىشتەسىنىڭ ٴمۇسىنى بولعان. ىشىندە ون زاڭ جازىلعان ەكى تاقتاشا ساقتالعان (م5ج 31:26؛ پ1ج 6:19؛ ەۆ 9:4). 5B، B8 قوسىمشالارىن قاراڭىز.
كەپىل.
قارىزىن مىندەتتى تۇردە قايتاراتىنىن راستاۋ ٷشىن بەرەشەگى بار ادامنىڭ قارىز بەرۋشىگە قالدىراتىن مەنشىكتى زاتى. بۇعان قاتىستى مۇسا زاڭىندا كەدەي-كەپشىكتىڭ مۇددەسىن قورعايتىن ەرەجەلەر بولعان (م2ج 22:26؛ ەزك 18:7).
كەرەمەتتەر؛ قۇدىرەتتى ىستەر.
ادام بالاسى بۇرىن-سوڭدى كورىپ-بىلمەگەن، تابيعاتتان تىس ىستەر مەن قۇبىلىستار. كيەلى كىتاپتا كەيدە «بەلگىلەر» دەگەن ٴسوز دە وسىنداي ماعىنادا قولدانىلعان (م2ج 4:21؛ ە.ٴى 4:22؛ ەۆ 2:4).
كەرنەي.
مەتالدان جاسالعان ۇرمەلى اسپاپ. ول اۋەن ويناۋ ٷشىن نە دابىل بەرۋ ٷشىن قولدانىلعان. ەحوبانىڭ بۇيرىعى بويىنشا، يسرايلدىكتەر ەكى كۇمىس كەرنەي جاساپ، قاۋىمدى جيناعاندا، قوسقا جولعا شىعۋعا بەلگى بەرگەندە نە شايقاسۋعا شاقىرعاندا قولدانعان (م4ج 10:2). ولار قوي مۇيىزىنەن جاسالعان كەرنەي سياقتى يىلگەن ەمەس، تىك بولعان. عيباداتحانادا مۋزىكالىق اسپاپ رەتىندە قولدانىلعان كەرنەيلەر دە بولعان، ٴبىراق ولاردىڭ ٴپىشىنى بەلگىسىز. كەرنەي ٷنى بەينەلى ماعىنادا ايتىلىپ، ٴجيى ەحوبانىڭ ۇكىمىنىڭ جاريالانۋىمەن نەمەسە قۇدايدىڭ تاراپىنان جاسالاتىن ەلەۋلى جايتتارمەن بايلانىستىرىلادى (ش2ج 29:26؛ ەزر 3:10؛ ق1ح 15:52؛ ايان 8:7—11:15).
كەرۋبتەر.
ەرەكشە مىندەتتەرى بار جوعارى دارەجەلى پەرىشتەلەر. ولار سەرافتاردان بولەك (م1ج 3:24؛ م2ج 25:19؛ يش 37:16؛ ەۆ 9:5).
كيەلى رۋح.
قۇدايدىڭ ٶز ەركىن جۇزەگە اسىرۋ ٷشىن قولداناتىن قۇدىرەتتى كۇشى. بۇل كۇشتىڭ كيەلى بولۋ سەبەبى — ونىڭ يەسى ەحوبا الەمدەگى ەڭ تازا ٵرى ەڭ ٵدىل تۇلعا. سونداي-اق وسى كۇش ارقىلى قۇداي ٶزىنىڭ كيەلى نيەتىن جۇزەگە اسىرادى (لق 1:35؛ ە.ٴى 1:8).
كيەلى شاتىر.
مىسىردان شىققاننان كەيىن يسرايلدىكتەر عيبادات ەتۋ ٷشىن قولدانعان تاسىمالدى شاتىر. شاتىردا ەحوبانىڭ حالقىمەن بىرگە ەكەندىگىن بىلدىرگەن كەلىسىم ساندىعى تۇرعان، ٵرى قۇرباندىق ۇسىناتىن، عيبادات ەتەتىن ورىن بولعان. كيەلى شاتىر كەيدە «كەزدەسۋ شاتىرى» دەپ تە اتالعان. شاتىر اعاش جاقتاۋلاردان قۇراستىرىپ جاسالدى. ونىڭ ىشكى جابىنى ساپالى زىعىر جىپتەن توقىلىپ، بەت جاعىنا كەرۋبتەردىڭ بەينەسى كەستەلەنىپ تۇسىرىلگەن ەدى. شاتىر ەكى بولمەدەن تۇردى: ٴبىرىنشىسى قاسيەتتى بولمە، ەكىنشىسى ەڭ قاسيەتتى بولمە (ەش 18:1؛ م2ج 25:9). B5 قوسىمشاسىن قاراڭىز.
كيسلەۆ.
بابىلدان ورالعاننان كەيىنگى ياھۋديلەردىڭ قاسيەتتى كۇنتىزبەسىنىڭ 9 ىنشى، ال شارۋاشىلىق كۇنتىزبەسىنىڭ 3 ٸنشى ايىنىڭ اتاۋى. بۇل اي قازىرگى كۇنتىزبە بويىنشا قاراشانىڭ ورتاسىنان جەلتوقساننىڭ ورتاسىنا دەيىنگى ۋاقىتتى قامتيدى (نەح 1:1؛ زاك 7:1). B15 قوسىمشاسىن قاراڭىز.
كور.
220 ليترگە تەڭ ولشەم بىرلىگى، بۇل بات ولشەمىنىڭ شامامەن الىنعان كولەمىنە نەگىزدەلىپ انىقتالعان (پ1ج 5:11). B14 قوسىمشاسىن قاراڭىز.
كور.
ٴمايىتتى كومەتىن جەر، قابىر. ادامنىڭ ولىمىنە نۇسقايتىن ەۆرەيدىڭ «شەول»، گرەكتىڭ «گادەس» سوزدەرى «كور» دەپ اۋدارىلدى. ٴبىراز جەردە بۇل ٴسوز اۋىسپالى ماعىنادا قولدانىلعان، ٵرى بەينەلى ورىندى نە ارەكەتسىز، ەس-ٴتۇسسىز كۇيدى بىلدىرەدى (م1ج 37:35؛ ۋع 9:10؛ ە.ٴى 2:31).
كورەگەن.
قۇداي ٶز ەركىن تۇسىنۋگە قابىلەت بەرگەن ادام. باسقا ادامدارعا جاسىرىن جايتتاردى كورىپ، تۇسىنە بىلەتىن كىسى. وسىلاي اۋدارىلعان ەۆرەي ٴسوزى تىكەلەي دە، بەينەلى دە ماعىنادا «كورۋدى» بىلدىرەتىن سوزدەن شىققان. كورەگەن ادامعا باسقالار قيىندىقتارىنا قاتىستى اقىل-كەڭەس سۇراۋ ٷشىن كەلەتىن (س1ج 9:9).
كورىپكەل.
بولاشاقتى جورۋ قابىلەتى بار دەپ ەسەپتەلگەن ادام. كيەلى كىتاپتا بۇلاردىڭ قاتارىنا سيقىرشىلىقپەن اينالىساتىن ابىزدار، ارۋاق شاقىرۋشىلار، جۇلدىزجورامالشىلار سياقتى ادامدار جاتقىزىلعان (م3ج 19:31؛ م5ج 18:11؛ ە.ٴى 16:16).
كۋالىك تاقتاشاسى.
مۇسا پايعامبارعا بەرىلگەن، ون زاڭ جازىلعان ەكى تاس تاقتاشانىڭ باسقاشا اتاۋى (م2ج 31:18).
كۇزەت.
كۇن باتقاننان تاڭ اتقانعا دەيىنگى (شامامەن كەشكى 6 دان تاڭعى 6 عا دەيىنگى) ۋاقىت ارالىعىنىڭ اتاۋى. بيلەر 7:19 دا ايتىلعان «ەكىنشى كۇزەت» دەگەن سوزگە قاراعاندا، ەۆرەيلەر تۇنگى ۋاقىتتى ۇشكە بولگەنگە ۇقسايدى (م2ج 14:24). ٵر كۇزەت 4 ساعاتتان تۇرعان. يسا جەردە ٶمىر سۇرگەن كەزدە ياھۋديلەر تۇنگى ۋاقىتتى گرەكتەر مەن ريمدىكتەر سياقتى، ٵرقايسىسى شامامەن 3 ساعاتتان تۇراتىن 4 كۇزەتكە بولگەن. مارقا 13:35 تە يسانىڭ «تاڭ سارىدە» دەگەنى ٴتورتىنشى كۇزەت بولسا كەرەك (مت 14:25؛ لق 12:38).
كۇزەتشى.
ەجەلدە كۇزەتشىلەر ٴجيى تۇنگى ۋاقىتتا ادامداردى نە مەنشىكتى كۇزەتىپ، قاۋىپ-قاتەر تۋعاندا دابىل قاعىپ، ەسكەرتەتىن بولعان. قالا كۇزەتشىلەرى ادەتتە قالا قابىرعاسىنىڭ نە مۇناراسىنىڭ ۇستىندە تۇرىپ، قالاعا قاراي كىم كەلە جاتقانىن باقىلايتىن بولعان. اسكەري كۇزەتشىلەردى ساقشىلار دەپ اتايتىن. كۇزەتشىلەرگە تەڭەلگەن پايعامبارلار يسرايل حالقىنا تونگەن قاۋىپتى الدىن الا ەسكەرتىپ وتىرعان (پ2ج 9:20؛ ەزك 3:17).
كۇزەتشى جاساق (پرەتوريان گۆاردياسى).
ريم يمپەراتورىن قورعاۋ ٷشىن جاساقتالعان ريم ساربازدارى نە وققاعارلارى. كۇزەتشى جاساق يمپەراتوردى كۇشەيتۋگە نە ورنىنان تۇسىرۋگە ىقپال ەتە الاتىن ساياسي كۇشكە اينالعان (فپ 1:13).
كۇلالعىش قالاق.
التىننان، كۇمىستەن نە مىستان جاسالعان بۇيىم. كيەلى شاتىردا جانە عيباداتحانادا حوش ٴيىستى زات تۇتەتۋگە، قۇرباندىق وشاعىنان شوق الۋعا جانە التىن شامدالداردىڭ جانعان بىلتەسىن شىعارۋعا قولدانىلعان. حوش ٴيىستى زات تۇتەتەتىن ىدىس دەپ تە اتالعان (م2ج 37:23؛ ش2ج 26:19؛ ەۆ 9:4).
كۇنا.
ەۆرەي جانە گرەك تىلدەرىندە «ٴمۇلت كەتۋ»، ياعني نىساناعا ٴدال تيگىزبەۋ دەگەندى بىلدىرەدى. وسىلايشا، كۇنا دەگەن ٴسوز ادامداردىڭ قۇداي نورمالارىنا تولىقتاي ساي كەلە المايتىنىنا نۇسقايدى (زب 51:3؛ جح 8:34؛ رم 5:12).
كۇنانى وتەيتىن كۇن.
ەتانيم ايىنىڭ 10 ىنشى كۇنى وتكىزىلگەن يسرايلدىكتەردىڭ ەڭ ماڭىزدى قاسيەتتى كۇنى. سونداي-اق «يوم كيپپۋر» (ەۆرەيشە «يوم حاككيپپۋريم»، ياعني «قاقپاقتار كۇنى») دەپ تە اتالعان. باس ٴدىني قىزمەتكەر جىلىنا ٴبىر رەت وسى كۇنى كيەلى شاتىردىڭ، ال كەيىننەن عيباداتحانانىڭ ەڭ قاسيەتتى بولمەسىنە كىرەتىن. ول ٶزىنىڭ، باسقا لەۋىلىكتەردىڭ جانە بۇكىل حالىقتىڭ كۇناسى ٷشىن شالىنعان قۇرباندىقتاردىڭ قانىن ۇسىناتىن. سول كۇنى حالىق قاسيەتتى جيىن وتكىزەتىن، ورازا ۇستايتىن جانە ەشقانداي جۇمىس ىستەمەي، دەمالاتىن بولعان (م3ج 23:27، 28).
كۇنانى وتەۋ.
ەۆرەي جازبالارىندا بۇل ۇعىم ادامداردىڭ قۇدايعا جاقىنداپ، وعان عيبادات ەتۋىنە مۇمكىندىك بەرۋ ٷشىن اكەلىنگەن قۇرباندىقتارمەن بايلانىستى. مۇسا زاڭى بويىنشا حالىق اسىرەسە كۇنانى وتەيتىن كۇنى قۇرباندىقتار شالاتىن بولعان. بۇل قۇرباندىقتار جەكە ادامنىڭ نە بۇكىل حالىقتىڭ كۇناكارلىعىنا قاراماستان، قۇدايمەن تاتۋلاسۋ ٷشىن شالىناتىن. بۇل قۇرباندىقتار ادامزاتتىڭ كۇناسىن تولىقتاي ٵرى ٴبىرجولاتا وتەپ، قۇدايمەن تاتۋلاسۋعا مۇمكىندىك بەرگەن يسانىڭ قۇرباندىعىنا نۇسقاعان (م3ج 5:10؛ 23:27؛ قل 1:20؛ ەۆ 9:12).
كۇنا ٷشىن ۇسىنىلاتىن قۇرباندىق.
ادامنىڭ پەندەشىلىكپەن، ابايسىزدا ىستەپ قويعان كۇناسى ٷشىن ۇسىناتىن قۇرباندىعى. كۇناسىن وتەمەكشى بولعان كىسى جاعدايىنا قاراي ٵرتۇرلى قۇرباندىق، بۇقادان باستاپ كوگەرشىنگە دەيىن، اكەلەتىن بولعان (م3ج 4:27، 29؛ ەۆ 10:8).
كۇركەلەر مەيرامى.
بۇل مەيرام «سابانتوي مەيرامى» دەپ تە اتالعان. مەيرام ەتانيم ايىنىڭ 15—21 كۇندەرى، يسرايلدىكتەر ەگىن جيناعان سوڭ تويلانعان. مەيرام كەزىندە حالىق قۋانىپ، مول استىق بەرگەنى ٷشىن ەحوباعا العىس بىلدىرەتىن. مەيرام كۇندەرى جۇرت كۇركەلەردە نە باستىرمالاردا تۇراتىن، وسىلايشا مىسىردان شىققاندارىن ەسىنە الاتىن. ەر ادامداردان وسى جانە تاعى ەكى مەيرامدى يەرۋساليمگە بارىپ تويلاۋ تالاپ ەتىلگەن (م3ج 23:34؛ ەزر 3:4).
كىرىسپە.
ق
قايتا ٴتىرىلۋ.
ولىمنەن ومىرگە ورالۋ. قايتا ٴتىرىلۋ دەپ اۋدارىلعان گرەكتىڭ «اناستاسيس» ٴسوزى «تۇرۋ؛ كوتەرىلۋ» دەگەندى بىلدىرەدى. كيەلى كىتاپتا توعىز ادامنىڭ قايتا تىرىلگەنى جايلى جازىلعان، سولاردىڭ ٴبىرى — ەحوبا تىرىلتكەن يسا ٴماسىح. باسقالارى ٸلياس، ەلىشە، يسا، پەتىر جانە پاۋىل سياقتى ادامداردىڭ قاتىسۋىمەن قايتا تىرىلتىلگەن، ٴبىراق بۇل عاجايىپتىڭ قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن جاسالعانى انىق. قۇدايدىڭ نيەتى بويىنشا، «ادىلدەر دە، ادىلەتسىزدەر دە» جەر بەتىنە قايتا تىرىلەدى (ە.ٴى 24:15). سونداي-اق كيەلى كىتاپتا يسانىڭ كيەلى رۋحپەن مايلانعان باۋىرلارىنىڭ كوكتە ٶمىر ٴسۇرۋ ٷشىن قايتا تىرىلەتىنى جازىلعان. بۇل «العاشقى» نە «ٴبىرىنشى» قايتا ٴتىرىلۋ دەپ اتالادى (فپ 3:11؛ ايان 20:5، 6؛ جح 5:28، 29؛ 11:25).
قايىر-ساداقا.
ساداقا مۇقتاج ادامدارعا كومەكتەسۋ ٷشىن بەرىلەدى. ەۆرەي جازبالارىندا بۇل جايلى تىكەلەي ەشتەڭە ايتىلماسا دا، مۇسا زاڭىندا كەدەيلەر جايلى يسرايلدىكتەرگە ارنايى نۇسقاۋلار بەرىلگەن (مت 6:2).
قالاعا ورلەپ بارا جاتقاندا ايتىلاتىن ٵن.
ٴزابۇردىڭ 120—134 جىرلارىنىڭ كىرىسپەسىندە كەزدەسەتىن تىركەس. بۇل سوزدەردىڭ ماعىناسىنا قاتىستى پىكىر كوپ. دەگەنمەن كوپشىلىك وسى 15 جىردىڭ ەجەلدە يسرايلدىكتەردىڭ عيبادات ەتۋ ٷشىن جىل سايىنعى ٷش مەيرامدى تويلاۋ ماقساتىمەن يەرۋساليمگە كوتەرىلىپ بارا جاتقاندا قۋانىشپەن ايتقان ٵنى دەپ ەسەپتەيدى. سەبەبى قالا ياھۋدەيا تاۋلى ٶڭىرىنىڭ بيىك جەرىندە ورنالاسقان بولاتىن.
قاناحان.
نۇحتىڭ نەمەرەسى، حامنىڭ ٴتورتىنشى ۇلى. قاناحاننان 11 رۋ تارادى. ولار جەرورتا تەڭىزىنىڭ شىعىسىن بويلاي مىسىر مەن سيريا ارالىعىنداعى ولكەنى مەكەن ەتتى. سودان بۇل ولكە «قاناحان جەرى» دەپ اتالىپ كەتتى (م3ج 18:3؛ م1ج 9:18؛ ە.ٴى 13:19). B4 قوسىمشاسىن قاراڭىز.
قارعىس.
بىرەۋدىڭ نە ٴبىر نارسەنىڭ جاماندىققا ۇشىرايتىنىن جاريالاۋ نە ايتۋ. قارعىستى بالاعات سوزدەرمەن نە اشۋ ۇستىندە ايتىلعان سوزدەرمەن شاتاستىرماۋ كەرەك. كوپ جاعدايدا قارعىس جاماندىق بولاتىنىن رەسمي تۇردە نە الدىن الا جاريالاۋدى بىلدىرەدى. ال ەگەر قۇدايدىڭ نەمەسە ونىڭ وكىلىنىڭ تاراپىنان ايتىلسا، قارعىستىڭ پايعامبارلىق ٴمانى مەن كۇشى بولعان (م1ج 12:3؛ م4ج 22:12؛ عل 3:10).
قارىس.
الاقاندى جازعان كەزدەگى باس بارماق پەن شىناشاقتىڭ ارالىق مولشەرى. ٴبىر شىنتاق 5.44 سانتيمەترگە تەڭ بولسا، ٴبىر قارىستىڭ ۇزىندىعى 2.22 سانتيمەتر بولادى (م2ج 28:16؛ س1ج 17:4). B14 قوسىمشاسىن قاراڭىز.
قاسيەتتى؛ كيەلى.
ەحوباعا ٴتان قاسيەت. بۇل مورالدىق جاعىنان كىرشىكسىز تازا كۇيدى بىلدىرەدى (م2ج 28:36؛ س1ج 2:2؛ ن.س 9:10؛ يش 6:3). ال ادامعا (م2ج 19:6؛ پ2ج 4:9)، مالعا (م4ج 18:17)، زاتقا (م2ج 28:38؛ 30:25؛ م3ج 27:14)، جەرگە (م2ج 3:5؛ يش 27:13)، ۋاقىت ارالىعىنا (م2ج 16:23؛ م3ج 25:12) جانە ٸس-ارەكەتكە (م2ج 36:4 ٴسىلت.) قاتىستى ايتىلعاندا، «كيەلى، قاسيەتتى» دەپ اۋدارىلعان بۇل ەۆرەي ٴسوزى بولەكتەپ الۋ، ەرەكشە بولۋ، كيەلى قۇدايعا باعىشتاۋ، ياعني ەحوباعا ارنالعان قىزمەت ٷشىن بولەكتەپ الۋ، دەگەن ماعىنا بەرەدى. گرەك جازبالارىندا دا بۇل سوزدەر قۇدايعا ارناپ بولەكتەپ الۋ دەگەن ماعىنا بەرەدى. سونداي-اق جەكە ادامنىڭ ٴجۇرىس-تۇرىسىنىڭ تازا بولۋىنا قاتىستى قولدانىلادى (مر 6:20؛ ق2ح 7:1؛ پت1ح 1:15، 16).
قاسيەتتى اعاش باعانا.
ەۆرەي ٴسوزى («اشەرا») 1) قاناحاندىقتار تابىنعان قۇنارلىلىق پەن ٶسىپ-ٶنۋدىڭ ايەل ٴتاڭىرى اشەرانى بىلدىرەتىن قاسيەتتى باعاناعا، 2) اشەرانىڭ ٴمۇسىنىنىڭ وزىنە نۇسقايدى. مۇنداي باعانالار تىگىنەن ورناتىلاتىن، ٵرى كەم دەگەندە، جارتىلاي اعاشتان جاسالعان بولسا كەرەك. قاسيەتتى اعاش باعانا كەسىپ-جونىلماعان بورەنە نە ٴتىپتى ٶسىپ تۇرعان اعاش بولۋى دا مۇمكىن (م5ج 16:21؛ بي 6:26؛ پ1ج 15:13).
قاسيەتتى بولمە.
كيەلى شاتىردىڭ نە عيباداتحانانىڭ ەڭ قاسيەتتى بولمەسىنىڭ الدىنداعى ۇلكەنىرەك بولمە. كيەلى شاتىرداعى قاسيەتتى بولمەدە التىن شامدال، التىن قۇرباندىق ۇستەلى، نان تارتۋى قويىلاتىن ۇستەل مەن التىن قۇرال-جابدىقتار تۇرعان. ال عيباداتحاناداعىسىندا التىن قۇرباندىق ۇستەلى، ون التىن شامدال جانە نان تارتۋى قويىلاتىن ون ۇستەل تۇرعان (م2ج 26:33؛ ەۆ 9:2). 5B، B8 قوسىمشاسىن قاراڭىز.
قاسيەتتى قۇپيا.
قۇداي نيەتىنە كىرەتىن قانداي دا ٴبىر جايت. قۇداي ونى ٶز ۋاقىتى كەلگەندە جانە ٶزى تاڭداعان ادامدارعا عانا اشادى (مر 4:11؛ قل 1:26).
قاسيەتتى قىزمەت.
قۇدايعا عيبادات ەتۋمەن تىكەلەي بايلانىسى بار ٸس نە جۇمىس (رم 12:1؛ ايان 7:15).
قاسيەتتى تاس باعانا.
تىگىنەن ورناتىلعان باعانا. باعالدىڭ نە باسقا جالعان تاڭىرلەردىڭ فاللوستىق (ەركەك جىنىس مۇشەسىنىڭ) بەينەسى بولسا كەرەك (م2ج 23:24).
قاۋىز.
قاۋىم.
بەلگىلى ٴبىر ماقساتپەن نە بىرلەسىپ ارەكەت ەتۋ ٷشىن جينالعان ٴبىر توپ ادام. ەۆرەي جازبالارىندا بۇل ٴسوز نەگىزىنەن يسرايل حالقىنا نۇسقايدى. ال گرەك جازبالارىندا ماسىحشىلەردىڭ جەكەلەنگەن قاۋىمدارىنا، كوپ جاعدايدا بۇكىل ماسىحشىلەر قاۋىمىنا نۇسقايدى (پ1ج 8:22؛ ە.ٴى 9:31؛ رم 16:5).
قول قويۋ.
ادامنىڭ ۇستىنە قول قويۋ ونىڭ ارنايى قىزمەتكە تاعايىندالاتىنىن، سونداي-اق وعان باتا بەرىلەتىنىن، ساۋىقتىرىلاتىنىن نە كيەلى رۋحقا كەنەلەتىنىن بىلدىرگەن. كەيدە قۇرباندىققا شالماس بۇرىن مالدىڭ دا باسىنا قول قوياتىن بولعان (م2ج 29:15؛ م4ج 27:18؛ ە.ٴى 19:6؛ ت1ح 5:22).
قۇداي پاتشالىعى.
قۇدايدىڭ بۇكىلالەمدىك بيلىگىنىڭ وكىلى يسا ٴماسىحتىڭ قولىنا بەرىلگەن ۇكىمەت (مت 12:28؛ لق 4:43؛ ق1ح 15:50).
قۇداي ۇلى.
بۇل — بەينەلى تىركەس. تىرشىلىك اتاۋلىعا ٶمىر بەرگەن قۇداي ٶز جاراتىلىستارىن «ۇلىم» دەپ اتاۋعا قۇقىلى. «قۇداي ۇلى» دەگەن تىركەس نەگىزىنەن يسا ماسىحكە قاتىستى قولدانىلىپ، ونىڭ قۇدايدىڭ جاراتىلىسى ٵرى قۇدايعا ٴتان قاسيەتتەرگە يە ەكەنىنە نۇسقايدى. سونداي-اق ارالارىنداعى تىعىز قارىم-قاتىناسقا باسا نازار اۋدارادى. پەرىشتەلەر مەن ادام اتا دا بەينەلى ماعىنادا وسىلاي اتالعان (ٵپ 1:6؛ لق 3:38). كوكتە يسا ماسىحپەن بىرگە بيلىك ەتۋ ٷشىن تاڭدالعان ادامدار جايلى دا «قۇدايدىڭ بالالارى» دەلىنگەن (رم 8:14—17). قۇدايدىڭ وكىلى رەتىندە جەردە ونىڭ بيلىگىن جۇزەگە اسىرعان يسرايلدىڭ بيلەرى بولسا «قۇداي تاعالانىڭ ۇلدارى» دەپ اتالعان (زب 82:6).
قۇدايعا شىن بەرىلگەندىك.
ەحوبا قۇدايدىڭ بۇكىلالەمدىك بيلىگىنە ادال بولىپ، ەحوبانى تەرەڭ قاستەرلەۋدى، وعان عيبادات ەتۋدى، قىزمەت ەتۋدى بىلدىرەدى (ت1ح 4:8؛ ت2ح 3:12).
قۇمىراشى.
سازبالشىقتان ٴتۇرلى قىش ىدىستار، قۇمىرالار جاسايتىن شەبەر. ەۆرەيشە بۇل ٴسوز «قالىپتاستىرۋشى» دەگەندى بىلدىرەدى. قۇمىراشىنىڭ سازبالشىقتان ٶزى قالاعان زاتتى جاساۋعا بيلىگى بار. سوندىقتان بۇل ٴجيى ەحوبا قۇدايدىڭ جەكە ادامدارعا جانە حالىقتارعا جۇرگىزەتىن بيلىگىنىڭ مىسالى رەتىندە قولدانىلادى (يش 64:8؛ رم 9:21).
قۇرباندىق.
ادام ريزاشىلىق بىلدىرگەندە، كۇناسىن مويىنداعاندا، قۇدايمەن قارىم-قاتىناسىن قالپىنا كەلتىرگىسى كەلگەندە، قۇدايعا قۇرباندىق ۇسىنعان. ابىلدەن باستاپ ادامدار ٶز ەرىكتەرىمەن قۇدايعا مال قۇرباندىقتارىمەن قوسا، ٴتۇرلى قۇرباندىقتار ۇسىنعان. ال كەيىننەن قۇرباندىق اكەلۋ مۇسا زاڭى كەلىسىمىنىڭ تالابى بولدى. يسا ٶز ٶمىرىن كەمەلدى قۇرباندىق رەتىندە قيعاننان كەيىن، مال قۇرباندىعىنىڭ قاجەتى بولمادى. دەگەنمەن بۇگىندە ماسىحشىلەر قۇدايعا رۋحاني قۇرباندىقتار ۇسىنادى (م1ج 4:4؛ ەۆ 13:15، 16؛ ج1ح 4:10).
قۇرباندىق ورنى.
ۇستىندە قۇرباندىق شالۋ ٷشىن بالشىقتان نە ۇلكەن تاستاردان قالاپ جاسالعان پلاتفورما نە تۇعىر (م1ج 8:20؛ بي 6:24).
قۇرباندىق وشاعى.
كيەلى شاتىردىڭ، كەيىن عيباداتحانانىڭ اۋلاسىنا قويىلعان مىس وشاق. وشاقتا عيبادات كەزىندە شالىنعان قۇرباندىقتار ورتەلەتىن بولعان (م2ج 27:1؛ 39:39؛ م1ج 8:20؛ ش2ج 4:1) 5B، B8 قوسىمشالارىن قاراڭىز.
قۇرباندىق وشاعىنىڭ نە ۇستەلىنىڭ مۇيىزدەرى.
قۇرباندىق وشاعىنىڭ نە ۇستەلىنىڭ ٴتورت بۇرىشىنان شىعىپ تۇرعان شوشاقتار (م3ج 8:15؛ پ1ج 2:28). 5B، B8 قوسىمشالارىن قاراڭىز.
قۇرباندىق ۇستەلى.
اعاشتان جاسالىپ، سىرتى التىنمەن قاپتالعان كىشكەنە ۇستەل. ۇستەل كيەلى شاتىردىڭ، كەيىن عيباداتحانانىڭ الدىڭعى بولمەسىندە تۇرعان. ونىڭ ۇستىندە حوش ٴيىستى زاتتار تۇتەتىلەتىن (م2ج 39:38؛ پ1ج 6:20؛ لق 1:11). B5 قوسىمشاسىن قاراڭىز.
قۇتقارىلۋ مەيرامى.
يسرايلدىكتەر مىسىر قۇلدىعىنان بوساعاندارىن اتاپ ٶتۋ ٷشىن جىل سايىن ابيب (كەيىن نيسان) ايىنىڭ 14 ٸنشى كۇنى تويلاعان مەيرام. مەيرام كەزىندە توقتى (نە ەشكى) سويىپ، ەتىن وتقا قاقتاپ ٴپىسىرىپ، اشتى شوپتەرمەن جانە اشىتقىسىز پىسىرىلگەن نانمەن جەگەن (م2ج 12:27؛ جح 6:4؛ ق1ح 5:7).
قىزمەت كومەكشىسى.
گرەكشە «دياكونوس»، ٴجيى «قىزمەتشى» دەپ اۋدارىلادى. «قىزمەت كومەكشىسى» دەگەن تىركەس قاۋىم اقساقالدارىنا جاردەمدەسەتىن ادامدارعا نۇسقايدى. بۇل مىندەتتى اتقارۋ ٷشىن ەر ادام كيەلى كىتاپتاعى تالاپتارعا ساي بولۋ كەرەك (ت1ح 3:8—10، 12).
قىلمىس.
ورناتىلعان زاڭدى بۇزۋشىلىق، زاڭنان اتتاپ كەتۋ. كيەلى جازبالاردا «كۇنا» ٴسوزىنىڭ ٴسينونيمى رەتىندە دە قولدانىلادى (م2ج 23:21؛ زب 51:3).
قىسقاش.
التىننان جاسالعان قۇرال. ونى كيەلى شاتىرداعى جانە عيباداتحاناداعى شامداردى سوندىرۋگە قولدانعان (م2ج 37:23).
ل
لادان.
شايىرلى اعاشتاردىڭ نە بۇتالاردىڭ كەپكەن شىرىنى (ساعىز تارىزدەس بولعان). جانعاندا جۇپار ٴيىس شىعارادى. كيەلى شاتىردا جانە عيباداتحانادا قولدانىلعان حوش ٴيىستى زاتتىڭ قۇرامىنا كىرگەن. سونداي-اق لادان استىق تارتۋىمەن بىرگە ۇسىنىلعان جانە قاسيەتتى بولمەدەگى نان تارتۋىنىڭ ۇستىنە قويىلعان (م2ج 30:34—36؛ م3ج 2:1؛ 24:7؛ مت 2:11).
لەۆيافان.
كوپ جاعدايدا سۋدا تىرشىلىك ەتەتىن قانداي دا ٴبىر جانۋارعا بايلانىستى قولدانىلادى. ٵيۇپ 3:8 بەن 41:1 دە قولتىراۋىندى نە سۋدا مەكەندەيتىن ۇلكەن ٵرى كۇشتى سۋ جانۋارىن، ال ٴزابۇر 104:26 دا كيتتىڭ ٴبىر ٴتۇرى جايىندا ايتىلسا كەرەك. قالعان جەرلەردە بۇل ٴسوز بەينەلى ماعىنادا قولدانىلعان جانە ەشقانداي جانۋارعا نۇسقامايدى (زب 74:14؛ يش 27:1).
لەپتا.
گرەك جازبالارىندا ايتىلعان ياھۋديلەردىڭ مىس نە قولا تيىنى. كەيبىر كيەلى كىتاپتاردا «ۇساق تيىن» دەپ اۋدارىلعان (مر 12:42 ٴسىلت.؛ لق 21:2 ٴسىلت.). B14 قوسىمشاسىن قاراڭىز.
لەۋى؛ لەۋىلىك.
جاقىپتىڭ ليادان تۋىلعان ٷشىنشى ۇلى جانە سودان تاراعان رۋدىڭ اتى. لەۋىنىڭ ٷش ۇلىنان تاراعان ٷش اۋلەت لەۋىلىك ٴدىني قىزمەتكەرلەردى قۇرادى. كەيدە «لەۋىلىكتەر» دەپ بۇكىل رۋدى اتاعان، ٴبىراق حاروننىڭ ٴدىني قىزمەتكەرلەر اۋلەتى ادەتتە بۇلاي اتالمايتىن. لەۋى رۋىنا ۋادە ەتىلگەن ەلدەن مۇرالى ۇلەس بەرىلگەن جوق، ٴبىراق باسقا رۋلارعا بولىنگەن ايماقتاردان 48 قالا بەرىلدى (م5ج 10:8؛ ش1ج 6:1؛ ەۆ 7:11).
ليۆان تاۋ جوتاسى.
ليۆان جەرىندەگى تاۋ تىزبەگىنىڭ قۇرامىنا كىرەتىن ەكى تاۋ جوتاسىنىڭ ٴبىرى. ليۆان جوتاسى باتىستا، ال انتيليۆان جوتاسى شىعىستا ورنالاسقان. بۇل ەكەۋىنىڭ اراسىندا ۇلكەن ٵرى شۇرايلى اڭعار جاتىر. ليۆان تاۋ جوتاسى جەرورتا تەڭىزىنىڭ جاعالاۋىندا ورنالاسقان. ورتاشا بيىكتىگى 2100—1800 مەتر ەجەلدە ليۆاندا ماڭايىنداعى ەلدەر جوعارى باعالاعان بيىك قاراعايلار كوپتەپ وسكەن (م5ج 1:7؛ زب 29:6؛ 92:12). B7 قوسىمشاسىن قاراڭىز.
لوگ.
كيەلى كىتاپتا قولدانىلعان ەڭ كىشى سۇيىقتىق ولشەم بىرلىگى. ياھۋدي تالمۋدىندا 1 لوگ ٴحيننىڭ 12/1 بولىگى ەكەنى ايتىلعان. وسىنى ەسكەرەر بولساق، 1 لوگ 31.0 ليترگە تەڭ دەۋگە بولادى (م3ج 14:10). B14 قوسىمشاسىن قاراڭىز.
م
مايلاۋ؛ ماي جاعۋ ٴراسىمى.
ادامعا نە قانداي دا ٴبىر زاتقا ماي جاعۋ ونى ارنايى قىزمەتكە باعىشتاۋدىڭ ٴراسىمى بولعان. گرەك جازبالارىندا مايلاۋ ٴسوزى كوكتەگى ومىرگە تاڭدالعاندارعا كيەلى رۋحتىڭ توگىلۋىنە قاتىستى قولدانىلعان (م2ج 28:41؛ س1ج 16:13؛ ق2ح 1:21).
ماكەدونيا.
گرەكيانىڭ سولتۇستىگىندەگى ولكەنىڭ اتاۋى. ماكەدونيا — ەسكەندىر زۇلقارنايىننىڭ (الەكساندر ماكەدونسكييدىڭ) تۇسىندا كوپكە تانىمال ٵرى ريم باسىپ العانعا دەيىن تاۋەلسىز بولعان ولكە. ەلشى پاۋىل العاش رەت ەۋروپاعا ساپارعا شىققاندا، ماكەدونيا ريم پروۆينسياسى بولعان. بۇل ايماققا پاۋىل ٷش رەت كەلگەن (ە.ٴى 16:9). B13 قوسىمشاسىن قاراڭىز.
مالحام.
ماننا.
يسرايلدىكتەردىڭ 40 جىل بويى ٴشول دالادا جەگەن نەگىزگى ازىعى. ەحوبا بەرگەن ماننا دەمالىس كۇنىنەن باسقا كۇندەردىڭ بارىندە تاڭەرتەڭ شىق كەپكەن سوڭ عاجايىپ تۇردە پايدا بولاتىن. يسرايلدىكتەر مۇنى العاش كورگەندە «بۇل نە؟» (ەۆرەيشە «مان حۋ؟») دەپ سۇراعان (م2ج 16:13—15، 35). باسقا مانماتىندە بۇل «كوكتىڭ تاماعى» (زب 78:24)، «كوكتىڭ نانى» (زب 105:40)، «مىقتىلاردىڭ نانى» (زب 78:25) دەپ سيپاتتالعان. يسا ماننا ٴسوزىن بەينەلى ماعىنادا دا قولدانعان (جح 6:49، 50).
مارجان.
مارجان (كورالل، گرەكشە korallion) — تەڭىزدە تىرشىلىك ەتەتىن ۇساق جانۋارلاردىڭ قاڭقاسىنان تۇزەلگەن تاس سياقتى قاتتى زات. ونىڭ قىزىل، اق، قارا سياقتى تۇستەرى بار. مارجاندار اسىرەسە قىزىل تەڭىزدە كوپتەپ كەزدەسەدى. كيەلى كىتاپ زامانىندا قىزىل مارجان جوعارى باعالانعان. ودان مونشاق جانە باسقا دا اشەكەيلەر جاسالعان (ن.س 8:11).
ماساق تەرۋ.
وراق كەزىندە قالىپ قويعان نە ادەيى قالدىرىلعان استىق ساباقتارىن جيناپ الۋ. مۇسا زاڭى بويىنشا، ادامدار ەگىندىكتەرىنىڭ شەتىن ورماۋى جانە ٴزايتۇن نە ٴجۇزىمنىڭ ٶنىمىن تۇگەل تەرىپ الماۋى كەرەك ەدى. ويتكەنى قۇداي كەدەي-كەپشىكتەرگە، بەيشارالارعا، جاتجەرلىكتەرگە، جەتىم-جەسىرلەرگە تاناپتا قالعان ماساقتى تەرۋگە قۇقىق بەرگەن (رۋت 2:7).
ماسكيل.
بۇل ٴسوز ٴزابۇر جىرلارىنىڭ كىرىسپەسىندە 13 رەت كەزدەسەدى. ەۆرەي ٴسوزى «تولعانىس جىرى» دەگەن ماعىنانى ٴبىلدىرۋى مۇمكىن. كەيبىرەۋلەردىڭ پىكىرىنشە، بۇل ٴسوز فورماسى جاعىنان ۇقساس، ٵرى «قىزمەتتى زەردەلىلىكپەن اتقارۋ» دەپ اۋدارىلعان سوزبەن ماعىنالاس (ش2ج 30:22؛ زب 32:كىرىسپە).
ماحالات.
مۋزىكالىق تەرمين بولسا كەرەك؛ 53 ٸنشى جانە 88 ٸنشى ٴزابۇر جىرلارىنىڭ كىرىسپەسىندە كەزدەسەدى. ٴسوزدىڭ ٶزى «السىرەۋ، سىرقاتتانۋ» دەگەندى بىلدىرەتىن ەۆرەي ەتىستىگىمەن تۇبىرلەس بولسا كەرەك. سوندىقتان بۇل تەرمين مۇڭدى، كوڭىلسىز اۋەنگە نۇسقايدى، ٵرى وسى ەكى جىردىڭ مازمۇنىنا سايكەس كەلەدى.
ٴماجىلىسحانا.
گرەكشە «سيناگوگە»، ماعىناسى — «جيناۋ، جيىن». ياھۋديلەردىڭ كيەلى جازبالاردى وقۋعا، ٴتالىم الۋعا، ۋاعىزداۋعا جانە دۇعا ەتۋگە ارنالعان عيماراتى نەمەسە ورنى. يسانىڭ كەزىندە يسرايلدىڭ شاعىن قالالارىندا بىرەۋدەن، ال ۇلكەن قالالارىندا بىرنەشە ٴماجىلىسحانادان بولعان (لق 4:16؛ ە.ٴى 13:14، 15).
ٴماسىح.
ەۆرەيشە «ماشياح»، ماعىناسى — «مايلانعان»؛ گرەكشە «حريستوس». ماي جاعۋ ٴراسىمى بىرەۋدى رەسمي تۇردە قانداي دا ٴبىر قىزمەتكە تاعايىنداۋدى بىلدىرگەن. بۇل ٴسوز لاۋازىم رەتىندە يساعا دا قاتىستى قولدانىلادى (س2ج 22:51؛ ش1ج 16:22؛ دن 9:25؛ مت 1:16؛ جح 1:41).
ماسىحكە قارسى شىعۋشى.
وسىلاي اۋدارىلعان گرەك ٴسوزى ماسىحكە قارسى شىعاتىنداردى بىلدىرەدى، سونداي-اق بۇل ٴسوز جالعان ٴماسىحتى، ياعني ٶزىن ٴماسىحتىڭ ورنىنا قوياتىن ادامدى دا ٴبىلدىرۋى مۇمكىن. ٴماسىحتىڭ وكىلىمىن نە ٴماسىحتىڭ ٶزىمىن دەپ جالعان ايتاتىن، يا بولماسا ٴماسىح پەن ونىڭ شاكىرتتەرىنە قارسى شىعاتىن ادامداردى، ۇيىمداردى جانە توپتاردى ماسىحكە قارسى شىعۋشىلار دەۋگە بولادى (ج1ح 2:22).
ٴماسىحشى.
قۇدايدىڭ يسا ٴماسىحتىڭ ٸزباسارلارىنا بەرگەن اتاۋى (ە.ٴى 11:26؛ 26:28).
مەروداح.
بابىل قالاسىنىڭ باس قۇدايى. بابىلدىڭ پاتشاسى مەن زاڭ شىعارۋشىسى حاممۋراپي بابىل قالاسىن يمپەريانىڭ استاناسى ەتكەن سوڭ، ادامدار مەروداحتى (نە ماردۋكتى) ماڭىزدىراق سانايتىن بولدى. اقىرىندا ول باسقا قۇدايلاردىڭ ورنىن باسىپ، بابىلدىڭ باس قۇدايىنا اينالدى. كەيىنىرەك مەروداحتىڭ (نە ماردۋكتىڭ) اتى «بەلۋ» («قوجايىن») دەپ وزگەرتىلگەن سوڭ، «بەل» دەپ اتالىپ كەتتى (ەرم 50:2).
مەس.
ەشكىنىڭ نە قويدىڭ بىتەۋ تەرىسىنەن جاسالعان ىدىس. يسرايلدىكتەر ونى شاراپ ساقتاۋ ٷشىن قولدانعان. شاراپتى جاڭا مەسكە قۇياتىن، سەبەبى اشىعاندا كومىر قىشقىل گازى ٴبولىنىپ، مەستى كەرگەن. جاڭا مەس جاقسى كەرىلە بەرەدى. ال ەسكى مەس قاتتىراق بولاتىندىقتان، شاراپ اشىعاندا، قىسىمعا شىداماي جارىلىپ كەتەتىن (ەش 9:4؛ مت 9:17).
ميديا؛ ميديالىقتار.
ٴياپشىنىڭ ۇلى مادايدان شىققان حالىق. ولار ميديا ەلى دەپ اتالىپ كەتكەن يران تاۋلى ۇستىرتىندە مەكەن ەتكەن. ميديالىقتار بابىلمەن وداقتاسىپ، اسسيريانى جاۋلاپ الدى. سول ۋاقىتتا پەرسيا ميدياعا باعىنىشتى ايماق بولاتىن. ٴبىراق كير باس كوتەرگەننەن كەيىن ميديا مەن پەرسيا بىرىگىپ، ب. ز.ب. 539-جىلى جاڭا بابىل يمپەرياسىن كۇيرەتتى دە، ميدو-پەرسيا يمپەرياسىن قۇردى. ب. ز. 33-جىلى يەرۋساليمدە ەلۋىنشى كۇن مەيرامىن تويلاعانداردىڭ اراسىندا ميديالىقتار دا بولعان (دن 5:28، 31؛ ە.ٴى 2:9). B9 قوسىمشاسىن قاراڭىز.
ميلكوم.
امموندىقتاردىڭ ٴتاڭىرى، مولەك قۇدايى بولسا كەرەك (پ1ج 11:5، 7). سۇلەيمەن پاتشا بيلىگىنىڭ سوڭىنا تامان وسى جالعان تاڭىرگە عيبادات ەتەتىن توبەلەر جاساعان. مولەكتى قاراڭىز.
ميللو.
ٴداۋىت قالاسىنىڭ گەوگرافيالىق نە قۇرىلىستىق ٴبىر ەرەكشەلىگى. بۇل قالا قابىرعالارىن سۇيەپ تۇرۋ ٷشىن تەراسسا ىسپەتتى نە باسقاشا ەتىپ جاسالعان قۇرىلىس بولۋى مۇمكىن (س2ج 5:9؛ پ1ج 11:27).
ميل.
اراقاشىقتىق ولشەم بىرلىگى. گرەك جازبالارىنىڭ ٴتۇپنۇسقاسىندا ٴبىر-اق رەت كەزدەسەدى. ماتاي 5:41 دەگى بۇل ٴسوز 5.1479 مەترگە تەڭ ريمدىك ميلگە نۇسقاسا كەرەك. ال لۇقا 24:13 تە جانە جوحان 6:19؛ 11:18 دەگى ٴسوز ەجەلگى ستاديي ولشەم بىرلىگىنەن الىنسا كەرەك. B14 قوسىمشاسىن قاراڭىز.
مينا.
سالماق ولشەمى مەن اقشا بىرلىگىنىڭ اتاۋى. ەزەكيەل كىتابىندا «مانە» دەپ تە اتالعان. ارحەولوگيالىق ايعاقتارعا نەگىزدەلسەك، 1 مينا 50 شەكەلگە، ال 1 شەكەل 4.11 گرامعا تەڭ، ەۆرەي جازبالارىنداعى 1 مينا 570 گرامعا تەڭ. پاتشا سارايىنىڭ ستاندارتتى شىنتاق ولشەمى بولعانى سياقتى، ستاندارتتى مينا ولشەمى دە بولعان. گرەك جازبالارىندا سالماعى 340 گرام بولعان مينا 100 دراحماعا تەڭ ەدى. ال 60 مينا 1 تالانتقا تەڭ بولعان (ەزر 2:69؛ لق 19:13). B14 قوسىمشاسىن قاراڭىز.
ميحتام.
مويىناعاش؛ مويىنتۇرىق.
مويىناعاش — مويىنعا سالىپ جۇك كوتەرۋگە ارنالعان اعاش قۇرال. مويىنتۇرىق — اربا، سوقا تارتاتىن وگىزدەردىڭ نە باسقا مالدىڭ موينىنا سالاتىن اعاش قۇرال. كيەلى كىتاپتا وسىلاي اۋدارىلعان ەۆرەي ٴسوزى اۋىسپالى ماعىنادا دا قولدانىلىپ، بىرەۋگە قۇل نە باعىنىشتى بولۋدى، قىسىم كورۋدى، ازاپ شەگۋدى بىلدىرەدى. ال ونى سىندىرۋ قۇلدىقتان، ەزگىدەن، قاناۋشىلىقتان بوساۋدى بەينەلەيدى (م3ج 26:13؛ ەرم 27:8؛ 28:2 مت 11:29، 30).
مولەك.
امموندىقتاردىڭ ٴتاڭىرى. مالحام، ميلكوم جانە مولوح — ٴبارى وسى تاڭىرگە نۇسقاسا كەرەك. مولەك بەلگىلى ٴبىر ٴتاڭىردىڭ اتى ەمەس، لاۋازىم بولۋى مۇمكىن. مولەك تاڭىرىنە بالاسىن قۇرباندىققا شالعان اركىم مۇسا زاڭى بويىنشا ٶلىم جازاسىنا لايىق بولعان (م3ج 20:2؛ ەرم 32:35؛ ە.ٴى 7:43).
مولوح.
مولەكتى قاراڭىز.
ٴمور.
قانداي دا ٴبىر زاتتاعى ٴمور (ادەتتە سازعا نە بالاۋىزعا باسىلعان) ونىڭ شىنايىلىعىن، بىرەۋدىڭ مەنشىگى ەكەنىن نە قانداي دا ٴبىر كەلىسىم جاسالعانىن بىلدىرگەن. ەجەلدە ٴمور قاتتى زاتتان (تاس، ٴپىل سۇيەگى نە اعاش) جاسالىپ، بەتىنە قانداي دا ٴبىر ارىپتەر نە كەسكىن ويىلىپ سالىناتىن. كيەلى كىتاپتا ٴمور اۋىسپالى ماعىنادا قانداي دا ٴبىر نارسەنىڭ شىنايى، بىرەۋگە تيەسىلى، جاسىرىن نە قۇپيا ەكەنىنىڭ بەلگىسى بولعان (م2ج 28:11؛ نەح 9:38؛ ايان 5:1؛ 9:4).
ٴمورلى جۇزىك.
ساۋساققا تاعاتىن نە جىپكە بايلاپ، بالكىم، مويىنعا تاعاتىن ٴموردىڭ ٴتۇرى. بۇل پاتشانىڭ نە شەنەۋنىكتىڭ بيلىگىنىڭ بەلگىسى بولعان (م1ج 41:42). ٴموردى قاراڭىز.
مۋت-لاببەن.
بۇل تەرمين ٴزابۇردىڭ 9 ىنشى جىرىنىڭ كىرىسپەسىندە كەزدەسەدى. قالىپتاسقان تۇسىنىك بويىنشا، بۇل ٴسوزدىڭ ماعىناسى — «ۇلدىڭ ٶلىمى جايلى». كەيبىرەۋلەردىڭ ويىنشا، بۇل ٴسوز بەلگىلى ٴبىر تانىمال اۋەننىڭ اتاۋى نە كىرىسپە سوزدەرى بولۋى مۇمكىن. اتالمىش ٴزابۇر جىرى بۇل اۋەنگە ساي ايتىلعان بولسا كەرەك.
مۇسا زاڭى.
ب. ز. ب. 1513-جىلى سيناي شولىندە يسرايل حالقىنا مۇسا پايعامبار ارقىلى بەرىلگەن ەحوبانىڭ زاڭى. كيەلى كىتاپتىڭ العاشقى بەس كىتابى دا ٴجيى زاڭ دەلىنگەن (ەش 23:6؛ لق 24:44).
ٴمۇيىز.
جانۋارلاردىڭ ٴمۇيىزى. ٴمۇيىز سۋ نە ماي قۇياتىن ىدىس، سياساۋىت، سونداي-اق كوسمەتيكالىق زاتتار ساقتايتىن ىدىس رەتىندە قولدانىلعان. سونىمەن قاتار ول مۋزىكالىق نە بەلگى بەرەتىن اسپاپ رەتىندە دە قولدانىلعان (س1ج 16:1، 13؛ پ1ج 1:39؛ ەزك 9:2). اۋىسپالى ماعىنادا «ٴمۇيىز» ٴسوزى كۇشكە، باعىندىرۋعا جانە جەڭىسكە قاتىستى ٴجيى قولدانىلعان (م5ج 33:17؛ ميح 4:13؛ زاك 1:19).
ٴمۇر.
حوش ٴيىستى شايىر. ول كومميفورا (Commiphora) تۇقىمداسىنا جاتاتىن تىكەندى بۇتالار مەن كىشكەنتاي اعاشتاردان الىناتىن. ٴمۇر ماي جاعۋ راسىمىنە ارنالعان كيەلى مايدىڭ قۇرامىنا كىرگەن. ول كيىم مەن توسەككە حوش ٴيىس بەرۋ ٷشىن قولدانىلعان. سونداي-اق ونى ماسساج جاساۋعا ارنالعان مايعا جانە دەنەنى ىلعالداندىراتىن لوسونعا قوسقان. سونىمەن قاتار ٴمۇر ٴمايىتتى جەرلەۋگە دايىنداعاندا دا قولدانىلعان (م2ج 30:23؛ ن.س 7:17؛ جح 19:39).
ن
نازارەتتىك.
نازارەت قالاسىنان شىققان يسانى وسىلاي دەپ اتاعان. بۇل يشايا 11:1 دەگى «وسكىن» دەگەن ماعىناداعى ەۆرەي سوزىمەن بايلانىستى بولسا كەرەك. كەيىننەن بۇل اتاۋ يسانىڭ ٸزباسارلارىنا دا قاتىستى ايتىلدى (مت 2:23؛ ە.ٴى 24:5).
نازير.
بۇل ەۆرەي ٴسوزى «تاڭداپ الىنعان»، «باعىشتالعان»، «ٴبولىپ الىنعان» دەگەندى بىلدىرەدى. كەيبىرەۋلەر نازير بولۋدى ٶز ەركىمەن تاڭداسا، باسقالارىن قۇداي تاعايىنداعان. بەلگىلى ٴبىر ۋاقىت ارالىعىنا نازير بولعىسى كەلگەن ايەل نە ەر ادام ەحوباعا ەرەكشە انت بەرگەن. مۇندايلارعا باستى ٷش تالاپ قويىلاتىن: ىشىمدىك پەن ٴجۇزىم ونىمدەرىنەن باس تارتۋ؛ شاشتى قىرىقپاۋ؛ مايىتكە جولاماۋ. ال قۇداي تاعايىنداعان ادامدار ٶمىر بويى نازير بولىپ قالا بەرگەن. ەحوبا مۇنداي ادامدارعا ەرەكشە تالاپتار قويعان (م4ج 6:2—7؛ بي 13:5).
نان تارتۋى.
كيەلى شاتىردىڭ، ال كەيىننەن عيباداتحانانىڭ قاسيەتتى بولمەسىندەگى ۇستەلگە التى-التىدان ەكىگە ٴبولىنىپ قويىلعان ون ەكى كۇلشە نان. «قۇدايعا تارتۋ رەتىندە ۇسىنىلعان ناندار» دەپ تە اتالادى. ولاردى دەمالىس كۇنى جاڭا پىسكەن ناندارمەن اۋىستىرىپ وتىرعان. ال ۇستەلدەن الىنعان كۇلشەلەردى تەك ٴدىني قىزمەتكەرلەر جەگەن (ش2ج 2:4؛ مت 12:4؛ م2ج 25:30؛ م3ج 24:5—9؛ ەۆ 9:2). B5 قوسىمشاسىن قاراڭىز.
نارد.
اشىق قىزىل ٴتۇستى نارد وسىمدىگىنەن (Nardostachys jatamansi) الىنعان قىمبات حوش ٴيىستى ماي. بۇل وتە قىمبات ماي بولعاندىقتان، ونى ٴجيى ارزانداۋ باسقا مايلارمەن ارالاستىرعان، ٴتىپتى جاساندى نارد مايى جاسالاتىن بولعان. سوندىقتان مارقا مەن جوحاننىڭ يساعا جاعىلعان مايدىڭ «تازا نارد» بولعانىن ايتقانى كوڭىل قويارلىق جايت (مر 14:3؛ جح 12:3).
نەتيندەر.
يسرايلدىك ەمەس عيباداتحانا قىزمەتشىلەرى. بۇل ەۆرەي ٴسوزىنىڭ ماعىناسى — «تابىس ەتىلگەندەر». بۇل ولاردىڭ عيباداتحانادا قىزمەت ەتۋگە تابىس ەتىلگەن ادامدار ەكەنىنە نۇسقايدى. نەتيندەردىڭ كوپشىلىگى كەزىندە ەشۋا «قۇرباندىق ورنى ٷشىن وتىن جيناپ، سۋ تاسۋعا» تاعايىنداعان گيبەوندىقتاردىڭ ۇرپاعى بولسا كەرەك (ەش 9:23، 27؛ ش1ج 9:2؛ ەزر 8:17).
نەفيليمدەر.
ادامداردىكىندەي تانمەن جەرگە كەلگەن پەرىشتەلەر مەن كادىمگى ايەلدەردەن تۋىلعان ۇل بالالار. ولار جەر بەتىن توپان سۋ قاپتاعانعا دەيىن ٶمىر سۇرگەن (م1ج 6:4).
نەحيلوت.
ماعىناسى بەلگىسىز بۇل ٴسوز ٴزابۇردىڭ 5-جىرىنىڭ كىرىسپەسىندە كەزدەسەدى. وسى ٴسوزدىڭ ٴتۇبىرى ەۆرەيدىڭ «حاليل» (سىبىزعى) ٴسوزىنىڭ تۇبىرىمەن ۇقساس بولعاندىقتان، ۇرمەلى اسپاپقا نۇسقايدى دەگەن پىكىر بار. الايدا بۇل مۋزىكالىق شىعارمانىڭ اتاۋى دا بولۋى مۇمكىن.
نيسان.
بابىل تۇتقىندىعىنان بوساعاننان كەيىنگى ياھۋديلەردىڭ قاسيەتتى كۇنتىزبەسىنىڭ 1 ٸنشى، ال شارۋاشىلىق كۇنتىزبەسىنىڭ 7 ٴنشى ايى ابيبكە بەرىلگەن جاڭا اتاۋ. بۇل اي قازىرگى كۇنتىزبە بويىنشا ناۋرىزدىڭ ورتاسىنان ٴساۋىردىڭ ورتاسىنا دەيىنگى ۋاقىتتى قامتيدى (نەح 2:1). B15 قوسىمشاسىن قاراڭىز.
و
ومەر.
2.2 ليترگە نە ەفانىڭ 10/1 بولىگىنە تەڭ كەلەتىن ولشەم بىرلىگى (م2ج 16:16، 18). B14 قوسىمشاسىن قاراڭىز.
ونيكس.
جارتىلاي اسىل تاس؛ اقىقتىڭ قاتتى ٴتۇرى نەمەسە حالسەدوننىڭ جولاقتى ٴتۇرى: قارا، قوڭىر، قىزىل، سۇر نە جاسىل تۇستەردىڭ اراسىنا اق جولاق تۇسەدى. بۇل تاس باس ٴدىني قىزمەتكەردىڭ كيىمى بەزەندىرىلگەندە قولدانىلعان (م2ج 28:9، 12؛ ش1ج 29:2؛ ٵپ 28:16).
وننان ٴبىر بولىك.
ٴدىني ماقساتتا مىندەتتى تۇردە بەرىلەتىن ساداقا نە تولەم (ملح 3:10؛ م5ج 26:12؛ مت 23:23). مۇسا زاڭى بويىنشا يسرايلدىكتەر جيناعان ونىمدەرىنىڭ، وتار-تابىندارىنداعى جاڭا تۋىلعان تولدەردىڭ وننان ٴبىر بولىگىن جىل سايىن لەۋىلىكتەرگە بەرىپ، ولاردىڭ قىزمەتىن قولداپ وتىرعان. لەۋىلىكتەر بولسا وزدەرىنە تيگەن بولىكتىڭ وننان ٴبىر بولىگىن حاروننىڭ ۇرپاعىنان شىققان ٴدىني قىزمەتكەرلەرگە بەرگەن. بۇدان باسقا دا ماقساتتا قولدانىلاتىن «وننان ٴبىر بولىك» بولعان. بۇگىندە ماسىحشىلەردەن وننان ٴبىر بولىكتى بەرۋ تالاپ ەتىلمەيدى.
ورازا.
بەلگىلى ٴبىر ۋاقىتقا اس-اۋقاتتان باس تارتۋ. يسرايلدىكتەر كۇنانى وتەيتىن كۇنى، قايعىرعان كەزدە نە قۇدايدىڭ باسشىلىعىنا مۇقتاج بولعان كەزدەرى ورازا ۇستاعان. ياھۋديلەر ٶز تاريحىندا ورىن العان قايعىلى وقيعالارعا بايلانىستى جىلىنا ٴتورت رەت ورازا ۇستاعان. ماسىحشىلەردەن ورازا ۇستاۋ تالاپ ەتىلمەيدى (ەزر 8:21؛ يش 58:6؛ لق 18:12).
وتتى كول.
«كۇكىرت جانىپ جاتقان» بۇل وتتى كول — بەينەلى ماعىنادا ايتىلعان تىركەس. ول «ەكىنشى ٶلىم» دەپ تە سيپاتتالادى. بۇل كولگە ىسىنە وكىنبەگەن كۇناكارلار، ٸبىلىس، ٴتىپتى ٶلىم مەن كور دە تاستالادى. كوزگە كورىنبەيتىن رۋحاني جاراتىلىس، ٶلىم جانە كور وتتا جانبايتىندىقتان، وتتى كول ماڭگى ازاپتالۋدى ەمەس، ٴبىرجولاتا جويىلۋدى بىلدىرەدى (ايان 19:20؛ 20:14، 15؛ 21:8).
ٶ
وزەن اڭعارى.
جاڭبىرلى ماۋسىمعا دەيىن قۇرعاپ جاتاتىن اڭعار، سۋ ارناسى، ساي-سالا. بۇل ٴسوز اعىن سۋدىڭ وزىنە قاتىستى دا قولدانىلادى. كەيبىر وزەن اڭعارلارى تەك كوكتەمدە عانا سۋعا تولاتىن. «وزەن اڭعارى» دەگەن تىركەس كەي مانماتىندەردە «اڭعار» دەپ اتالعان (م1ج 26:19؛ م4ج 34:5؛ م5ج 8:7؛ پ1ج 18:5؛ ٵپ 6:15).
وكىنۋ.
كيەلى كىتاپتا بۇل ٴسوز ادامنىڭ وي قالپىن وزگەرتۋىمەن قاتار، بۇرىنعى ٶمىر سالتى، بۇرىس قىلىقتارى نە ٴبىر نارسەنى ىستەمەگەنى ٷشىن شىن جۇرەكتەن وپىنۋدى بىلدىرەدى. ادامنىڭ شىنايى وكىنگەنى ٴجۇرىس-تۇرىسىنىڭ وزگەرگەنىنەن كورىنەدى (مت 3:8؛ ە.ٴى 3:19؛ پت2ح 3:9).
ولشەۋىش تاياق.
ۇزىندىعى التى شىنتاق. قالىپتى شىنتاقپەن ولشەگەندە 67.2 مەتر، ۇزىن شىنتاقپەن 11.3 مەتر (ەزك 40:3، 5؛ ايان 11:1). B14 قوسىمشاسىن قاراڭىز.
ٶمىر سيلايتىن اعاش.
ەدەم باعىندا وسكەن اعاش. كيەلى كىتاپ بۇل اعاشتىڭ جەمىسىندە ٶمىر بەرەتىن قاسيەت بولعان دەگەن ويعا نۇسقامايدى. قۇدايدىڭ بۇل اعاشتىڭ جەمىسىنەن جەۋگە رۇقسات بەرۋى ادام ٷشىن ماڭگى ٶمىر سۇرەتىنىنىڭ كەپىلى بولعان (م1ج 2:9؛ 3:22).
ورەسكەلدىك.
گرەكشە «اسەلگيا». بۇل ٴسوز قۇدايدىڭ زاڭدارىن اياقاستى ەتۋگە، سونداي-اق ادامنىڭ بەيباستاق، ارسىز مىنەز-قۇلقىنا نۇسقايدى. بۇل ٴسوز بيلىكتى سيلاماۋدى، ٴتىپتى زاڭ-تالاپتاردى مەنسىنبەۋدى بىلدىرەدى. بۇل ٴسوزدىڭ بولماشى قاتەلىكتەرگە قاتىسى جوق (عل 5:19؛ پت2ح 2:7).
پ
پايعامبار.
قۇدايدىڭ جۇزەگە اسىراتىن ىستەرىن جۇرتقا اشىپ وتىرعان ادام. پايعامبارلار بولاشاق جايتتاردى عانا ەمەس، ەحوبا قۇدايدىڭ تالىمدەرىن، بۇيرىقتارىن، ۇكىمدەرىن ايتىپ، ونىڭ وكىلى رەتىندە ارەكەت ەتكەن (اس 3:7؛ پت2ح 1:21).
پايعامبارلىق.
قۇداي رۋحىنىڭ جەتەلەۋىمەن ايتىلعان حابار. بۇل قۇداي ەركىنىڭ ايان بولۋىن نە جۇرتقا جاريالانۋىن بىلدىرەدى. پايعامبارلىقتا ونەگەلىك ٴتالىم-تاربيە بەرىلۋى، سونداي-اق قۇدايدىڭ بۇيرىعى نە ۇكىمى، بولاشاقتاعى جايتتار ايتىلۋى مۇمكىن (ەزك 37:9، 10؛ دن 9:24؛ مت 13:14؛ پت2ح 1:20، 21).
پاپيرۋس.
سۋ جاعاسىندا وسەتىن بۇل قامىس تەكتى وسىمدىك سەبەت، ىدىس جانە قايىق جاساۋدا قولدانىلعان. سونداي-اق ودان جازۋعا ارنالعان قاعاز تارىزدەس ماتەريال مەن شيىرشىقتار جاسالاتىن بولعان (م2ج 2:3 ٴسىلت.).
پارىزشىلدار.
ب. ز. I عاسىرىنداعى يۋدايزم ٴدىنىنىڭ تانىمال سەكتاسى. ولار ٴدىني قىزمەتكەرلەر ۇرپاعى بولماعان، ٴبىراق مۇسا زاڭىنىڭ تالاپتارىن مايدا-شۇيدەسىنە دەيىن ۇستانىپ، اۋىزشا ادەت-عۇرىپتاردىڭ ماڭىزدىلىعىن زاڭنىڭ دەڭگەيىنە دەيىن كوتەرگەن (مت 23:23). ولار گرەك مادەنيەتىنىڭ كەز كەلگەن اسەرىنە قارسىلىق كورسەتەتىن، ٵرى زاڭ مەن ادەت-عۇرىپتاردى جاقسى بىلگەندىكتەن بەدەلدى بولعان (مت 23:2—6). پارىزشىلداردىڭ كەيبىرى جوعارعى كەڭەستىڭ مۇشەسى بولعان. ولار دەمالىس كۇنى مەن ادەت-عۇرىپتاردى ۇستانۋعا جانە كۇناكارمەن، سالىقشىلارمەن ارالاسۋعا قاتىستى ماسەلەلەردە ٴجيى يساعا نارازىلىق بىلدىرگەن. ال كەيبىرەۋلەرى، مىسالى تارستىق ساۋل، كەيىننەن ٴماسىحتىڭ شاكىرتى بولعان (مت 9:11؛ 12:14؛ مر 7:5؛ لق 6:2؛ ە.ٴى 26:5).
پالە.
ەۆرەي جازبالارىندا بۇل ٴسوز ەحوبا جازا رەتىندە جىبەرگەن اپات، ىندەتتى بىلدىرەدى، ٵرى سولاي اۋدارىلدى. ال گرەك جازبالارىندا ۇشى تۇيىلگەن نە دويىر قامشىمەن ساباۋ جازاسىن بىلدىرەدى (م4ج 16:49؛ جح 19:1).
پەرعاۋىن.
مىسىر پاتشالارىنىڭ لاۋازىمى. كيەلى كىتاپتا كەلەسى بەس پەرعاۋىننىڭ ەسىمى اتالعان: شۇشاق، سو، تيرگاك، نەحو، حوپرا. ال ىبىرايىم، مۇسا جانە جۇسىپپەن جۇزدەسكەن پەرعاۋىنداردىڭ، سونداي-اق باسقا دا پەرعاۋىنداردىڭ ەسىمى اتالماعان (م2ج 15:4؛ رم 9:17).
پەرسيا؛ پارسىلار.
ەلدىڭ جانە حالىقتىڭ اتاۋى، ٴجيى ميديالىقتارمەن بىرگە ايتىلادى. بۇل ەكى حالىق تۋىستاس بولسا كەرەك. العاشىندا پارسىلار يران ٷستىرتىنىڭ تەك وڭتۇستىك-باتىس جاعىن الىپ جاتقان. ۇلى كيردىڭ تۇسىندا (كەيبىر ەجەلگى تاريحشىلاردىڭ ايتۋىنشا ونىڭ اكەسى پارسى، ال اناسى ميديالىق بولعان) پارسىلار ميديالىقتاردان ۇستەم بولىپ، يمپەريا قوس حالىقتىڭ يمپەرياسىنا اينالدى. ب. ز.ب. 539-جىلى كير بابىل يمپەرياسىن جەڭگەن سوڭ، ياھۋديلەرگە وتاندارىنا قايتۋعا رۇقسات بەردى. پەرسيا يمپەرياسى شىعىستاعى ٷندى وزەنىنەن باتىستاعى ەگەي تەڭىزىنە دەيىن سوزىلىپ جاتتى. ب. ز.ب. 331-جىلى ەسكەندىر زۇلقارنايىن پەرسيانى جەڭگەنگە دەيىن، ياھۋديلەر سولاردىڭ قول استىندا بولدى. پەرسيانىڭ يمپەريا بولاتىنى جايلى دانيال پايعامبار ايان العان بولاتىن. سونداي-اق بۇل يمپەريا جايلى ەزرا، نەحەميا جانە ەستەر كىتاپتارىندا دا ٴسوز ەتىلەدى (ەزر 1:1؛ دن 5:28). B9 قوسىمشاسىن قاراڭىز.
پەرىشتەلەر.
ەۆرەيشە «مالاح» جانە گرەكشە «اگگەلوس». ەكەۋىنىڭ دە تىكەلەي ماعىناسى — «حابارشى». بۇل ٴسوز حابارشى قىزمەتىن اتقارعان رۋحاني جاراتىلىستارعا قاتىستى قولدانىلعاندا «پەرىشتەلەر» دەپ اۋدارىلادى (م1ج 16:7؛ 32:3؛ لق 7:27؛ ايان 22:8). پەرىشتەلەر قۇدىرەتتى رۋحاني جاراتىلىستار، ولاردى قۇداي ادام بالاسىنا دەيىن ۇزاق ۋاقىت بۇرىن جاراتقان. كيەلى كىتاپتا ولار «ون مىڭداعان قاسيەتتىلەر»، «قۇداي ۇلدارى» جانە «تاڭعى جۇلدىزدار» دەپ تە اتالعان (م5ج 33:2 ٴسىلت.؛ ٵپ 1:6؛ 38:7). پەرىشتەلەرگە وزدەرى سياقتى ۇرپاق اكەلۋ قابىلەتى بەرىلمەگەن، ولاردىڭ ٵرقايسىسى جەكە-جەكە جاراتىلعان. كيەلى كىتاپتا ٴجۇز ميلليوننان اسا پەرىشتە بار ەكەنى ايتىلعان (دن 7:10). سونداي-اق ٵرقايسىسىنىڭ ەسىمى مەن وزىندىك قاسيەتتەرى بار تۇلعا ەكەنى ايتىلعان. ولار كىشىپەيىل، ەشكىمنىڭ وزدەرىنە عيبادات ەتكەنىن قالامايدى، ٴتىپتى كوبىسى ٶز ەسىمدەرىن ايتپاۋدى دۇرىس كورەدى (م1ج 32:29؛ لق 1:26؛ ايان 22:8، 9). پەرىشتەلەردىڭ دارەجەلەرى مەن اتقاراتىن مىندەتتەرى ٵرتۇرلى. مىسالى، ولار ەحوبانىڭ تاعىنىڭ الدىندا قىزمەت ەتەدى، ونىڭ حابارىن جەتكىزەدى، ەحوبانىڭ جەردەگى قىزمەتشىلەرىنە كومەكتەسەدى، قۇدايدىڭ ۇكىمىن جۇزەگە اسىرادى جانە ىزگى حاباردى ۋاعىزداۋ ىسىندە قولداۋ كورسەتەدى (پ2ج 19:35؛ زب 34:7؛ لق 1:30، 31؛ ايان 5:11؛ 14:6). بولاشاقتاعى ارماگەددون شايقاسىندا يسانىڭ جاعىندا بولادى (ايان 19:14، 15).
پيم.
ەجەلگى سالماق ولشەم بىرلىگى جانە تەمىر قۇرال-سايماندى قايراۋ ٷشىن فىلىستىرلەر بەلگىلەگەن قۇن. قازبا كەزىندە تابىلعان بىرنەشە كىرتاستا ەۆرەي قارپىمەن «پيم» دەگەن جازۋ بولعان. تاستاردىڭ ورتاشا سالماعى 8.7 گرام، بۇل شامامەن 1 شەكەلدىڭ 3/2 بولىگى (س1ج 13:20، 21). B14 قوسىمشاسىن قاراڭىز.
پرەفەكت.
بابىل مەملەكەتىنىڭ ساتراپتان كەيىنگى لاۋازىمدى مەملەكەت قىزمەتكەرى. كيەلى كىتاپتا پرەفەكتەردىڭ بابىل پاتشاسىنىڭ سارايىنداعى دانىشپانداردىڭ باسشىسى بولعانى جازىلعان. ميديالىق پاتشا ٴدارييدىڭ تۇسىندا دا پرەفەكتەر بولعان (دن 2:48؛ 6:7 ٴسىلت.).
پروكونسۋل.
ريم سەناتىنا باعىنىشتى ايماقتىڭ ٵمىرشىسى. سوت ىسىندە جانە اسكەري سالادا بيلىگى بولعان. ونىڭ ىستەرىن سەنات قاداعالاپ وتىرعانمەن، ٶز ايماعىندا ەڭ جوعارعى بيلىككە يە بولعان (ە.ٴى 13:7؛ 18:12 ٴسىلت.).
پۋريم.
ادار ايىنىڭ 14، 15 ٸنشى كۇندەرى تويلانعان مەيرام. بۇل كۇنى ياھۋديلەر ەستەر پاتشايىمنىڭ كەزىندە جويىلۋدان امان قالعاندارىن اتاپ وتكەن. ەۆرەي سوزىنەن شىقپاعان «پۋريم» ٴسوزىنىڭ ماعىناسى «جەرەبە». پۋريم نەمەسە جەرەبە مەيرامىنىڭ بۇلاي اتالۋ سەبەبى: كەزىندە حامان ياھۋديلەردى جوياتىن كۇندى بەلگىلەۋ ٷشىن جەرەبە تاستاعان بولاتىن (ەست 3:7؛ 9:26).
پۇت؛ پۇتقا تابىنۋشىلىق.
تابىنۋ ٷشىن قولدانىلعان كەز كەلگەن نارسەنىڭ (كەيدە ويدان شىعارىلعان بىردەڭەنىڭ) ٴمۇسىنى نە بەينەسى. پۇتقا تابىنۋشىلىق — پۇتتاردى جاقسى كورۋ، قاستەرلەۋ، الدارىندا باس ييۋ (زب 115:4؛ ە.ٴى 17:16؛ ق1ح 10:14).
ٴپىل سۇيەگى.
كيەلى كىتاپتا قولدانىلعان بۇل ٴسوز اق بوزعىلت ٴتۇستى ٴپىلدىڭ عانا ەمەس، سۋسيىر (بەگەموت) مەن سويداقتىستىلەردىڭ (مورجدىڭ) دا سۇيەگىنە نە تىستەرىنە نۇسقايدى (پ1ج 10:18؛ اس 3:15؛ ايان 18:12).
ر
راقىم.
گرەك جازبالارىندا «راقىم» دەپ اۋدارىلعان گرەك ٴسوزىنىڭ نەگىزگى ماعىناسى — «تارتىمدى، جاعىمدى». بۇل ٴسوز ٴجيى شىن كوڭىلمەن بەرىلگەن سيدىڭ وزىنە دە، سيدىڭ شىن كوڭىلمەن بەرىلۋىنە دە نۇسقايدى. قۇدايدىڭ راقىمى جايلى ايتىلعاندا، بۇل ٴسوز قۇدايدىڭ سيدى ٶز قالاۋىمەن، ەسەسىنە ەشتەڭە كۇتپەي، جومارتتىقپەن بەرەتىنىنە نۇسقايدى. دەمەك، قۇدايدىڭ راقىمى ونىڭ ادامزاتقا تانىتاتىن جومارتتىعىن، مول سۇيىسپەنشىلىگى مەن مەيىرىمىن بىلدىرەدى. سونداي-اق بۇل گرەك ٴسوزى «ىقىلاس ٴتۇسىرۋ»، «جومارت سي-تارتۋ» دەگەن سوزدەرمەن دە اۋدارىلدى. بۇل سوزدەر سي الۋشىنىڭ سي الۋعا لايىق ەكەنىن نە ەڭبەك سىڭىرگەنىن ەمەس، بەرۋشىنىڭ مارتتىگىن كورسەتەدى (ق2ح 6:1؛ ەف 1:7).
راحاب.
ٵيۇپ، ٴزابۇر جانە يشايا كىتاپتارىندا بەينەلى ماعىنادا قولدانىلعان ٴسوز (ەشۋا كىتابىندا ايتىلعان راحاب ەسىمدى ايەلمەن شاتاستىرماۋ كەرەك). ٵيۇپ كىتابىندا بۇل ٴسوزدىڭ تەڭىز قۇبىجىعىنا نۇسقايتىنىن مانماتىنىنەن تۇسىنۋگە بولادى. ال باسقا كىتاپتاردا بۇل تەڭىز قۇبىجىعى مىسىردىڭ بەينەسى رەتىندە قولدانىلعان (ٵپ 9:13؛ زب 87:4؛ يش 30:7؛ 51:9، 10).
ريزاشىلىق قۇرباندىعى.
قامقورلىعى مەن اينىماس سۇيىسپەنشىلىگى ٷشىن قۇدايدى ماداقتاۋ نيەتىمەن اكەلىنگەن تاتۋلىق قۇرباندىعى. قۇرباندىققا شالىنعان مالدىڭ ەتىن اشىتقىسىز دا، اشىتقىمەن دە پىسىرىلگەن نانمەن جەگەن. ٴبىراق ەتتى كەلەسى كۇنگە قالدىرماۋ كەرەك بولعان (ش2ج 29:31).
رۋح.
ەۆرەيشە «رۋاح»، گرەكشە «پنەۋما». كوپ جاعدايدا «رۋح» دەپ اۋدارىلعان بۇل سوزدەردىڭ بىرنەشە ماعىناسى بار. ولاردىڭ بارلىعىنا ورتاق ٴبىر نارسە بار: كوزگە كورىنبەيدى، سويتسە دە بار ەكەنى كۇشتىڭ ارەكەتىنەن بايقالادى. سونىمەن، ەۆرەي جانە گرەك سوزدەرى مىناعان نۇسقايدى: 1) جەل، لەپ؛ 2) جەردەگى جاراتىلىستاردىڭ بويىنداعى ٶمىر كۇشى؛ 3) ادامنىڭ ٸس-ارەكەتىنە قوزعاۋ سالاتىن بەينەلى جۇرەگى نە ىشكى كۇشى؛ 4) كوزگە كورىنبەيتىن الەمنەن كەلگەن حابار؛ 5) رۋحاني جاراتىلىستار جانە 6) قۇدايدىڭ قۇدىرەتتى كۇشى نە كيەلى رۋحى (م2ج 35:21؛ زب 104:29؛ مت 12:43؛ لق 11:13؛ ج1ح 4:1 ٴسىلت.).
س
ساعات.
I عاسىردا ياھۋديلەردىڭ كۇندىزگى ۋاقىتى كۇن شىققان كەزدەن باستالىپ 12 ساعاتقا سوزىلعان. يسا: «كۇندىزگى ۋاقىت 12 ساعاتقا سوزىلماي ما؟»— دەگەن (جح 11:9). بۇل ٴبىزدىڭ ۋاقىتىمىزبەن شامامەن تاڭعى 6 دا باستالعان (مت 20:3، 5، 6، 8، 12؛ ە.ٴى 3:1؛ 10:9).
ساددۋكەيلەر.
يۋدايزم ٴدىنىنىڭ تانىمال سەكتاسى. ول باقۋاتتى اقسۇيەكتەردەن جانە عيباداتحاناداعى ٸس-شارالارعا بيلىگى جۇرگەن ٴدىني قىزمەتكەرلەردەن قۇرالعان بولاتىن. ساددۋكەيلەر پارىزشىلداردىڭ اۋىزشا ادەت-عۇرىپتارى مەن كەيبىر ىلىمدەرىن مويىنداماعان. ولار قايتا تىرىلۋگە جانە پەرىشتەلەردىڭ بار ەكەنىنە سەنبەگەن. سونداي-اق يساعا قارسىلىق كورسەتكەن (مت 16:1؛ ە.ٴى 5:17؛ 23:8).
سايساعىز.
تازارتۋ ٴراسىمى جاسالعاندا قان نە سۋ بۇركۋ ٷشىن قولدانىلعان بۇتاقشالارى مەن جاپىراقتارى تىعىز ورنالاسقان وسىمدىك. بۇل مايوران وسىمدىگى (Origanum Maru; Origanum syriacum) بولۋى مۇمكىن. جوحان 19:29 دا مايوراننىڭ شوعى قوناق جۇگەرىنىڭ (Sorghum vulgare) ساباعىنا بايلانعان بولسا كەرەك. سەبەبى قىشقىل شاراپقا باتىرىلعان سورعىشتى يسانىڭ اۋزىنا اپارۋ ٷشىن وسىمدىكتىڭ ساباعى ۇزىن بولۋ كەرەك ەدى (م2ج 12:22؛ زب 51:7 ٴسىلت.).
ساقپان.
بىلعارىدان، مالدىڭ سىڭىرىنەن، قامىستان نە قىلدان ورىلگەن تاسپا. ساقپاننىڭ ٴبىر ۇشىن قولعا نە بىلەككە بايلاعان. كەڭدەۋ ەتىپ جاسالعان ورتا بولىگىنە تاس سالىپ، ٷيىرىپ تۇرىپ ەكىنشى ۇشىن اعىتىپ جىبەرگەندە، تاس الىسقا ۇشقان. ەجەلدە ساقپانشىلاردى اسكەرگە جالدايتىن بولعان (بي 20:16؛ س1ج 17:50).
ساماريا.
شامامەن ەكى ٴجۇز جىل بويى ون رۋلى سولتۇستىك يسرايل پاتشالىعىنىڭ استاناسى جانە بۇكىل ايماقتىڭ اتاۋى بولدى. بۇل قالا ساماريا دەپ اتالعان تاۋدا بوي كوتەرگەن ەدى. يسانىڭ كەزىندە ساماريا دەپ عاليلەيا مەن ياھۋدەيانىڭ ارالىعىندا جاتقان ايماقتى اتادى. يسا بۇل اۋماقتا ۋاعىز ايتپاعان، ٴبىراق ٶتىپ بارا جاتىپ، جول-جونەكەي كەزدەسكەن تۇرعىندارىمەن كەيدە اڭگىمەلەسكەن. كەيبىر ساماريالىقتار كيەلى رۋحقا كەنەلگەندە، پەتىر پاتشالىقتىڭ ەكىنشى بەينەلى كىلتىن قولدانعان بولاتىن (پ1ج 16:24؛ جح 4:7؛ ە.ٴى 8:14). B10 قوسىمشاسىن قاراڭىز.
ساماريالىقتار.
العاشىندا سولتۇستىكتەگى ون رۋلى پاتشالىقتاعى يسرايلدىكتەر وسىلاي اتالدى. ال ب. ز.ب. 740-جىلى اسسيريالىقتار ساماريانى جاۋلاپ العان سوڭ، سوندا جەر اۋدارىلعان جاتجەرلىكتەر دە ساماريالىقتار دەپ اتالا باستادى. يسانىڭ زامانىندا بۇل اتاۋدىڭ ۇلتتىق نە ساياسي ماعىناسىنان گورى، ٴدىني ماعىناسى باسىمىراق بولىپ، ەجەلگى سيحەم مەن ساماريا اۋماعىنداعى يۋدايزمنەن وزگەشە ىلىمدەردى ۇستانعان ٴدىني سەكتانىڭ مۇشەلەرىنە نۇسقادى (جح 8:48).
ساتراپ.
بابىل جانە پەرسيا يمپەريالارىنداعى ولكە امىرشىلەرى. ساتراپتاردى باس بيلەۋشى ەتىپ پاتشا تاعايىندايتىن بولعان (ەزر 8:36؛ دن 6:1).
ساۋىت-سايمان.
ساربازدى قورعايتىن دۋلىعا، ساۋىت، بەلدىك، بالتىرلىق جانە قالقان سياقتى سايماندار. «ساربازدى قورعايتىن دۋلىعا» (س1ج 31:9؛ ەف 6:13—17).
سالدە، شالما.
باسقا ورايتىن ماتا. باس ٴدىني قىزمەتكەردىڭ سالدەسى ساپالى زىعىر ماتادان بولاتىن، ال ماڭداي تۇسىنا كوك جىپپەن التىن تاسپا بايلاناتىن. پاتشالار شالمانى ٴتاجدىڭ استىنان وراعان. ال ٵيۇپ بۇل ٴسوزدى بەينەلى ماعىنادا قولدانىپ، ٶزىنىڭ ادىلدىگىن شالماعا تەڭەگەن (م2ج 28:36، 37؛ ٵپ 29:14؛ ەزك 21:26).
سەا.
كولەمى 33.7 ليترگە تەڭ ولشەم بىرلىگى. بات ولشەمىنىڭ شامامەن الىنعان كولەمىنە نەگىزدەلىپ انىقتالعان (پ2ج 7:1). B14 قوسىمشاسىن قاراڭىز.
سەكتا.
قانداي دا ٴبىر ىلىمگە نە جەتەكشىگە قاتتى بەرىلگەن ٵرى ٶز نانىمدارىن ۇستاناتىن ادامدار توبى. بۇل ٴسوز يۋدايزمنەن ٴبولىنىپ شىققان تانىمال ەكى اعىمعا، پارىزشىلدار مەن ساددۋكەيلەرگە، قاتىستى قولدانىلعان. كەزىندە ماسىحشىلەردى دە «سەكتا» نە «نازارەتتىكتەر سەكتاسى» دەپ اتاعان، ويتكەنى يۋدايزمنەن ٴبولىنىپ شىقتى دەپ ويلاسا كەرەك. كەيىنىرەك ماسىحشىلەر قاۋىمىنان دا ٴبولىنىپ شىققان سەكتالار پايدا بولدى. مىسالى، ايان كىتابىندا «نيكولاس سەكتاسى» اتاپ وتىلگەن (ە.ٴى 5:17؛ 15:5؛ 24:5؛ 28:22؛ ايان 2:6؛ پت2ح 2:1).
سەلا.
ٴزابۇر جىرلارى مەن اباقۇق كىتابىندا كەزدەسەتىن تەرمين. بۇل ايتىلىپ جاتقان اندە نە مۋزىكادا، يا بولماسا ەكەۋىندە دە جاسالعان كىدىرىس بولۋى مۇمكىن. مۇنداي كىدىرىس وي جۇگىرتۋ ٷشىن نەمەسە جىردا ايتىلعان سوزدەردىڭ استارىنداعى سەزىمگە سالماق بەرۋ ٷشىن جاسالعان بولسا كەرەك. «سەلا» ٴسوزى گرەك سەپتۋاگينتىندە «دياپسالما» دەپ اۋدارىلعان، ماعىناسى — «مۋزىكالىق ينتەرليۋديا»، ياعني شىعارما بولىمدەرىنىڭ اراسىندا ورىندالاتىن شاعىن مۋزىكالىق پەسا (زب 3:4؛ ابق 3:3).
سەرافتار.
سەرت قۇرباندىعى.
بەرىلگەن سەرتپەن بايلانىستى اكەلىنەتىن ەرىكتى قۇرباندىق (م3ج 23:38؛ س1ج 1:21).
سيۆان.
بابىل تۇتقىندىعىنان بوساعاننان كەيىنگى ياھۋديلەردىڭ قاسيەتتى كۇنتىزبەسىنىڭ 3 ٸنشى، ال شارۋاشىلىق كۇنتىزبەسىنىڭ 9 ىنشى ايى. بۇل اي قازىرگى كۇنتىزبە بويىنشا مامىردىڭ ورتاسىنان ماۋسىمنىڭ ورتاسىنا دەيىنگى ۋاقىتتى قامتيدى (ەست 8:9). B15 قوسىمشاسىن قاراڭىز.
سيون؛ سيون تاۋى.
يەرۋساليمنىڭ وڭتۇستىك-شىعىس جاعىنداعى توبەنىڭ اتى. العاشىندا بۇل توبەدە ەبۋستىكتەردىڭ ەبۋس قالاسىنىڭ قامالى بولعان. ٴداۋىت پاتشا ونى باسىپ العان سوڭ، وزىنە پاتشا سارايىن سوعىپ، ونى «ٴداۋىت قالاسى» دەپ اتادى (س2ج 5:7، 9). ٴداۋىت كيەلى ساندىقتى سول جەرگە اكەلگەن كەزدەن باستاپ، سيون تاۋى ەحوبا ٷشىن قاسيەتتى بولدى. كەيىنىرەك بۇل اتاۋ عيباداتحانا تۇرعان موريا تاۋىنا، ال كەيدە بۇكىل يەرۋساليم قالاسىنا دا قاتىستى ايتىلدى. گرەك جازبالارىندا سيون ٴسوزى ٴجيى اۋىسپالى ماعىنادا قولدانىلادى (زب 2:6؛ پت1ح 2:6؛ ايان 14:1).
سيريا؛ سيريالىقتار.
ارام؛ ارامەيلەردى قاراڭىز.
سيرت.
ليۆيانىڭ (سولتۇستىك افريكا) جاعالاۋىنداعى سۋى تاياز ەكى ۇلكەن شىعاناق. سۋدىڭ كوتەرىلۋى مەن قايتۋىنان تەڭىز استىنداعى قۇم ۇنەمى جىلجىپ وتىراتىندىقتان، ەجەلدەگى تەڭىزشىلەر مۇنداي جەرلەردەن اۋلاق جۇرەتىن (ە.ٴى 27:17). B13 قوسىمشاسىن قاراڭىز.
سوڭعى كۇندەر.
بۇل تىركەس كيەلى كىتاپ پايعامبارلىقتارىندا قانداي دا ٴبىر تاريحي وقيعالاردىڭ شارىقتاۋ شەگىنە جەتۋ ۋاقىتىنا نۇسقايدى (ەزك 38:16؛ دن 10:14؛ ە.ٴى 2:17). پايعامبارلىقتىڭ مازمۇنىنا قاراي، بۇل ۋاقىت بىرنەشە نە ودان كوپ جىلدى قامتۋى مۇمكىن. كيەلى كىتاپتا بۇل تىركەس اسىرەسە وسى زۇلىم زاماننىڭ «سوڭعى كۇندەرىنە»، يسانىڭ كوزگە كورىنبەي «وسىندا بولاتىن» كەزىنە، قاتىستى قولدانىلعان (ت2ح 3:1؛ جق 5:3؛ پت2ح 3:3).
سوت كۇنى.
بەلگىلى ٴبىر توپتىڭ، حالىقتىڭ نەمەسە جالپى ادامزاتتىڭ قۇداي الدىندا ەسەپ بەرەتىن ەرەكشە كۇنى نە كەزەڭى. سول كەز كەيبىرەۋلەر ٷشىن ولىمگە لايىق دەپ تابىلىپ، جازالاناتىن ۋاقىت بولۋى مۇمكىن. ال كەيبىرەۋلەر ٷشىن قۇتقارىلىپ، ماڭگى ٶمىر سۇرۋگە جول اشىلۋى مۇمكىن. يسا ٴماسىح پەن ونىڭ ەلشىلەرى ايتقان بولاشاقتاعى «سوت كۇنى» ٴتىرى ادامدارعا عانا ەمەس، ٶلىپ كەتكەن ادامدارعا دا قاتىستى بولماق (مت 12:36).
ستاديي.
ۇزىندىق ولشەم بىرلىگى، 185 مەترگە تەڭ، ريمدىك ٴميلدىڭ 8/1 بولىگى (لق 24:13؛ ايان 21:16). B14 قوسىمشاسىن قاراڭىز.
ستويك ٴپالساپاشىلارى.
گرەك ٴپالساپاشىلارىنىڭ مەكتەبى. ولار باقىتتىڭ كوزى اقىلمەن جانە تابيعاتپەن ۇيلەسىمدىلىكتە ٶمىر ٴسۇرۋ دەپ سەنگەن. ازاپتانۋعا دا، راقاتتانۋعا دا بەيجاي قارايتىن ادامدى ولار ناعىز دانا ادام دەپ ەسەپتەگەن (ە.ٴى 17:18).
سۇيىق تارتۋ.
قۇرباندىقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگىمەن بىرگە ۇسىنىلاتىن جانە قۇرباندىق وشاعىنا قۇيىلاتىن شاراپ تارتۋى. پاۋىل بۇل ٴسوزدى ٴماسىحشى باۋىرلاستارىنا ٶزىن اياماي قىزمەت ەتۋگە دايىن ەكەنىن كورسەتۋ ٷشىن بەينەلى ماعىنادا قولدانعان (م4ج 15:5، 7؛ فپ 2:17).
سۇلەيمەن باعانالارى.
يسانىڭ كەزىندەگى عيباداتحانانىڭ شىعىس جاعىندا ٴدالىز تارىزدەس ەتىپ ورناتىلعان باعانالار. كوپشىلىك ولاردى سۇلەيمەننىڭ عيباداتحاناسىنان قالعان دەپ ەسەپتەگەن. ول جەردە يسانىڭ «قىس مەزگىلىندە» بولعانى جانە ەرتەدەگى ماسىحشىلەردىڭ جينالعانى بەلگىلى (جح 10:22، 23؛ ە.ٴى 5:12). B11 قوسىمشاسىن قاراڭىز.
سۇندەتتەۋ.
ەر ادامنىڭ جىنىس مۇشەسىنىڭ تەرىسىنىڭ ۇشىن اينالدىرا كەسىپ الىپ تاستاۋ. بۇل ىبىرايىم مەن ونىڭ ۇرپاقتارىنا قويىلعان تالاپ بولعان. ٴبىراق ماسىحشىلەردەن سۇندەتتەلۋ تالاپ ەتىلمەيدى. كيەلى كىتاپتىڭ ٴبىراز جەرىندە «سۇندەتتەۋ» ٴسوزى بەينەلى ماعىنادا قولدانىلادى (م1ج 17:10؛ ق1ح 7:19؛ فپ 3:3).
ت
تاعالا.
ماعىناسى — «ەڭ بيىكتەگى، ەڭ جوعارعى دارەجەلى». «تاعالا» — ەحوبانىڭ بارىنەن جوعارى تۇرعان دارەجەسىنە نازار اۋداراتىن لاۋازىم (زب 83:18). بۇل ٴسوز العاش رەت مۇسانىڭ 1-جازباسى 14:18—20 كەزدەسەدى. وندا مالىكسادىقتىڭ «اللا تاعالانىڭ ٴدىني قىزمەتكەرى» ەكەنى جانە وسى مىندەتكە ساي ىبىرايىمعا باتاسىن بەرىپ، «اللا تاعالانى» ماداقتاعانى ايتىلعان. بۇل لاۋازىم «قۇداي»، «اللا» سوزدەرىمەن تىركەسىپ كەلەدى (م5ج 32:8؛ دن 7:25؛ زب 78:56؛ ە.ٴى 7:48).
تازا بولۋ.
كيەلى كىتاپتا بۇل ٴسوز تەك ٴتان تازالىعىن ەمەس، كىناراتسىز، كىرشىكسىز كۇيدى، سونداي-اق مورالدىق نە رۋحاني جاعىنان بۇزاتىن، لاستايتىن نارسەلەردەن اۋلاق بولۋدى بىلدىرەدى. مۇسا زاڭىندا ٴدىني تۇرعىدان تازا بولۋعا نۇسقايدى (م3ج 10:10؛ زب 51:7؛ مت 8:2؛ ق1ح 6:11).
تالانت.
ەۆرەيدىڭ ەڭ ۇلكەن سالماق ولشەمى مەن اقشا بىرلىگىنىڭ اتاۋى. 1 تالانت 2.34 كيلوگرامعا تەڭ. ال گرەكتىڭ 1 تالانتى شامامەن 4.20 كيلوگرام بولعان (ش1ج 22:14؛ مت 18:24). B14 قوسىمشاسىن قاراڭىز.
تاممۋز.
1) جالعان ٴتاڭىردىڭ ەسىمى. جولدان تايعان ەۆرەي ايەلدەرى يەرۋساليمدە سونى جوقتاپ جىلاعان. و باستا تاممۋز ٴبىر پاتشانىڭ ەسىمى بولعان، ولگەننەن كەيىن ٴتاڭىر دەپ ەسەپتەلىپ كەتكەن دەگەن پىكىر بار. شۋمەر جازبالارىندا «تاممۋز» «دۋمۋزي» دەپ اتالعان، سونداي-اق ول قۇنارلىلىق پەن ٶسىپ-ٶنۋدىڭ ايەل ٴتاڭىرى يناننانىڭ (بابىلدىقتاردا يشتار) جارى نە اشىناسى دەپ بەرىلگەن (ەزك 8:14). 2) بابىل تۇتقىندىعىنان بوساعاننان كەيىنگى ياھۋديلەردىڭ قاسيەتتى كۇنتىزبەسىنىڭ 4 ٸنشى، ال شارۋاشىلىق كۇنتىزبەسىنىڭ 10 ىنشى ايىنىڭ اتاۋى. بۇل اي قازىرگى كۇنتىزبە بويىنشا ماۋسىمنىڭ ورتاسىنان شىلدەنىڭ ورتاسىنا دەيىنگى ۋاقىتتى قامتيدى. B15 قوسىمشاسىن قاراڭىز.
تاڭعى جۇلدىز.
كۇن شىعار الدىندا شىعىس كوكجيەكتەن كورىنەتىن جالعىز جۇلدىز. سوندىقتان ونى جاڭا كۇننىڭ حابارشىسى دەپ بىلگەن (ايان 22:16؛ پت2ح 1:19).
تارسيس كەمەلەرى.
العاشىندا ەجەلگى تارسيسكە (قازىرگى يسپانيا) ساپار شەگەتىن كەمەلەردى وسىلاي اتاعان. كەيىنىرەك بۇل اتاۋ ۇزاق ساپارعا ٴتوزىمدى ۇلكەن كەمەلەرگە قاتىستى قولدانىلىپ كەتسە كەرەك. يسرايلدىڭ پاتشالارى سۇلەيمەن مەن جوسافات مۇنداي كەمەلەردى ساۋدا-ساتتىق ماقساتىندا قولدانعان (پ1ج 9:26؛ 10:22؛ 22:48).
تارتار.
گرەك جازبالارىندا بۇل ٴسوز نۇحتىڭ زامانىنداعى قۇدايعا مويىنسۇنباعان پەرىشتەلەردىڭ ماسقارا بولعانىن، قاپاستاعىداي كۇيگە تۇسكەنىن بىلدىرەدى. پەتىردىڭ 2-حاتى 2:4 تە «كۇنا جاساعان پەرىشتەلەر» تاستالعان «تارتار» ەجەلگى گرەك اڭىزدارىنداعى تارتارعا (ياعني كىشى قۇدايلارعا ارنالعان جەر استىنداعى تۇرمە نە قاپاسقا) نۇسقامايدى. قۇداي بۇل پەرىشتەلەردى كوكتەگى مارتەبەلى ورىندارىنان قۋىپ، تومەندەتكەنىن، ولاردىڭ قۇدايدىڭ رۋحاني نۇرىنان اجىراپ، سانالارىن قاراڭعىلىق باسقانىن كورسەتەدى. سونداي-اق قاراڭعى قاپاس ولاردىڭ اقىرىن، ياعني بيلەۋشىلەرى شايتان ىبىلىسپەن بىرگە ٴبىرجولا جويىلاتىنىن بىلدىرەدى. سونىمەن، تارتار بۇلىكشى پەرىشتەلەردىڭ ەڭ تومەن، ماسقارا كۇيىنە نۇسقايدى. ٴبىراق بۇل — ايان 20:1—3 ايتىلعان «ٴتۇپسىز تۇڭعيىقتان» بولەك ۇعىم.
تاتۋلاستىراتىن قۇرباندىق.
كۇنانى وتەۋدى قاراڭىز.
تاتۋلاستىرۋ قاقپاعى.
كەلىسىم ساندىعىنىڭ قاقپاعى. ونىڭ الدىنا باس ٴدىني قىزمەتكەر كۇنانى وتەيتىن كۇنى شالىنعان قۇرباندىقتىڭ قانىن بۇركيتىن بولعان. ەۆرەي ٴتىلىنىڭ ەتىستىگى «(كۇنانى) جابۋ» نەمەسە «(كۇنانى) ٴسۇرتىپ تاستاۋ» دەگەندى بىلدىرەدى. قاقپاق تولىعىمەن التىننان جاسالعان ەدى، ال ەكى شەتىنە ەكى كەرۋب ورناتىلعان بولاتىن. كەيدە ونى جاي عانا «قاقپاق» دەپ تە اتاعان (م2ج 25:17—22؛ ش1ج 28:11؛ ەۆ 9:5). B5 قوسىمشاسىن قاراڭىز.
تاتۋلىق قۇرباندىعى.
ەحوباعا تاتۋلاسۋ ماقساتىمەن ۇسىنىلاتىن قۇرباندىق. ونىڭ ەتىن قۇرباندىق ۇسىنۋشى مەن ونىڭ وتباسى، سونداي-اق مالدى شالعان ٴدىني قىزمەتكەر مەن سونداعى باسقا دا ٴدىني قىزمەتكەرلەر بىرگە وتىرىپ جەيتىن. قۇرباندىقتىڭ مايى ورتەلگەندە، ٴتۇتىننىڭ جاعىمدى ٴيىسى ەحوباعا كوتەرىلىپ، ول دا، بىلايشا ايتقاندا، سولارمەن داستارقانداس بولاتىن. ٶمىردى بىلدىرەتىن قان دا ەحوباعا ۇسىنىلاتىن. تاتۋلىق قۇرباندىعى ٴدىني قىزمەتكەرلەر مەن قۇرباندىق ۇسىنۋشىلاردىڭ ەحوبامەن داستارقانداس بولىپ، ارالارىندا تاتۋلىق ورناعانىن بەينەلەگەن (م3ج 7:29، 32؛ م5ج 27:7).
تەبەت.
بابىل تۇتقىندىعىنان بوساعاننان كەيىنگى ياھۋديلەردىڭ قاسيەتتى كۇنتىزبەسىنىڭ 10 ىنشى، ال شارۋاشىلىق كۇنتىزبەسىنىڭ 4 ٸنشى ايى. بۇل اي قازىرگى كۇنتىزبە بويىنشا جەلتوقساننىڭ ورتاسىنان قاڭتاردىڭ ورتاسىنا دەيىنگى ۋاقىتتى قامتيدى. كيەلى كىتاپتا نەگىزىنەن «ونىنشى اي» دەپ ايتىلادى (ەست 2:16). B15 قوسىمشاسىن قاراڭىز.
تەرافيم.
وتباسى تاڭىرلەرى نە پۇتتارى، كەيدە بال اشۋ ٷشىن قولدانىلعان (ەزك 21:21). كەيبىرىنىڭ كولەمى مەن ٴپىشىنى ادامدىكىندەي بولسا، باسقالارى كىشىگىرىم عانا ەدى (م1ج 31:34؛ س1ج 19:13، 16). مەسوپوتاميادا جۇرگىزىلگەن قازبا جۇمىستارى كەزىندە تابىلعان زاتتار مىناعان نۇسقاعان: تەرافيم ٴمۇسىنى كىمدە بولسا، سول ادام وتباسى مۇراسىن يەلەنۋگە قۇقىلى بولعان. بۇدان اكەسىنىڭ تەرافيمدەرىن راحيلانىڭ نەگە الىپ كەتكەنىن تۇسىنۋگە بولادى. ٴبىراق مۇنداي ادەت-عۇرىپ يسرايلدە بولماعان كورىنەدى. دەگەنمەن بيلەر مەن پاتشالاردىڭ زامانىندا پۇتقا تابىنعان كەيبىرەۋلەردە تەرافيم مۇسىندەرى بولعان. قۇدايعا ادالدىق ساقتاعان جوسيا پاتشا جويعان پۇتتاردىڭ ىشىندە تەرافيمدەر دە بار ەدى (بي 17:5؛ پ2ج 23:24؛ وش 3:4).
تەربەپ اكەلەتىن تارتۋلار.
ەحوباعا ۇسىنىلىپ جاتقانىن كورسەتۋ ماقساتىندا ٵرى-بەرى تەربەپ اكەلىنگەن تارتۋلار. تارتۋدى ٴدىني قىزمەتكەردىڭ ٶزى تەربەپ ۇسىنعان نەمەسە قۇرباندىق اكەلۋشىنىڭ قولىنىڭ استىنان ۇستاپ تۇرىپ، بىرگە تەربەپ ۇسىنعان بولسا كەرەك (م3ج 7:30).
تيشري.
ەتانيمدى جانە B15 قوسىمشاسىن قاراڭىز.
تولەم.
تۇتقىننان، جازادان، ازاپتان، كۇنادان نەمەسە جۇكتەلگەن مىندەتتەن قۇتىلۋ ٷشىن بەرىلەتىن قۇن. بۇل قۇن اقشامەن عانا ولشەنبەگەن (يش 43:3). تولەم بەرۋ كەرەك جاعدايلار ٵرتۇرلى بولعان. مىسالى، يسرايلدە تۇڭعىش ۇلدار مەن مالدىڭ تۇڭعىش تولدەرى ەحوباعا تيەسىلى بولعان. سوندىقتان ولاردى ەحوباعا ارنالعان ەرەكشە قىزمەتتەن بوساتۋ ٷشىن تولەم نە وتەيتىن قۇن بەرىلۋ كەرەك ەدى (م4ج 3:45، 46؛ 18:15، 16). ەگەر بىرەۋدىڭ بوس جۇرگەن سۇزەگەن بۇقاسى ادام ٶلتىرىپ قويسا، مالدىڭ يەسى ٶلىم جازاسىنان قۇتىلۋ ٷشىن تولەم بەرۋ كەرەك بولعان (م2ج 21:29، 30). الايدا ادەيىلەپ كىسى ولتىرگەن ادامنىڭ ٶمىرى ٷشىن تولەم قابىلدانباعان (م4ج 35:31). كيەلى كىتاپتا ٴماسىحتىڭ تولەمىنە ەرەكشە كوڭىل بولىنەدى. ول ادامزاتتى كۇنا مەن ولىمنەن ارىلتۋ ٷشىن ٶز ٶمىرىن قۇرباندىق رەتىندە بەرگەن (زب 49:7، 8؛ مت 20:28؛ ەف 1:7).
تورەلىك ورنى.
اشىق جەردە سوعىلعان، باسپالداقپەن كوتەرىلەتىن مىنبە. وندا كوپشىلىككە ٴسوز سويلەپ، شەشىمدەر جاريالايتىن وكىلەتتى ادامدار وتىرعان. «قۇدايدىڭ تورەلىك ورنى» جانە «ٴماسىحتىڭ تورەلىك ورنى» دەپ بەينەلى ماعىنادا ايتىلعان تىركەستەر ەحوبا قۇدايدىڭ ادامزاتتى سوتتاۋ ٷشىن قولدانعان شارالارىنا نۇسقايدى (رم 14:10؛ ق2ح 5:10؛ جح 19:13).
ٴتوسقالتا.
باس ٴدىني قىزمەتكەر قاسيەتتى بولمەگە كىرگەن سايىن كەۋدەسىنە تاعاتىن قالتا. ونىڭ بەتىنە اسىل تاستار قوندىرىلعان ەدى. قالتاعا ەحوبانىڭ شەشىمىن ٴبىلۋ ٷشىن قولدانىلاتىن ۋريم مەن تۋمميم سالىنعاندىقتان، ونى «ۇكىمدى بىلدىرەتىن ٴتوسقالتا» دەپ تە اتاعان (م2ج 28:15—30). B5 قوسىمشاسىن قاراڭىز.
تۋىسقاندىق مىندەت.
مۇنداي مىندەتى نە قۇقىعى بار ادام جاقىن تۋىسىن قۇلدىقتان قۇنىن تولەپ بوساتىپ الاتىن، ونىڭ مەنشىگىن نە مۇراسىن ساتىپ اپەرەتىن بولعان (م3ج 25:25—27، 47—54). سونداي-اق بۇل تىركەس امەڭگەرلىك جولمەن مارقۇمنىڭ ايەلىنە ۇيلەنىپ، ونىڭ ارتىنان ۇرپاق قالدىرۋ مىندەتىنە دە قاتىستى قولدانىلادى (رۋت 4:7—10).
تۇڭعيىق.
گرەكشە «ابيسوس»، ماعىناسى — «وتە تەرەڭ» نە «ٴتۇپسىز، شەكسىز». گرەك جازبالارىندا بۇل ٴسوز قاپاس نە قاماۋدا وتىرعانداي ارەكەتسىز كۇي ماعىناسىندا قولدانىلعان. بۇل ٴسوز «كور» دەگەندى دە بىلدىرەدى، ٴبىراق ماعىناسى مۇنىمەن شەكتەلمەيدى (لق 8:31؛ رم 10:7؛ ايان 20:3).
تۇڭعىش.
ايەلدىڭ تۇڭعىش پەرزەنتىنە ەمەس، نەگىزىنەن ەر كىسىنىڭ تۇڭعىش ۇل بالاسىنا قاتىستى قولدانىلادى. كيەلى كىتاپ زامانىندا تۇڭعىش ۇل وتباسىندا دارەجەسى جوعارى بولىپ، اكەسى كوز جۇمعاندا، اۋلەتباسى بولىپ، ونىڭ ورنىن باسقان. «تۇڭعىش» ٴسوزى مالدىڭ العاشقى تولىنە دە قاتىستى قولدانىلعان (م2ج 11:5؛ 13:12؛ م1ج 25:33؛ قل 1:15).
تۇگەل ورتەلەتىن قۇرباندىق.
قۇدايعا ارناپ، قۇرباندىق وشاعىنىڭ ۇستىندە ورتەپ جىبەرەتىن مال قۇرباندىعى. اكەلۋشىلەر مالدىڭ (بۇقانىڭ، قوشقاردىڭ، تەكەنىڭ، كەپتەردىڭ نە جاس كوگەرشىننىڭ) ەشقانداي بولىگىن وزدەرىنە الىپ قالمايتىن (م2ج 29:18؛ م3ج 6:9).
ۋ
ۋريم مەن تۋمميم.
ٴدىني قىزمەتكەر قۇدايدىڭ ەركىن ٴبىلۋ ٷشىن جەرەبە سياقتى قولدانعان زاتتار. ولاردىڭ كومەگىمەن ٴدىني قىزمەتكەر ەحوبانىڭ جاۋابىن قاجەت ەتەتىن ۇلتتىق ماڭىزى بار ماسەلەلەردى شەشكەن. ۋريم مەن تۋمميم باس ٴدىني قىزمەتكەر كيەلى شاتىرعا كىرەردە كيگەن ٴتوسقالتانىڭ ىشىندە ساقتالعان. بابىلدىقتار يەرۋساليمدى جويعاننان كەيىن بۇل زات قولدانىلماي قالعانعا ۇقسايدى (م2ج 28:30؛ نەح 7:65).
ۇ
ۇل.
كيەلى كىتاپ زامانىندا «ۇل» ٴسوزى ۇل بالادان باسقا ماعىنادا دا قولدانىلعان. «ۇل» دەپ اسىراندى بالانى (م2ج 2:10)؛ ەركەك كىندىكتى ۇرپاقتى (مت 12:23)؛ وگەي بالانى (لق 3:23) ايتا بەرگەن. كەيدە كۇللى حالىقتى دا «ۇلدار» دەپ ايتقان (زب 148:14).
ٷ
ۇشكىر تاياق.
مال ايداۋعا ارنالعان ۇشى تەمىر ۇزىن تاياق. مۇنداي تاياقتى دانا ادامنىڭ اقىل-كەڭەسكە قۇلاق اسۋعا تالپىندىراتىن سوزىنە تەڭەۋگە بولادى. كيەلى كىتاپتاعى «ۇشكىر تاياققا قارسىلاسۋ» دەگەن تىركەس قىڭىر وگىزدىڭ ۇشكىر تاياقپەن ايداعانعا كونبەي، وزىنە زاقىم كەلتىرۋىنەن شىققان (ە.ٴى 26:14؛ بي 3:31).
ف
فاتوم.
سۋ تەرەڭدىگىن ولشەيتىن ولشەم بىرلىگى. ۇزىندىعى 8.1 مەترگە تەڭ (ە.ٴى 27:28). B14 قوسىمشاسىن قاراڭىز.
ٴفىلىستىر ەلى؛ فىلىستىرلەر.
يسرايلدىڭ وڭتۇستىك جاعالاۋىندا ورنالاسقان ايماق؛ كريت ارالىنان كەلىپ، سول جەرگە قونىس تەپكەن حالىق. ٴداۋىت كەزىندە فىلىستىرلەردى باعىندىرعان، ٴبىراق ولار تاۋەلسىز حالىق بولىپ قالا بەردى. فىلىستىرلەر ٵرقاشان يسرايلدىكتەردىڭ جاۋى بولعان (م2ج 13:17؛ س1ج 17:4؛ اس 9:7). B4 قوسىمشاسىن قاراڭىز.
ح
حالدەي ەلى؛ حالدەيلەر.
باستاپقىدا تيگر مەن ەۆفرات وزەندەرىنىڭ اتىراۋىنداعى ولكەنى جانە ونىڭ تۇرعىندارىن اتاعان. كەيىننەن بۇكىل بابىل ەلى مەن ونىڭ تۇرعىندارىنا قاتىستى قولدانىلىپ كەتكەن. سونداي-اق «حالدەيلەر» دەپ بيولوگيانى، تاريحتى، تىلدەردى جانە استرونوميانى زەرتتەيتىن بىلىكتى كىسىلەر توبىن اتاعان. ولار سيقىرلىقپەن جانە جۇلدىزجورامالمەن دە اينالىسقان (ەزر 5:12؛ دن 4:7؛ ە.ٴى 7:4).
حاموس.
موابتىقتاردىڭ باستى ٴتاڭىرى (پ1ج 11:33).
حاروننىڭ ۇلدارى.
لەۋىنىڭ نەمەرەسى حاروننان تاراعان ۇرپاق. حارون مۇسا زاڭى بويىنشا تاڭدالعان العاشقى باس ٴدىني قىزمەتكەر ەدى. حاروننىڭ ۇلدارى، ياعني ۇرپاعى كيەلى شاتىردا، كەيىن عيباداتحانادا ٴدىني قىزمەتكەر مىندەتىن اتقارعان (ش1ج 23:28).
حيگگايون.
مۋزىكالىق نۇسقاۋ بەرەتىن تەحنيكالىق تەرمين. ٴزابۇر 9:16 دا بۇل ٴسوز وي جۇگىرتۋگە ارنالعان كىدىرىس نەمەسە تومەن دىبىسپەن ارفادا ورىندالاتىن ينتەرليۋديا، ياعني شىعارمانىڭ بولىمدەرىنىڭ اراسىندا ورىندالاتىن شاعىن مۋزىكالىق پەسا.
حين.
67.3 ليترگە تەڭ سۇيىقتىق ولشەم بىرلىگى جانە كولەمى سوعان تەڭ ىدىس (م2ج 29:40). B14 قوسىمشاسىن قاراڭىز.
حومەر.
1 كورعا تەڭ قۇرعاق زات ولشەم بىرلىگى. بات ولشەمىنىڭ شامامەن الىنعان سالماعىنا نەگىزدەلسەك، 1 حومەر 220 ليترگە تەڭ (م3ج 27:16). B14 قوسىمشاسىن قاراڭىز.
حوريب؛ حوريب تاۋى.
سيناي تاۋىنىڭ اينالاسىنداعى تاۋلى ٶڭىر. سيناي تاۋىنىڭ باسقاشا اتاۋى (م2ج 3:1؛ م5ج 5:2). B3 قوسىمشاسىن قاراڭىز.
حوش ٴيىستى زات.
جۇپار ٴيىستى شايىرلار مەن بالزامداردان جاسالعان قوسپا. ول باياۋ جانىپ، جۇپار ٴيىس شىعارادى. حوش ٴيىستى ٴتورت زاتتان تۇرعان ارنايى قوسپانى كيەلى شاتىردا جانە عيباداتحانادا تۇتەتۋ ٷشىن جاساعان. بۇل قوسپا كۇن سايىن تاڭەرتەڭ جانە كەشكە قاسيەتتى بولمەدەگى ۇستەلدە، ال كۇنانى وتەيتىن كۇنى ەڭ قاسيەتتى بولمەدە تۇتەتىلگەن. حوش ٴيىستى زات تۇتەتۋ قۇدايدىڭ ادال قىزمەتشىلەرىنىڭ ۇنامدى دۇعالارىن بىلدىرگەن. حوش ٴيىستى زات تۇتەتۋ ماسىحشىلەردەن تالاپ ەتىلمەيدى (م2ج 30:34، 35؛ م3ج 16:13؛ ايان 5:8).
س
سەزار.
ريمدىك اۋلەتتىڭ تەگى. كەيىنىرەك ريم يمپەراتورلارىنىڭ لاۋازىمىنا اينالعان. كيەلى كىتاپتا سەزار اۆگۋست، تيبەريي جانە كلاۋديدىڭ ەسىمدەرى اتالعان، نەروننىڭ ەسىمى جازىلماعانىمەن، ول جايلى دا ايتىلعان. گرەك جازبالارىندا بۇل ٴسوز مەملەكەتتىك بيلىككە نە مەملەكەتتىڭ وزىنە دە نۇسقايدى (لق 2:1 ٴسىلت.؛ فپ 4:22 ٴسىلت.).
ش
شايتان.
ەۆرەي ٴسوزىنىڭ ماعىناسى — «قارسىلاس». ٴتۇپنۇسقادا بۇل ٴسوز بەلگىلىلىك ارتيكلىمەن كەلگەندە قۇدايدىڭ باستى جاۋى شايتان ىبىلىسكە نۇسقايدى (ٵپ 1:6؛ مت 4:10؛ ايان 12:9).
شام سوندىرگىش.
كيەلى شاتىردا جانە عيباداتحانادا قولدانىلعان مىستان نە التىننان جاسالعان قۇرال. ول شامنىڭ بىلتەسىن قىرقىپ الاتىن قايشى ٴتارىزدى بولسا كەرەك (پ2ج 25:14).
شەبات.
بابىل تۇتقىندىعىنان بوساعاننان كەيىنگى ياھۋديلەردىڭ قاسيەتتى كۇنتىزبەسىنىڭ 11 ٸنشى، ال شارۋاشىلىق كۇنتىزبەسىنىڭ 5 ٸنشى ايى. بۇل اي قازىرگى كۇنتىزبە بويىنشا قاڭتاردىڭ ورتاسىنان اقپاننىڭ ورتاسىنا دەيىنگى ۋاقىتتى قامتيدى (زاك 1:7). B15 قوسىمشاسىن قاراڭىز.
شەگىرتكەلەر.
مۇسا زاڭى بويىنشا جەۋگە جارامدى تازا جاندىكتەردىڭ قاتارىندا بولعان. شەگىرتكەلەردىڭ ۇلكەن ٷيىرى جولىنداعىنىڭ ٴبارىن جايپاپ، جويىپ تاستايتىندىقتان، اپاتپەن دە بايلانىستىرىلعان (م2ج 10:14؛ مت 3:4).
شەكەل.
ەۆرەيلەردىڭ نەگىزگى سالماق جانە اقشا ولشەم بىرلىگى. 1 شەكەل 4.11 گرامعا تەڭ. «قاسيەتتى ورىننىڭ شەكەلى» دەگەن تىركەس تارازىنىڭ تۋرا بولۋى كەرەكتىگىنە نە كيەلى شاتىرداعى ستاندارتتى تارازىمەن ساي كەلۋى كەرەكتىگىنە نۇسقاسا كەرەك. سونداي-اق «پاتشا» شەكەلى (كۇندەلىكتى قولدانىستاعى شەكەلدەن بولەك) نە پاتشا سارايىندا قولدانىلعان ستاندارتتى تارازى بولعان بولۋى مۇمكىن (م2ج 30:13).
شەمينيت.
سوزبە-ٴسوز «سەگىزىنشى» دەگەندى بىلدىرەتىن مۋزىكالىق تەرمين. بۇل ٴسوز تومەنگى رەگيسترگە نە ىرعاققا نۇسقاعان بولۋى مۇمكىن. اسپاپتارعا قاتىستى ايتىلعاندا، بۇل ٴسوز باسقا، نەمەسە جۋان دىبىسقا، نۇسقاسا كەرەك. ال اندەرگە قاتىستى ايتىلعاندا، بۇل ٴسوز ٵننىڭ تومەن دىبىستى مۋزىكالىق سۇيەمەلدەۋمەن سايكەسىنشە ايتىلۋ كەرەكتىگىن ٴبىلدىرۋى مۇمكىن (ش1ج 15:21؛ زب 6:كىرىسپە؛ 12:كىرىسپە).
شەول.
ەۆرەيدىڭ بۇل ٴسوزى گرەكتىڭ «گادەس» سوزىمەن ماعىنالاس، ٵرى ادامنىڭ ولىمىنە نۇسقايدى (م1ج 37:35؛ زب 16:10؛ ە.ٴى 2:31 سىلتەمەلەرىن قاراڭىز). كوردى قاراڭىز.
شيىرشىق.
جارعاقتان نە پاپيرۋستان جاسالعان جازۋعا ارنالعان ۇزىن تاسپا. ونىڭ ٴبىر جاعىنا جازۋ جازىلىپ، تاياققا ورالاتىن بولعان. كيەلى جازبالار وسىنداي شيىرشىقتارعا جازىلعان جانە كوشىرىلىپ وتىرعان. كيەلى كىتاپ جازىلعان زاماندا كىتاپتار شيىرشىق تۇرىندە بولعان (ەرم 36:4، 18، 23؛ لق 4:17—20؛ ت2ح 4:13).
شومىلدىرۋ ٴراسىمى.
گرەكشە «باپتو»، «باتىرۋ» دەگەندى بىلدىرەدى. يسا وزىنە شاكىرت بولعىسى كەلەتىندەردىڭ وسى راسىمنەن ٶتۋ كەرەكتىگىن ايتقان. جازبالاردا جاقيانىڭ شومىلدىرۋ ٴراسىمى، كيەلى رۋحقا شومىلدىرۋ جانە وتقا شومىلدىرۋ جايىندا دا ايتىلعان (مت 3:11، 16؛ 28:19؛ جح 3:23؛ پت1ح 3:21).
ٴشول؛ ٴشول دالا.
كيەلى كىتاپتا ايتىلعان «ٴشول دالا» بارلىق ۋاقىتتا قۇمدى ٴشولدى بىلدىرمەيدى. ٴشول — ەلسىز، وسىمدىگى جۇتاڭ، ٴجيى تاستاق، سۋى از، ٴبىراق كەي جەرلەرىندە جايلاۋى بار ٶڭىر (ەرم 23:10؛ مر 1:4).
شىمىلدىق.
كەرۋبتەردىڭ بەينەسى كەستەلەنىپ تۇسىرىلگەن، ادەمىلەپ توقىلعان ماتا نە پەردە. ول كيەلى شاتىرداعى جانە عيباداتحاناداعى قاسيەتتى بولمە مەن ەڭ قاسيەتتى بولمەنى ٴبولىپ تۇرعان (م2ج 26:31؛ ش2ج 3:14؛ مت 27:51؛ ەۆ 9:3). B5 قوسىمشاسىن قاراڭىز.
شىنايى قۇداي.
ەحوبا قۇدايدى جالعان قۇدايلاردان اجىراتۋ ٷشىن ەۆرەيدىڭ «ەلوحيم» ٴسوزى وسى اۋدارمادا «شىنايى قۇداي» دەپ تە تارجىمەلەندى (م1ج 5:22، 24؛ 46:3؛ م5ج 4:39؛ مر 12:32).
شىنتاق.
يسرايلدىكتەردىڭ ولشەم بىرلىگى. شامالاپ ايتقاندا، ۇزىندىعى ورتاڭعى ساۋساقتىڭ ۇشى مەن شىنتاققا دەيىنگى ارالىققا تەڭ بولعان. يسرايلدىكتەردىڭ قالىپتى شىنتاعى شامامەن 5.44 سانتيمەترگە تەڭ بولعان. سونداي-اق ولار ٴتورت ەلىگە ۇزىنىراق، ياعني شامامەن 8.51 سانتيمەترگە تەڭ، ۇزىن شىنتاقتى دا قولدانعان (م1ج 6:15؛ لق 12:25). B14 قوسىمشاسىن قاراڭىز.
ٸ
ٸبىلىس.
گرەك جازبالارىندا قولدانىلعان شايتاندى سيپاتتايتىن اتاۋ. گرەكشە «ديابولوس»، ماعىناسى — «جالاقور». شايتانعا ٸبىلىس دەگەن اتتىڭ بەرىلۋ سەبەبى — ول ەحوبانى، ونىڭ ىزگى ٴسوزىن جانە كيەلى ەسىمىن قارالاپ، جالا جاپقان ەڭ باستى تۇلعا بولىپ تابىلادى (مت 4:1؛ جح 8:44؛ ايان 12:9).
ىزگى حابار.
گرەك جازبالارىندا قۇداي پاتشالىعى جايلى جانە يسا ماسىحكە سەنۋ ارقىلى قۇتقارىلۋ مۇمكىندىگى تۋرالى حاباردى بىلدىرەدى (لق 4:18، 43؛ ە.ٴى 5:42؛ ايان 14:6).
ىندەت.
تەز ارادا تارايتىن، جاپپاي ولىمگە ۇشىراتاتىن جۇقپالى اۋرۋ. ٴجيى قۇدايدىڭ ۇكىمىمەن بايلانىستى قولدانىلعان (م4ج 14:12؛ ەزك 38:22، 23؛ اس 4:10).
ە
ەپيكۋر ٴپالساپاشىلارى.
گرەكتىڭ ەپيكۋر ەسىمدى ٴپالساپاشىسىنىڭ ٸزىن قۋعاندار (ب. ز.ب. 341—270). ولار ۇستانعان ٴپالساپا ادامنىڭ ومىردەگى باستى ماقساتى راقاتقا بولەنۋ دەگەن ويعا نەگىزدەلگەن ەدى (ە.ٴى 17:18).
ەفيوپيا.
مىسىردىڭ وڭتۇستىگىندە مەكەندەگەن ەجەلگى حالىق. ولاردىڭ جەرى قازىرگى مىسىر ەلىنىڭ وڭتۇستىك بولىگى مەن قازىرگى سۋدان ەلىن قامتىعان. بۇل ٴسوز كەيدە «قۇش» دەگەن ەۆرەي ٴسوزىنىڭ ورنىنا قولدانىلعان (ەست 1:1 ٴسىلت.).
يا
ياح.
قۇدىرەتتى قۇداي ەحوبانىڭ ەسىمىنىڭ قىسقارتىلعان ٴتۇرى (م2ج 15:1، 2). بۇل قىسقارتۋ ەۆرەي ارىپتەرىمەن جازىلعان قۇداي ەسىمىنىڭ יהוה «يود» (י) جانە «حە» (ה) دەگەن العاشقى ەكى ارپىنەن تۇرادى. ەۆرەي جازبالارىندا قۇداي ەسىمىنىڭ قىسقا ٴتۇرى 50 رەت كەزدەسەدى: 26 رەت جەكە ٶزى، ال 24 رەت «الليلۋيا» (ماعىناسى «ياحتى ماداقتاڭدار») ٴسوزىنىڭ قۇرامىندا. وسى اۋدارمادا ماتىنگە «ەحوبا» دەگەن تولىق ٴتۇرى جازىلىپ، «ياح» دەگەن قىسقا ٴتۇرى سىلتەمەدە بەرىلدى.
ياھۋدا.
جاقىپتىڭ ليادان تۋىلعان ٴتورتىنشى ۇلى. ولەر الدىندا جاقىپ پايعامبارلىق ەتىپ، ياھۋدانىڭ اۋلەتىنەن ۇلى دا ماڭگى بيلەۋشى شىعاتىنىن ايتقان. يسا ادام بولىپ تۋىلعاندا، ياھۋدانىڭ ۇرپاعى بولدى. سونداي-اق ياھۋدانىڭ ۇرپاقتارى «ياھۋدا رۋى» نە «ياھۋدالىقتار» دەپ اتالدى. ال كەيىننەن ياھۋدا جانە بەنيامين رۋىنان تۇراتىن يسرايلدىڭ وڭتۇستىك پاتشالىعى «ياھۋدا پاتشالىعى» دەپ اتالاتىن بولدى. ٴدىني قىزمەتكەرلەر مەن لەۋىلىكتەر دە سول پاتشالىقتا تۇردى. ياھۋدا پاتشالىعى يسرايل ەلىنىڭ يەرۋساليم مەن عيباداتحانا تۇرعان وڭتۇستىك وڭىرىندە ورنالاسقان ەدى (م1ج 29:35؛ 49:10؛ پ1ج 4:20؛ ەۆ 7:14).
ياھۋدي.
ياھۋدا رۋىنىڭ ادامدارى. بۇل ٴسوز ون رۋلى يسرايل پاتشالىعى ٴبولىنىپ كەتكەن سوڭ قولدانىسقا ەندى (پ2ج 16:6). بابىل تۇتقىندىعىنان كەيىن يسرايلگە ورالعان كەز كەلگەن رۋدىڭ ادامى ياھۋدي دەپ اتالا بەردى (ەزر 4:12). كەيىنىرەك باسقا ۇلتتاردان اجىراتۋ ٷشىن بارلىق جەردەگى يسرايلدىكتەر وسىلاي اتالىپ كەتتى (ەست 3:6). سونداي-اق بۇل ٴسوزدى ەلشى پاۋىل ادام ۇلتىنىڭ ماسىحشىلەر قاۋىمىندا ەش ماڭىزى جوق ەكەنىن تۇسىندىرگەندە اۋىسپالى ماعىنادا قولداندى (رم 2:28، 29؛ عل 3:28).
