Ifyalecitika Cila Mwaka mu “Calo ca Bulayo”

MU 1908 abashula ifya kushulashula bashulile icipapatu icinono ice libwe lyabuuta, ico batunganya ukuti bacipangile mu myaka ya ba900 B.C.E. Ici cipapatu bacisangile pa ncende yabelelepo umusumba Baibolo yalandapo uwa Gezer, mupepi na mawanga yabela ku masamba ya Yerusalemu. Pali ili libwe balembelepo ifyalekanalekana ifyo abalimi balecita cila mwaka kabili bafilembele mu ciHebere ca kale. Ici cipapatu bacita ati Gezer Kalenda.

Pa cipapatu balilembapo ne shina lya kuti Abiya. Abashula ifya kushulashula abengi batila uwalembele ici cipapatu ali fye mwana we sukulu, nangu cingati te bonse abatontonkanya ifyo. * Bushe kuti mwatemwa ukwishiba ifyalecitika mu Calo ca Bulayo kale ukukonka fye ifyo umwaice uwaikeleko ilya nshita alembele? Ukwishiba ifyalecitika kuti kwalenga mwaibukisha amalyashi yamo ayaba mu Baibolo.

Imyeshi Ibili Iya Kulonganika Ifisabo

Uwalembele Gezer Kalenda abalilepo ukulemba ifyalecitika pa nshita balelonganika ifyo basombwele. Kanshi kuti mwamona umulandu abena Israele balemwena ukulonganika nge ca kulekeleshako ukucita, nelyo impela ya mwaka, nangu cingati uwalembele Gezer Kalenda ena e yo abalilepo ukulandapo. Ukulingana na kalenda yesu, umweshi wa Etanimu (uo pa numa baleita ukuti Tishri) ubako pa kati ka September na October. Nga bapwisha ukulobolola ifisabo ifingi, abena Israele baletendeka ukusefya kabili na Abiya wine afwile alesangwako. Elenganyeni ifyo aletemwa ilyo aleyafwako bawishi ukupanga insakwe umo bali no kulaikala pa mulungu uutuntulu ilyo baletotela Yehova pa cibwesha ca mu mabala yabo!—Amalango 16:13-15.

Pali iyi nshita ninshi imiolife ili mupepi no kupya kabili pa kulobolola balepukunya fye imisambo ya fimuti. Apo Abiya ali mwaice afwile talekwanisha ukubombako uyu mulimo, lelo aletemwa ukutamba uko abakalamba balebomba. (Amalango 24:20) Lyena aba mu lupwa lwakwe  baletoola imiolife no kuitwala pa mpelo iyali mupepi pa kuti bafumyeko amafuta. Nelyo limbi balebomfya inshila yayanguka pa kupanga amafuta, iya kubika imiolife bapela nelyo ukutwa mu menshi e lyo amafuta nga yaikalila pa muulu wa menshi baleyengulula. Aya mafuta yasuma tabaleyabomfya fye mu fya kulya lelo baleyabomfya na kuli fimbi. Baleyabomfya mu nyali kabili balesuba na pa filonda nga filya umwaice uuli nga Abiya engaicena ilyo baleyangala.

Imyeshi Ibili Iya Kubyala

llyo imfula yaloboka, Abiya afwile aleumfwa bwino ilyo imfula yatalala yalemuloka. Nalimo bawishi balimwebele ifyo imfula yacindeme sana mu calo cabo. (Amalango 11:14) Umulandu na kasuba, umushili walekosa pa myeshi iingi, lelo imfula nga yaloka walenaka kabili baletampa ukulima. Pali ilya nshita umulimi uwaishibishe ukubomfya plao ya mbao, nalimo iyalekwata ulukasu lwa cela ku ntanshi, alelungamika bwino plao ilyo inama shiletinta. Balecita ifi pa kuti bapange imputa ishaololoka. Abalimi ba mu Israele tabalefwaya ukulaonaula impanga, balelima fye apali ponse, ukubikako fye na pa mulundu. Lelo pa kulima pa mulundu balebomfya inkasu.

Nga balima fye, ilyo line balebyala ing’anu na barle. Gezer Kalenda nayo e fyo yatendeka ukulandapo, yalanda pa myeshi ibili iya kubyalamo ing’anu na barle. Uwalebyala alesendela imbuto pa mfunga e lyo aya-alekuba.

Imyeshi Ibili iya Kulekelesha Ukubyala

Mu “calo cisuma” balelima fye umwaka onse. (Amalango 3:25) Mu  December imfula yaleloka sana kabili impanga yalemoneka bwino. E nshita balebyala ifilimwa pamo nge ntongwe ne misalu imbi. (Amose 7:1, 2) Pa cipapatu Abiya alembele, aitile iyi nshita ukuti inshita ya “mulemfwe” nelyo, mu mashiwi yambi, inshita ya ‘kulekelesha ukubyala.’ Iyi e nshita ilyo kwaleba sana ifya kulya ifisuma nga nshi ifyo baleipakisha.

Ilyo fye kwatendeka ukukaba, icimuti ca umualmonde, ico baleishibilako ukuti shinde yafika, calebalula amaluba ayabuuta na yakashikila. Calebalula cilya kwatendeka fye ukukaba, mu January.—Yeremia 1:11, 12.

Umweshi umo uwa Kuputula Utumuti twa Kolokondwe

Abiya nomba alanda pa tumuti twa kolokondwe. Limbi ici calenga mwaibukisha icacitike kale sana ku kabanga ka mpili sha mu Yudea ninshi na Abiya talafyalwa. Mu musumba wa Yeriko, Rahabu afishile inengu shibili mu “tumuti twa kolokondwe, uto atantike” pa mutenge pa kuti tume. (Yoshua 2:6) Abena Israele balebomfya sana utumuti twa kolokondwe. Pa kufundako ulushishi, balebala baleko utumuti twabola. Utumuti twalekokola ukubola nga ca kuti umume fye e ulewako, lelo nga bayabikila mu kamana nelyo mu cishiba twalebola bwangu. Nga bafunda ulushishi, balepikulako insalu, isho balepangilako amatanga, amatenti, ne fya kufwala. Na kabili, ubushishi bwa kolokondwe balebubomfya nge tambo mu nyali.

Bamo balakaana ukuti mu Gezer tabalelimamo kolokondwe, pantu cimoneka kwati tamwali sana amenshi. Bambi nabo batila abena Israele balelima kolokondwe ku kupwa kwa mwaka. E mulandu wine bamo batontonkanishisha ukuti ishiwi “kolokondwe” pali Gezer Kalenda lyalepilibula “icani” ca kupeela ifitekwa.

Umweshi umo uwa Kulobololamo Barle

Cila mwaka, nga bapwisha fye ukuputula utumuti twa kolokondwe, Abiya alemona imitwe ya barle iishilauma. Na kuba, e yo akonkeshepo ukulumbula pali kalenda yakwe. Mu ciHebere, uyu wali mweshi wa Abibu, icipilibula “Imitwe Iishilauma,” ukulosha nalimo kumitwe ya barle iyapya iishilauma. Yehova aebele abena Israele ukuti: “Bakeni umweshi wa Abibu, no kucite ca kucilila kuli Yehova.” (Amalango 16:1) Umweshi wa Abibu (uo pa numa baleita ati Nisani) pali lelo walingana ne myeshi ya March na April. Nalimo barle nga yapya calebafwako ukwishiba ukuti umweshi wa Abibu nautampa. No bwa lelo, abaYuda abena Karaite nga bamona barle yapya ninshi baishiba ukuti nomba umwaka uupya nautendeka. Nangu cibe fyo, abena Israele baleshinshika  barle balebalilapo ukuseepa kuli Yehova pa bushiku bwalenga 16 mu mweshi wa Abibu.—Ubwina Lebi 23:10, 11.

Abena Israele abengi balebomfya sana barle mu mikalile yabo. Barle yalinakile umutengo ukucila ing’anu, kanshi e yo abapiina batemenwe sana ukubomfya pa kupanga umukate.—Esekiele 4:12.

Umweshi umo uwa Kulobolola no Kupima

Nga mwatontonkanya pa fyalecitika mu nshiku sha kwa Abiya, nalimo kuti mwaelenganya ifyo cali bushiku bumo ku maca ilyo amwene amakumbi ya mfula yapita fye ukwabula ukuloka. Pali iyi nshita ifilimwa mu calo ca bulayo fyalekulila fye umume. (Ukutendeka 27:28; Sekaria 8:12) Abalimi ba mu Israele balishibe ukuti pa kulobolola ifilimwa ifingi ifya mu lusuba, takwalekabila ukukaba sana nelyo ukutalala sana mpaka na mu mweshi wa Pentekoste. Umwela watalala uwaletula ku kapinda ka ku kuso walelenga ing’anu na barle ukukula bwino, lelo umwela wa musango yo waleoca ubuluba bwa miti iitwala ifisabo. Nomba umwela wakaba uwaletula ku kapinda ka kulyo wena walelenga imiti ukutwala sana ifisabo.—Amapinda 25:23; Ulwimbo lwa Nyimbo 4:16.

Yehova uwabikileko imiceele iyalekanalekana alelenga ukuti mu Israele muleba imiceele yalinga. E mulandu wine mu nshiku sha kwa Abiya Israele yabelele “icalo ca ngano na barle, ne myangashi, ne mikunyu, ne mipomegranate; icalo ca miolife ya mafuta, no buci.” (Amalango 8:8) Nalimo bashikulu wa kwa Abiya balemushimikilako ifyo abena Israele balelobolola ifisabo ifingi nga nshi ilyo Solomone aleteka. Ici calelanga ukuti Yehova alebapaala.—1 Ishamfumu 4:20.

Pa numa fye ya kulanda pa kulobolola, kalenda yalanda pe ishiwi ilyo bamo batila lipilibula “ukupima.” Ici kuti calosha ku kupima ifyo balobolola pa kuti bakanye ifya kupeela umwine we bala na babomfi nelyo ifya kulipila nge misonko. Lelo abasoma bambi batila ili shiwi lya ciHebere lipilibula “umutebeto” kabili batontonkanya ukuti lilosha ku Mutebeto wa Milungu uwalebako mu mweshi wa Sibani (pa kati ka May na June).—Ukufuma 34:22.

Imyeshi Ibili iya Kupulula Amabula

Abiya nomba alanda pa myeshi ibili iya kupulula amabula ku myangashi. Na o afwile alebombako umulimo wa kupulula amabula pa kuti imyangashi ilesanikilwa na kasuba. (Esaya 18:5) Lyena kwaleba inshita ya kulonganika imyangashi. Iyi yali ni ncito iyo abaice baletemwa sana ukubombako. Ala imyangashi yalebalilapo ukupya yalewama nga nshi! Nalimo Abiya balimushimikileko ilyashi lya nengu 12 isho Mose atumine ukuyalengula Icalo ca Bulayo. Ishi nengu shaile mu kulengula ifyo calo caweme pa  nshita balelobolola imyangashi ya kubalilapo. Pali ilya nshita, icisansangu cimo ica myangashi calikulile sana ica kuti abaume babili e bacisendele!—Impendwa 13:20, 23.

Umweshi Umo uwa Kulobolola Ifisabo fya mu Lusuba

Kalenda ya kwa Abiya yalekelesha ukulanda pa fisabo fya mu lusuba. Kale mu Middle East, balelobolola ifisabo mu lusuba. Pa numa ya mfwa ya kwa Abiya Yehova abomfeshe amashiwi ya kuti ‘umuseke wa fisabo fya mu lusuba’ pa kulanga ukuti ‘impela yalishile ku bantu bakwe abena Israele.’ Abomfeshe amashiwi ya kuti ‘ifisabo fya mu lusuba’ ukupilibula “impela.” (Amose 8:2) Aya mashiwi yafwile yaleishibisha abena Israele ababulilwe icishinka ukuti impela yabo yalipaleme kabili inshita ya kuti Yehova abapingule yalifikile. Pa fisabo fya mu lusuba ifyo Abiya alelandapo pafwile pali na makunyu. Ku makunyu ya mu lusuba balepangako ifimamantwa ifyo balelya kabili balefibomfya na pa kucina pa fipute.—2 Ishamfumu 20:7.

Ifyo Gezer Kalenda Ingamwafwa

Abiya afwile na o alishibe ifyo abalimi ba mu Israele balecita. Pali ilya nshita abena Israele balelima sana. Nangu tamuli balimi, ifyaba pa cipapatu bashulile pa Gezer kuti fyamwafwa ukulaelenganya ifyo mulebelenga mu Baibolo, kabili kuti mwafyumfwikisha no kufishiba bwino.

[Futunoti]

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 11]

IFYABA PALI GEZER KALENDA:

“Imyeshi ya kulobolola imyangashi iisuma ne miolife; imyeshi ya kubyala;

imyeshi ya mulemfwe;

umweshi wa kunukula kolokondwe;

umweshi wa kulobolola barle;

umweshi wa kulobolola no kupima ing’anu;

imyeshi ya kutungwila;

umweshi wa kulobolola ifisabo fya mu lusuba.”

[ishina:] Abiya *

[Futunoti]

[Abatusuminishe]

Archaeological Museum of Istanbul

[Charti ne Fikope pe bula 11]

(Nga mulefwaya ukumona charti ne fikope, moneni muli magazini)

NISANI (ABIBU)

March—April

IYYAR (ZIV)

April—May

SIBANI

May—June

TAMUSI

June—July

AB

July—August

ELULI

August—September

TISHRI (ETANIMU)

September—October

HESHVAN (BULI)

October—November

KISLEBU

November—December

TEBETE

December—January

SHEBATI

January—February

ADARI

February—March

VEADAR

March

[Abatusuminishe]

Farmer: Garo Nalbandian

[Icikope pe bula 8]

Ifyo bashula pa Gezer

[Abatusuminishe]

© 2003 BiblePlaces.com

[Ifikope pe bula 10]

UmuAlmonde

[Icikope pe bula 10]

Iluba lya Kolokondwe

[Abatusuminishe]

Dr. David Darom

[Icikope pe bula 10]

Barle

[Abatusuminishe]

U.S. Department of Agriculture