KULI lukone kuba ni mufutumala olutokwa kamba moya obata mwa mandu aluna, kuli limota likone kumata, mane ni kuli lupete misebezi yaluna ya ka zazi ni zazi, lutokwa maata a mulilo. Nihakulicwalo, batu babañata mwa lifasi kaufela bakopananga ni matata a mwakuitusiseza hande maata a mulilo.

Butata bobutuna bobakopana ni bona bo Gary, ba kwa South Africa, ki bwa “kutula kwa mafula.” Bo Jennifer, ba kwa Philippines, babilaezwa ki butata bwa kutokwa hande maata a mulilo, bakeñisa kuli kobapila, “malaiti atima-timanga hahulu.” Bo Fernando, ba kwa El Salvador, “babilaezwa hahulu ki ka moo kusaitusisa hande maata a mulilo kukona kuamela likota, lifolofolo, mane ni batu.” Mwa libaka zeñata za lifasi, lika zetahisa maata a mulilo lisilafaza lika zeñwi.

Mwendi ni mina mwakona kuipuza kuli, ‘Nikona kutalimana cwañi ni matata a, a maata a mulilo?’

Kaufelaa luna lwakona kuiketela kuitusisa hande maata a mulilo. Kuitusisa hande maata a mulilo kwatusa luli. Haluitusisa hande maata a mulilo, lwakona kusaitusisa masheleñi amañata. Hape lusileleza lika zeñwi, mi lutusa kuli butata bwa kutokwa hande maata a mulilo bukusufale.

Halunyakisiseñi molukona kuitusiseza hande maata a mulilo mwa linzila zetaalu: haluli mwa mandu aluna, haluitusisa lipangaliko za kuzamaya ka zona, mane ni halueza misebezi ya ka zazi ni zazi.

Muitusise hande lipangaliko zetisa mufutumala kamba moya obata. Patisiso yeñwi yeneezizwe mwa naha yeñwi ya mwa Europe ibonisa kuli kukutisa hanyinyani kwa mufutumala fa sipangaliko ka nako ya maliha, neli muezezo oneutusize kuli maata a mulilo asike aitusiswa hahulu mwa silimo kaufela. Bo Derek, babapila mwa Canada, ni bona balumela taba yeo. Babulela kuli: “Kuapala liapalo za silami ka nako ya maliha, mwa sibaka sa kuitusisa lipangaliko zetisa mufutumala mwa ndu, kutahisa kuli lubasi lwaluna luitusise hande maata a mulilo.”

Nihaiba mwa libaka mokucisa hahulu, batu bakona kuitusisa muezezo wo ka kukutisa hanyinyani kwa moya obata ozwa mwa sipangaliko. Bo Rodolfo, ba kwa Philippines, habaitusisangi hahulu sipangaliko sesitisa moya obata mi baezanga cwalo ka kusicunanga kuli sisike saitusisa hahulu maata a mulilo. Ki kabakalañi habaezanga cwalo? Babulela kuli: “Kueza cwalo kutahisize kuli lusike lwaitusisa masheleñi amañata mi kutahisize kuli luitusise hande maata a mulilo.”

Mukwalange mahaulo ni likwalo zamina hamuitusisa lipangaliko zetisa mufutumala kamba zetisa moya obata mwa ndu yamina. * Lwakona kuitusisa hande maata a mulilo ka kukwalanga likwalo kamba mahaulo ilikuli mufutumala kamba moya obata otiswa ki sipangaliko usike wazwela fa nde. Ka mutala, kusiya sikwalo inze sikwauluzwi ka nako yekubata hahulu kutahisanga kuli sipangaliko sesitisa mufutumala mwa muyaho siitusise hahulu maata amañata a mulilo.

Kwandaa kukwalanga feela mahaulo ni likwalo, batu babañwi baitusisize hande maata a mulilo mwa mandu abona ka kubeya lipangaliko zesaci hahulu mulilo kamba kubeya mahaulo atusa lipangaliko kuli lisike zaitusisa hahulu maata a mulilo.

Muitusisange malaiti asaci hahulu mulilo. Bo Jennifer bababulezwi kwa makalelo a taba ye, babulela kuli: “Kufita kuitusisa malaiti aitusisa maata amañata a mulilo, nelukalile kuitusisanga malaiti  asaci hahulu mulilo.” Nihaike kuli malaiti asaci hahulu mulilo atula hahulu kualeka, aitusisanga maata a mulilo alikani ili kutahisa kuli musike mwaitusisa masheleñi amañata.

Haiba kwakonahala, muitusisange lipangaliko za kuzamaya ka zona za nyangela. Bo Andrew, ba kwa Great Britain babulela kuli: “Fonikonela kaufela, nikwelanga sitima kamba kuitusisa njinga haniya kwa musebezi.” Buka yebizwa Energy: What Everyone Needs to Know iluhupulisa kuli “limota-mota feela linwa hahulu mafula kufita limbasi ni litima zezamaya misipili yemikuswani, kakuli limota zeo liitusisa mafula amañata kono lilonga batu babanyinyani.”

Mulukisange misipili yamina hande. Haiba mulelela cimo misipili yamina, mwendi mukakusufaza kwa misipili yemukona kuba ni yona, ili nto yekatahisa kuli musike mwaitusisa hahulu mafula amañata mi ka kueza cwalo, hamuna kusinyehelwa hahulu ki masheleñi ni nako.

Bo Jethro, ba kwa Philippines, balukisize kuitusisanga pene yeñwi ka kweli ni kweli ya kulekanga feela mafula. Babulela kuli: “Kueza cwalo kutahisa kuli nilelange hande misipili yaka.”

Musike mwaitusisa hahulu mezi acisa. Patisiso yeñwi ibonisa kuli “ka kuya ka avareji, kubilisa mezi a kuitusisa mwa mandu ka kuitusisa malaiti, kuca maata a mulilo aeza 1.3 pesenti mwa palo ya maata a mulilo kaufela yeitusiswa mwa litolopo za mwa Australia kamba kuca maata a mulilo aeza 27 pesenti mwa palo ya maata a mulilo kaufela aitusiswa mwa mandu feela a batu mwa naha yeo.”

Bakeñisa kuli kubilisa mezi kuca hahulu maata a mulilo, kusaitusisanga hahulu mezi acisa kukona kumitusa kuitusisa hande maata a mulilo. Bo Victor, ba kwa South Africa, bafa libaka leliutwahala, ka kubulela kuli: “Lulikanga ka molukonela kaufela kusaitusisanga hahulu mezi acisa halutapa.” Caziba yomuñwi wa za sayansi wa libizo la Steven Kenway, ubonisa kuli “kusaitusisa hahulu mezi acisa kutusa hahulu-hulu kuli musike mwasinyehelwa,” kakuli “kutusa batu babalata hahulu kuitusisa mezi acisa kuli baitusise hande maata a mulilo ilikuli asike aba amanyinyani, ili nto yekona kubatusa kusasinyehelwa ki masheleñi.”

Mulitimange. Zeo likopanyeleza malaiti, lipangaliko, inge cwalo mazimumwangala ni likompyuta. Nihalitimilwe, lipangaliko zecwalo lizwelangapili kuca maata a mulilo haiba lisatimiwi kolicomekilwe. Licaziba babañwi baakaleza kuli ki kokunde kucomolanga lipangaliko zeo kwa maata a mulilo kolicomekilwe kamba kulitima-kutimelela ilikuli maata a mulilo asike asinyeha. Bo Fernando, bababulezwi kwa makalelo baitusisanga muezezo wo. Babulela kuli: “Nitimanga malaiti ni kucomola mihala ya lipangaliko zenisa itusisi kwa malaiti.”

Mwendi hakuna zelukona kueza luli kuli lukutise kwa teko ya malaiti ni mafula a mwa limota kamba kuli lukusufaze kwa lisinyehelo zebanga teñi kwa kutahisa maata a mulilo, kono lwakona kuitusisa hande maata a mulilo ao. Batu mwa lifasi kaufela basweli kulika ka taata kuli baitusise hande maata a mulilo. Ki niti kuli kuitusisa hande maata a mulilo kutokwa buikatazo ni kulela hande lika, kono kueza cwalo kwatusa luli. Bo Valeria, ba kwa Mexico, babulela kuli kueza cwalo kubatusize “kusasinyehelwa hahulu ki masheleñi ni kusileleza lika zeñwi kuli lisike zasinyeha.”