Lilimo ze 100 kwamulaho, mitangana ba bañata-ñata ne ba siile mandu a bona mo ne ba pila ka kozo ni ku ya kwa ndwa. Ne ba ile kwa ndwa yeo bakeñisa ku kukuezwa ki moya o ne u atile wa ku lata hahulu naha ya habo bona. Musole yo muñwi wa kwa America ya naa lwanile mwa ndwa ka silimo sa 1914 naa ñozi kuli: “Ni tabile hahulu bakeñisa ku ziba kuli kwapili ku ka ezahala lika ze nde.”

Nihakulicwalo, hamulaho wa nako, cisehelo ya bona ya fetuha ku ba masitapilu a matuna. Ha ku na ya naa ziba kuli likwata za masole ze tuna zeo ne li ka nga nako ye telele inze li lwanela mwa naha ya Belgium ni ya France. Ka nako yeo batu ne ba bizize ndwa yeo kuli, “Ndwa ye Tuna.” Kacenu lu i biza kuli Ndwa ya Lifasi ya Pili.

Ndwa ya lifasi ya pili ne i li ye tuna luli bakeñisa kuli batu ba bañata ne ba shwile mi ba bañwi ba bañata-ñata ne ba holofalizwe. Ku kulubelwa kuli batu ba 10 milioni ne ba shwile mi ba 20 milioni ne ba holofalizwe maswe. Ndwa yeo hape ne i tahisize kuli batu ba eze lika ze ñwi ze maswe hahulu. Babusi ba linaha za Europe ne ba palezwi ku tuhelisa mifilifili ya mwahalaa linaha za bona kuli i si ke ya fetuha ndwa ya lifasi kaufela. Mi mwendi sisupo sa butokwa kikuli “Ndwa ye Tuna” ne i cincize hahulu miinelo mwa lifasi. Ne i cincize miinelo mwa lifasi ka linzila ze sa lu ama ni kacenu.

Ndwa ya lifasi ya pili ne i bile teñi bakeñisa mibonelo ye si ka luka ye ne ba bile ni yona babusi ba linaha. Buka ye ñwi (The Fall of the Dynasties—The Collapse of the Old Order 1905-1922.) I bulela kuli: “Babusi ba linaha za Europe ne ba si ka ziba kuli likatulo ze ne ba eza ne li ka tahisa kuli lifasi kaufela li be mwa butata bo butuna.”

Ku bulaiwa kwa nabi wa kwa Austria ne ku tahisize kuli mwahalaa lisunda li sikai feela linaha kaufela ze maata mwa Europe li kene mwa ndwa li si ka lela. “Ne ku tile cwañi kuli ku be cwalo?” mueteleli wa Germany ha naa buzizwe puzo yeo mazazinyana ku zwa fo ne i kalezi ndwa, naa bilaezi ka ku bulela kuli: “Haa! Kambe ne lu zibile kuli ku ka ba cwana, ne lu si ke lwa ikenya mwa ndwa ye.”

Babusi ba ne ba ezize katulo ye maswe ya ku kalisa ndwa ne ba si ka ziba ze ne ka zwa mwa katulo ya bona. Kono kapili masole ba ne ba lwanela mwa mifolo ba lemuha kuli babusi ba bona ne ba ezize katulo ye maswe. Ba lemuha kuli babusi ba linaha za bona ne ba palezwi ku taleleza ze ne ba sepisize, baeteleli ba bona ba bulapeli ne ba ba pumile, mi ba bahulu ba bona ne ba ba betekile. Kamukwaufi?

Babusi ba linaha ne ba sepisize kuli ndwa ne i ka cinca miinelo mwa lifasi ni ku i bisa ye minde. Mueteleli wa naha ya German naa bulezi kuli: “Lu lwanela kuli lu be ni tukuluho ya ku eza lipisinisi za luna ka kozo, ni ku bukeleza lizo za luna za kwaikale, kuli lu be ni bupilo bo bunde kwapili.” Prezidenti wa naha ya America ya bizwa Woodrow Wilson naa bulezi manzwi a tumile hahulu a ku susueza batu, a kuli ndwa ne i ka ‘tahisa kuli lifasi kaufela li be mwatasaa puso ya sicaba.’ Mi mwa naha ya Britain, batu ne ba nahana kuli ndwa yeo ne i ka ba “ndwa ya ku felisa lindwa.” Kono mihupulo ya batu bao kaufela ne i fosahalile.

Baeteleli ba bulapeli ne ba yemezi hahulu ndwa yeo. Buka ye ñwi (The Columbia History of the World) i bulela kuli: “Mwa sibaka sa ku luta batu Bibele, baeteleli ba bulapeli ne ba susuelize batu ku ya kwa ndwa. Ndwa yeo ne i tahisize moya wa sitoyo mwa lifasi kamukana.” Mwa sibaka sa ku felisa sitoyo, baeteleli ba bulapeli ne ba susuelize batu ku toyana. Buka ye ñwi (A History of Christianity) i bulela kuli: “Ku fita ku susueza batu ku ba Bakreste, baeteleli ba bulapeli ne ba susuelize batu ku ba ni moya wa ku lata hahulu linaha za bona. Batu ba bañata ne ba ikutwile kuli ki swanelo kuli Mukreste a lwanele naha ya habo yena. Masole ba ne ba zwa mwa likeleke ze shutana-shutana za bulapeli bwa Sikreste ne ba susuelizwe ku bulayana ka libizo la Mulimu wa bona.”

Babahulu ba masole ne ba sepisize kuli ndwa yeo ne i ka tuliwa kapili ni ka bunolo, kono ne ku si ka ba cwalo. Hamulaho wa nakonyana feela, masole ba ne ba lwanisana bao, ne ba lwanile ka taata luli kono ne ku sa bonahali kuli ki bafi ba ba wina. Hamulaho wa fo, masole ba bañata-ñata ne ba ipumani mwa muinelo wa naa talusize caziba yo muñwi wa litaba za kwaikale kuli, “ku bonahala kuli masole bao ne ba ipumani mwa muinelo o situhu hahulu ili o ba si ka talimana kale ni ona batu mwa bupilo.” Ku si na taba ni kuli masole ba bañata ne ba sweli ku bulaiwa, babahulu ba masole ne ba zwezipili ku laela masole ba bona kuli ba ye ba yo lwanela kwa libaka ko ne ku beilwe makwakwa a mawaya a na ni bukanko ni ko ne ku na ni litobolo ze tuna hahulu ze ne sweli ku kunupiwa. Ki lona libaka masole ba bañata ha ne ba kalile ku hana ku latelela litaelo ze ne fiwa ki babahulu ba bona.

Ndwa ya lifasi ya pili ne i amile cwañi batu? Buka ye ñwi ya litaba za kwaikale i na ni manzwi a naa bulezwi ki mutu ya naa lwanile mwa ndwa yeo, a kuli: “Ndwa . . . ne i sinyize munahanelo ni mikwa ya batu.” Bakeñisa ndwa yeo, mibuso kaufela ye mituna-tuna ne i felile. Ndwa yeo ki yona ya pili kwa lindwa ze kile za lwanwa mwa lifasi ili mo ne ku bulailwe batu ba bañata-ñata. Moya wa ku kwenuhela mibuso ni wa ku hana ku beleka bakeñisa ku sa eziwa hande kwa misebezi, wa kala ku ata hahulu mwa lifasi.

Ki kabakalañi ndwa yeo ha ne i cincize miinelo mwa lifasi? Kana ndwa yeo ne li feela kozi ye tuna ye ne i tile ka sipundumukela? Kana likalabo za lipuzo zeo za kona ku lu tusa ku ziba ze ka ezahala kwapili?