Abacaice Bepusha Ukuti . . .

Mulandu Nshi Umunandi Ankalifishe?

Umukashana we shina lya Karen ashimika ukuti “Nakwete abanandi abengi . . . Lyene bayambile ukwangala na umbi kabili nga naya apo bali, baleleka ukulanda. . . . Tabalefwaya ukuti ndecitako ifyo balecita. Ala calinkalipe.” *

KUTI cacitika na ku fibusa fyacetekelwa. Kuti limbi lelo baleumfwana fye bwino kabili mailo baleka no kusoshanya. Nora, umukashana uuli ne myaka 17 atila, “Cibusa alingile ukuba ni umo uo wingashintililapo no kucetekela, uo wingabutukilako te mulandu ne fyo ifintu fibipile.” Limo limo, nangu cibe fyo, cibusa watemwisha kuti aba ngo mulwani obe uwabipisha.

Bucibusa Bwasanswa

Cinshi cilenga bacibusa abomfwana fye bwino ukupusana? Kuli Sandra, ena ubwafya bwatendeke lintu cibusa wakwe Megan ayashimeko akashati atemenwe sana. Sandra atila, “Lintu akabweseshe, kali akalamba kabili kalilepwike na ku kuboko. Talandilepo no kuti kalilepwike, kwati nakalimo nshali na kwishiba.” Ni shani fintu Sandra amwene ico Megan acitile? Atila, “Nali kwati ni mpena. Camoneke ukuti tacindike ifipe fyandi . . . nelyo ukuyumfwa kwandi.”

Nga ca kuti cibusa obe uwapalamisha acita nelyo ukusosa ifyebo ifya kukuseebanya ici na co kuti cakukalifya. Ici e cacitikile Cindy ilyo aebele ibumba lya bana be sukulu banankwe ukuti talati abelengemo mwi buuku lyakwe ililembwamo amatoni ya mashindano. Apo pene fye, Kate umunankwe atendeke ukumushobaula. Cindy ebukisha ukuti, “Anseebanishishe pa cinso ce bumba lya banensu. Nalimufulilwe icabipisha. Apo pene e po ne fintu fyayalukiile.”

Inshita shimo bucibusa bulapwa lintu umo atendeka ukwangala na bambi. Bonnie umukashana wa myaka 13 asosa ukuti, “Nakwete umunandi uo twaleumfwana nankwe bwino uyo waishileilunda ku kalibumba kamo fi. Atendeke ukukanampoosako amano.” Nalimo kuti caba ukuti watendeka ukutwishika cibusa obe. Joe uuli ne myaka 13 asosa ukuti, “Ine na Bobby twali ifibusa ifisuma nga nshi. Naleti ico antemenwe mulandu wa fintu naba ngo muntu, lelo naishileiluka ukuti ico antemenwe ni co batata balebomba incito ya kusabankanya amakwebo no kuti lyonse tabalebulwa amatikiti ya fyangalo na ya fiila.” Ni shani fintu Joe ayumfwa pali nomba? Atila, “Nshakatale ncetekela Bobby na kabili!”

Limo limo cibusa nalimo kuti asokolola ifyebo fimo kuli bambi ifyo walefwaya ukuti  fisungwe nkaama. Ku ca kumwenako, Allison, aebele cibusa wakwe Sara pa lwa bwafya bwakwete umubomfi munabo. Ubushiku bwakonkelepo Sara asokolwele ili lyashi pa cinso ca ulya wine mubomfi munabo. Allison atila, “Ine naleti te cilandelande! Ala calinkalipe icine cine.” Rachel, uuli ne myaka 16, na o wine calimucitikile icapalako lintu umunankwe wapalamisha asokolwele ifyebo balanshenyepo pa mbali babili. Rachel asosa ukuti, “Naliseebene kabili nayumfwile ngo wafutukwa. Natile, ‘Bushe nkatala mwebako inkaama na kabili?’ ”

Bucibusa kuti bwaba ni ntulo ya kutungilila kwa mu nkuntu, na kucilisha lintu bonse babili namuyangwa, ukuicetekela, no kucindikana. Lelo, nangu fibusa fyapalamisha kuti fyapita mu nshita sha kukanshika. Ukwabula ukupita mu mbali Baibolo itila: “Ifibusa fimo fyabelako fye ukonana.” (Amapinda 18:24, NW) Te mulandu ne calenga, kuti caba ica kukalifya lintu wayumfwa ukuti naufutukwa kuli cibusa obe. Mulandu nshi ici cicitikila?

Icilenga Bucibusa Ukutelententa

Takwatala akubapo bucibusa bwa bantunse ubushakwata amafya, cibe bwa bacaice nelyo ubwa bakalamba. Na kuba caba fye nge fyalembele umusambi wa Bwina Kristu Yakobo ukuti: “Ifwe bonse tuipununa apengi. Umuntu nga taipununa mu kusosa, wene muntu uwapwililila; wa maka ku kulama no mubili onse ku mukobelo.” (Yakobo 3:2; 1 Yohane 1:8) Apo uuli onse alalufyanya, cilingile ukwenekelwa ukuti ubushiku ubushilile kantu cibusa akacitapo nelyo ukusosapo fimo ifya kukukalifya. Nalimo na iwe wine waibukisha ne nshita wakalifyepo umo. (Lukala Milandu 7:22) Lisa uuli ne myaka 20 atila, “Ifwe bonse tuli babembu, kabili tukapusanapo na umo.”

Ukulunda pa kukanapwililika kwa buntunse, kwalibako imilandu na imbi ilenga ukukalifiwa. Ibukisha ukuti, ilyo ulekula no kufika ku bukalamba, ifyo watemwa e lyo ne fyo abanobe batemwa na fyo filaaluka. E co, abantu babili abaleumfwana mu fingi kuti baisanga ukuti ifyo bonse batemenwe fileya filepusanininako fye cilya balekulilako. Umukashana umo uuli ne myaka 15 alandile ukulosha ku munankwe atemwa sana ukuti: “Twalileka ukutumishanya sana amafoni kabili ilyo tulelanshanya, tulafilwa ukusuminishanya pa cili conse.”

Kwena, ukupusana mu fyo mwatemenwe te cilenga fye ceka. Lelo mulandu nshi abantu bamo bakalifisha abanabo? Ilingi line icilenga kalumwa. Ku ca kumwenako, limbi umunobe kuti atendeka ukulakufulilwa pa mulandu wa fyo waishiba nelyo uwa fyo ulepwishishisha. (Linganyako Ukutendeka 37:4; 1 Samwele 18:7-9.) Nga fintu Baibolo isosa, “akalumwa kufumuka kwa mafupa.” (Amapinda 14:30) Kafumamo ulunkumbwa no kucimfyanya. Te mulandu ne cilenga, cinshi wingacita nga ca kuti umunobe akukalifya?

Ifya Kupwisha Ubwafya

Rachel asosa ukuti, “Ica kubalilapo fye, mfwile ukwishiba bwino uyo muntu no kumona nampo nga ankalifishe fye ku mumbo.” Lintu umo akuseebanya nalimo mu mashiwi nelyo mu ncitilo, te kwesha ukupuuka mu bukali apo pene fye. Mu cifulo ca ico, ulingile ukutekanya no kutontonkanyapo sana. (Amapinda 14:29) Bushe kwena ukwankulako kobe ukwa apo pene fye pa lwa uyo musaalula kuti kwawamyako ifintu? Ilyo walanguluka ifibimbilwemo, nalimo kuti wafwaya ukukonka ukupanda amano kwaba pa Amalumbo 4:4 apatila: “Tutumeni, kabili mwibembuka; isosheni mu mitima yenu pa ca kusendamapo cenu, no kutalala.” Nalimo lyene kuti wasalapo ukuleka ‘ukutemwa ukufimba pa membu ishingi.’—1 Petro 4:8.

Lelo, ni shani nga ca kuti wayumfwa ukuti te kuti ulekepo fye pa ncitilo ya kukalifya? Nga ca kuti cabe fyo, kuti caba bwino watununuka uukukalifye. Frank uuli ne myaka 13 asosa ukuti, “Mwisanshamo umuntu umbi ilyo mulelanshanya pa fyacitike, beni fye babili. Nga ca kuti tamulanshenyepo, mukapatana.” Susan, uuli ne myaka 16, na o asosele icapalako. Atile, “Icisuma fye, kweba abanobe ukuti walibacetekele lelo tawasekelemo mu fyo bacitile.” Jacqueline na o asalapo inshila ya kulanshanya no wamuseebenye. Atila, “Mfwaya ukulanshanyapo pa fyacitike. Ilingi line, uwakulufyenye alaba umufumacumi ilyo wamwendela ukuti mulanshanye  kabili kuti mwapwisha no bwafya apo pene fye.”

Kwena, taulingile ukutununuka umunobe ilyo naukalipa. Baibolo isosa ukuti: “Umuntu wa cipyu emyo lubuli, lelo uwakokolo kukalipa atalalike mpokota.” (Amapinda 15:18) E co lolela ukufikila watontoloka ilyo ushilatendeka ukupikulula ubwafya. Lisa asumina ukuti, “Ciba kwati nupena pa kubala, lelo ufwile ukuisuminisha we mwine inshita ya kutontoloka. Lolela ukufikila waleka ukufulilwa umunobe. Lyene kuti waya ku munobe no kulanshanya nankwe mu mutima nteka kabili mu mutende.”

Icikalamba cilipo pano “mutende.” Ibukisha ukuti, ico ulefwaisha te kuyamwebelapo iyo. Kukalulula imilandu mu mutende kabili, nga cingacitika, ukubwesha bucibusa. (Amalumbo 34:14) E co landa ifili ku mutima obe. Lisa atubulula ukuti, “Kuti watila, ‘Ndi munobe, kabili na iwe uli munandi; lelo ndefwaya fye ukwishiba icacitike.’ Ulingile ukwishiba icalengele ukuti acite ico cintu. Nga wacishiba, tacingakosa sana ukucimfya ubo bwafya.”

Kuti caba cilubo ukufwaya ukulandula, nalimo mu nshila ya kulayamba umunobe no kulenga bambi ukuti babe ku lubali lobe. Umutumwa wa Bwina Kristu Paulo alembele ku bena Roma ukuti: “Mwiba ababwesesho muntu nelyo umo ububi pa bubi.” (Abena Roma 12:17) Ca cine, te mulandu na fintu atukalifye, ukubwesesha ububi pa bubi kuti kwalundulwilako fye ubwafya. Nora asosa ukuti, “Icilandushi tacawama, pantu tamwakatale amuba ifibusa na kabili.” Mu kupusanako, alundapo ukuti ukucita apo wingapesha ku kuwamya bucibusa “kukulenga ukuyumfwa umuntu wawaminako.”

Lelo ni shani nga ca kuti umunobe taleankulako ku kwesha kobe ukwa kuwikishanya? Nga cabe fyo, ibukisha ukuti bucibusa bulapusanapusana. Judith McCleese icing’ombe mu milandu ya lupwa asosa ukuti, “Te cibusa uuli onse akaba uwapalamisha. Ishiba ukuti kuti wakwata bucibusa ubwapusapusana.” Nalyo line, kuti wasansamushiwa pa kwishiba ukuti walicitile ico wali no kucita pa kubwesha umutende. Umutumwa Paulo alembele ukuti: ‘Nga cingacitwa, mube aba mutende ku bantu bonse nga caba mu maka yenu.’—Abena Roma 12:18.

Nangu ni bucibusa bwawamisha na bo bwine bulakumanya amafya. Nga wingacimfya ubo bwafya ukwabula ukubuleka bwaonaula ifyo umona bambi nelyo ifyo uimona we mwine, ninshi uleya ulekosoka. Nangu cingati ifibusa fimo “fyabelako fye ukonana,” Baibolo na kabili itwebekesha ukuti “kuli icibusa icilambatilo kucilo wa bwananyina.”—Amapinda 18:24.

[Amafutunoti]

[Ifikope pe bula 31]

Kuti mwabwesha bucibusa pa kulanshanya pa fyacitike