1, 2. Mulandu nshi twalalandila pa mfumu shine isha Yuda?

NGA muleya mu nshila e lyo mwamona umuntu ashelela no kuwa awa, bushe te kuti mubikeko sana amano pa kwenda muli iyo inshila pa kuti mwiwa? Ukusambilila pa filubo ifyo abantu bambi bacitile kuti kwatwafwa ukukanacita ifilubo fimo fine. Kuti twasambilila amasambililo ayacindama ku filubo ifyo abantu bambi bacitile ukubikako fye ne filubo ifyo abalembwa mu Baibolo bacitile.

² Imfumu shine isha Yuda isho twasambililepo mu cipande cafumineko, shalibombeele Yehova no mutima onse. Na lyo line shalicitile ifilubo ifikalamba icine cine. Finshi twingasambilila ku fyo shacitile, kabili kuti twacita shani pa kuti tatucitile ifilubo fimo fine? Nga tuletontonkanya pa fyo shacitile kuti twanonkelamo mu fyalembelwe kale ifyalembelwe ku kutufunda.—Belengeni Abena Roma 15:4.

3-5. (a) Nangu ca kuti Asa alebombela Yehova no mutima wakwe onse, bwafya nshi akwete? (b) Cinshi nalimo calengele ukuti Asa ashintilile pa bantunse ilyo Baasha aile mu kusansa Yuda?

³ Natubalilepo ukulanda pali Asa pa kuti tumone ifyo Icebo ca  kwa Lesa cingatwafwa. Asa alishintilile pali Yehova ilyo abashilika abena Etiopia abali 1,000,000 baile mu kusansa Yuda, lelo alifililwe ukushintilila pali Yehova ilyo Baasha imfumu ya Israele yatendeke ukukuula umusumba wa Rama uwapakene no bufumu bwa Yuda. (2 Imila. 16:1-3) Asa ashintilile pa mano yakwe umwine kabili ailepeela Ben-hadadi Imfumu ya ku Siria amafisakanwa pa kuti iyesansa Baasha imfumu ya Israele. Bushe ifyo Asa alefwaya fyalicitike? Baibolo itila, “Ilyo Baasha aumfwile fye ifi, alekele ukukuula Rama apo pene no kuleka umulimo wakwe.” (2 Imila. 16:5) Kuti camoneka kwati amapange ya kwa Asa yalibombele fye bwino!

⁴ Bushe Yehova alitemenwe ifyo Asa acitile? Lesa aebele Hanani ukuyakalipila Asa pa fyo ashashintilile pali Yehova. (Belengeni 2 Imilandu 16:7-9.) Hanani aebele Asa ati, “Ukufuma nomba kwakulaba inkondo kuli iwe.” Nangu ca kuti Baasha alilekele ukukuula umusumba wa Rama, Asa na bantu bakwe balekwata inkondo mu myaka yonse iyo ali mfumu.

⁵ Nga fintu twasambilile mu cipande cafumineko, ilyo Lesa aceeceetele umutima wa kwa Asa atile umutima wakwe onse wali kuli Yehova. (1 Isha. 15:14) Lesa alemona Asa ukuti alibikile sana amano ku kupepa, na ku kukonka amafunde yakwe. Na lyo line ali no kucula pa mulandu wa fyabipa ifyo apingwilepo ukucita. Ilyo Asa alefwaya ukupwisha ubwafya na Baasha, cinshi calengele ukuti ashintilile pa mano yakwe na ya kwa Ben-hadadi mu cifulo ca kushintilila pali Yehova? Nalimo alemona kwati abashilika e bali no kulenga acimfya ubulwi, nelyo ni co akutike ku fyo bamupandileko amano ifishali bwino.

6. Finshi tulesambilila ku cilubo Asa acitile? Langilileni.

⁶ Ilyashi lya kwa Asa kuti lyalenga twalaibeebeeta. Nga twakwata amafya ayakalamba cilanguka ukushintilila pali Yehova. Lelo tucita shani nga twakwata amafya ayanono? Bushe tubomfya fye amano yesu nelyo tulashintilila pali Yehova ukupitila mu kubelenga Baibolo no kukonka ifyo ilanda? Ku ca kumwenako, balupwa kuti balamucusha pa mulandu wa kusangwa ku kulongana. Bushe mulalomba Yehova ukuti amwafwe ukwishiba ifya kucita? Tutile incito yapwa kabili camwafya ukusanga incito imbi. Nga mwasanga incito, bushe kuti mwaeba umwine wa ncito ukuti mwakulaya lyonse ku kulongana kwa mukati ka mulungu? Nampo nga tukwete ubwafya ubukalamba nelyo nga bunono, tulingile ukulakonka amashiwi yalembele uwaimbile amalumbo uwatile: “Leka Yehova atungulule inshila yobe, kabili mutetekele, na o akabombelapo.”—Amalu. 37:5.

7, 8. Filubo nshi Yehoshafati acitile, kabili finshi fyacitike? (Moneni icikope pa ntendekelo ya cino cipande.)

⁷ Natulande pa mwana wa kwa Asa Yehoshafati. Ali ne mibele iisuma sana. Yehoshafati alecita ifisuma pa mulandu wa kuti alishintilile pali Lesa. Lelo alelufyanya no kulufyanya. Ku ca kumwenako, alyufishe umwana wakwe umwaume ku mwana mwanakashi wa kwa Ahabu Imfumu iya Israele iyalecita ifyabipa. Na kabili ilyo kasesema Mikaya asokele Yehoshafati ukukanaya na Ahabu ku kulwisha abena Siria, taumfwile ifyo bamusokele. Ilyo baile ku kulwa, Yehoshafati apuswike fye kwempe nga alifwile. Lyena alibwelelemo ku Yerusalemu. (2 Imila. 18:1-32) E ico kasesema Yehu amwipwishe ati: “Bushe  ababifi bafwile ukwafwilishiwa, kabili bushe abapata Yehova e bo ufwile ukutemwa?”—Belengeni 2 Imilandu 19:1-3.

⁸ Bushe Yehoshafati alisambilileko ku fyamucitikile? Awe. Nangu ca kuti alitwalilile ukucita ifyo Lesa afwaya, cimoneka kwati tasambilileko ku fyamucitikile na ku fyo Yehu amusokele. Yehoshafati na kabili alipangene icipangano ne Mfumu Ahasia umwana wa kwa Ahabu, uwali umulwani wa kwa Lesa. Yehoshafati na Ahasia balibombele pamo mu kupanga amato, lelo amato yalyonaike kabili tayabombele no mulimo bayapangiile.—2 Imila. 20:35-37.

9. Finshi fingacitika nga tuleyampana na bacita ifyabipa?

⁹ Nga tulebelenga ilyashi lya kwa Yehoshafati tulingile no kulaibeebeeta. Mulandu nshi? Yehoshafati ali ni mfumu iisuma. Alecita ifisuma kabili ‘alefwaya Yehova no mutima wakwe onse.’ (2 Imila. 22:9) Na lyo line, ukwampana na balecita ifyabipa kwalengele alufyanya. E fyo na Amapinda 13:20 yalanda, yatila: “Uule-enda na ba mano akaba uwa mano, lelo uwangala na bawelewele akacula.” Yehoshafati nga alifwile pa mulandu wa kuti aleyampana na Ahabu. Na ifwe bene kuti tuleyafwa abantu abafwaya ukusambilila icine ukwisa mu cilonganino ca kwa Lesa. Lelo nga tuleyampana sana na bashibombela Yehova kuti twalufyanya.

10. (a) Finshi tulesambilila kuli Yehoshafati pa muntu tulingile ukuupana nankwe? (b) Finshi tulingile ukulatontonkanyapo nga twatendeka ukwampana na bacita ifyabipa?

¹⁰ Finshi tulesambilila ku fyacitikile Yehoshafati? Umwina Kristu kuti atendeka ukutemwa umuntu uushibombela Yehova, kuti alatontonkanya ukuti takasange uwa kuupana nankwe mu cilonganino ca kwa Lesa. Nelyo balupwa abashili ba Nte kuti balamupatikisha ukuupa nelyo ukuupwa ilyo ashilakota. E lyo bambi nalimo bomfwa ifyo nkashi umo omfwa uwatile, “Mu cifyalilwa fye tulafwaya ukutemwikwa kabili tulafwaya no wakuba nankwe.” Finshi Umwina Kristu alingile  ukucita? Alingile ukulatontonkanya pa fyacitikile Yehoshafati. Ilingi line Yehoshafati alelomba ukuti Lesa alemwafwa. (2 Imila. 18:4-6) Nomba ilyo atendeke ukwampana na Ahabu uushatemenwe Yehova alilekele ukulomba Yehova ukuti alemwafwa. Yehoshafati alingile ukwibukisha ukuti Yehova alamona abamubombela no mutima onse. Na muno nshiku mwine, amenso ya kwa Lesa “yalamona mu calo conse pa kuti alange amaka yakwe aya kwafwa ababa ne mitima ya cishinka kuli ena.” (2 Imila. 16:9) Yehova aleshiba ifyo tupitamo kabili alitutemwa. Bushe mwalicetekela ukuti nga mulefwaya uwa kuupana nankwe Lesa alishiba ifyo mufwaya kabili alafwaya no kumwafwa? Mulecetekela ukuti akamwafwa ukusanga uwa kuupana nankwe!

11, 12. (a) Cinshi Hisekia acitile icalangile ifyali mu mutima wakwe? (b) Cinshi icalengele ukuti ubukali bwa kwa Lesa bwiisa pali Hisekia?

¹¹ Finshi tulesambilila kuli Hisekia? Inshita imo Yehova uuceeceeta imitima, alisokolwele ifyali mu mutima wa kwa Hisekia. (Belengeni 2 Imilandu 32:31.) Ilyo Hisekia alwele ubwa kufwa, Lesa alimupeele icishibilo icalelanga ukuti ali no kupola, ici cali cishibilo ca cinshingwa icilebwelela ku numa. Nomba bacilolo ba ku Babiloni balitumine inkombe kuli Hisekia ku kwipusha pali ici cishibilo. (2 Isha. 20:8-13; 2 Imila. 32:24) Lesa taebele Hisekia ifya kucita, alimulekele pa kuti eshibe ifyali mu mutima wakwe, e ico Hisekia alangile abena Babiloni “ing’anda yakwe yonse iya cuma.” Ifi acitile fyalangile “fyonse ifyali mu mutima wakwe.”

¹² Baibolo tayalanda icalengele umutima wa kwa Hisekia ukuba ne cilumba. Lelo nalimo icalengele ni co alicimfishe abena Asiria, nelyo ni co Lesa alimuposeshe mu cisungusho. Nangu ni co “alikwete ifyuma ifingi nga nshi e lyo alicindeme nga nshi.” Pa mulandu wa kuti Hisekia ali ne cilumba “tacitile ukulingana no busuma bamucitiile.” Ifi acitile tafyaweme! Nangu ca kuti Hisekia alipapeete Lesa no kumweba ukuti alimubombeele no mutima onse, pa nshita imo alikalifye Yehova. Apo “Hisekia ali-icefeshe,” ubukali bwa kwa Lesa tabwaishile pali ena na pa bantu bakwe.—2 Imila. 32:25-27; Amalu. 138:6.

13, 14. (a) Ni lilali nalimo Yehova e ngatuleka pa kuti tweshiwe? (b) Kuti twacita shani nga abantu baletutasha pa mulimo twabomba?

¹³ Kuti mwanonkelamo shani mu kubelenga no kutontonkanya pa lyashi lya kwa Hisekia? Hisekia aishileba ne cilumba pa numa Yehova acimfya Sankeribu, amundapa no bulwele bwalefwaya ukumwipaya. Muno nshiku, nga twabomba imilimo imo iyacindama, Yehova nalimo kuti ‘atuleka ukuti atweshe, pa kuti eshibe fyonse ifyaba mu mutima wesu.’ Ku ca kumwenako, munyinefwe kuti abombesha pa kupekanya na pa kulanda ilyashi ku cintubwingi. Abantu abengi kuti bamutasha, nomba finshi alingile ukucita nga bamutasha?

¹⁴ Nga batutasha tulingile ukucita ifyo Yesu alandile, atile: “Ilyo mwacita fyonse ifyo bamweba ukucita, mulesosa amuti, ‘Ifwe tuli basha fye. Ifyo twacita, e fyo tufwile fye ukucita.’” (Luka 17:10) Ku fyo Hisekia acitile kuti twasambililako na fimbi. Icalengele ukuti Hisekia amoneke ukuti ali ne cilumba ni co “tacitile ukulingana no busuma bamucitiile.” Nga tuletontonkanya pa fisuma ifyo Lesa atucitila, tatwakulacita ifyo Yehova apata. Tulingile no kulalanda ifisuma pali Yehova ne fyo atwafwa. Na kuba alipeela abantu bakwe Amalembo ya Mushilo e lyo no mupashi wa mushilo ifibafwa.

15, 16. Cinshi calengele ukuti Lesa ecingilila Yoshia?

¹⁵ Twalalekelesha ukulanda pa Mfumu Yoshia. Moneni icalengele ukuti bacimfye Yoshia no kumwipaya. (Belengeni 2 Imilandu 35:20-22.) Yoshia “alifumine ku kulwa” na Neko Imfumu ya Egupti, nangu ca kuti Neko alyebele Yoshia ukuti talefwaya ukulwa nankwe. Baibolo itila amashiwi Neko alandile “yafumine kuli Lesa.” Mulandu nshi Yoshia ailile ku kulwisha Neko? Baibolo tayalanda icalengele.

¹⁶ Bushe Yoshia ali no kwishiba shani ukuti amashiwi Neko alandile yafumine kuli Yehova? Afwaya nga alipwishe kasesema Yeremia. (2 Imila. 35:23, 25) Lelo Baibolo tayalanda ukuti ifi e fyo acitile. E lyo kabili Neko aleya ku Karikemishi ku kulwisha “ing’anda imbi,” taile ku kulwisha Yerusalemu. Na kuba, Neko talesaalula ishina lya kwa Lesa na bantu bakwe. Kanshi Yoshia alilufyenye ukuya mu kulwa na Neko. Finshi tulesambililako kuli ili lyashi? Nga twakwata ubwafya, tulingile ukutontonkanya pa fyo Yehova alefwaya tucite pali ubo bwafya.

17. Nga twakwata ubwafya, kuti twacita shani pa kuti tatulufyenye nga filya Yoshia acitile?

¹⁷ Nga twakwata ubwafya tulingile ukutontonkanya pa mashiwi ya kwa Lesa ayatutungulula na pa fyo twingayabomfya. Limo kuti twaipushako na baeluda. Nalimo twalitontonkanyapo kale pa fya kucita pali ubo bwafya, kabili twalifwailapo ifyebo na fimbi mu mpapulo shesu. Kuti nalimo kuli ifyebo na fimbi ifya mu Baibolo ifyo tulingile ukutontonkanyapo ifyo baeluda bengatwafwa ukumfwikisha. Ku ca kumwenako, nkashi alishiba ukuti alingile ukulabila imbila nsuma. (Imil. 4:20) Nomba bushe kuti acita shani nga alefwaya ukuya mu kubila imbila nsuma e lyo umwina mwakwe uushili Nte amweba ukwikala pa ng’anda pa kuti bakwateko inshita ya kuba pamo? Nalimo kuti atontonkanya pa Malembo yamo, pamo nga amalembo ayalanda pa kumfwila Lesa na pa mulimo wa kupanga abantu ukuba abasambi. (Mat. 28:19, 20; Imil. 5:29) Lelo alingile no kutontonkanya pa fyo umukashi alingile ukulanakila umwina mwakwe, no kukanapampamina fye pa cintu cimo. (Efes. 5:22-24; Fil. 4:5) Bushe umulume wakwe alamukaanya ukuya mu kubila imbila nsuma nelyo bushe pali ubo bushiku alefwaya fye ukuti amucitileko fimo? Tulingile ukulapingula bwino pa fintu pa kuti tulecita ifyo Lesa afwaya kabili tuleba na kampingu umusuma.

18. Bushe kuti mwanonkelamo shani ilyo mulesambilila pa mfumu shine isho twalandapo muli cino cipande?

¹⁸ Apo tatwapwililika, inshita shimo kuti twacita ifyo ishi mfumu shine twasambililapo shacitile. Nalimo (1) ukwabula no kwishiba kuti twatendeka ukushintilila pa mano ya bantunse, (2) kuti twatendeka ukwampana na bacita ifyabipa, (3) kuti twaba ne cilumba, nelyo (4) kuti twalapingula pa fintu ukwabula ukutontonkanya pa fyo Lesa afwaya. Ala Yehova aliba ne cikuuku pantu alamona ubusuma muli ifwe nga fintu acitile ku mfumu shine! Yehova na kabili alamona ifyo twamutemwa ne fyo tufwaisha ukumubombela no mutima onse. Alitupeela na Baibolo umwalembwa abantu abo twingasambililako pa kuti twilacita ifilubo ifikalamba. Natuletontonkanya pa malyashi ya mu Baibolo no kulatasha Yehova pa fyo alengele balemba aya malyashi mu Baibolo!