Tinikeni pa kuti muye ku filimo

Tinikeni pa kuti mumone imitwe iilimo

Bushe Kuti Mwa-asuka Ifi Fipusho?

Bushe Kuti Mwa-asuka Ifi Fipusho?

Bushe Kuti Mwa-asuka Ifi Fipusho?

Mulandu nshi abaYuda babikile amano ku kwishiba intuntuko shabo?

Ifyalembwa ifyalelanga intuntuko sha bantu fyalicindeme sana ku kwishibilako umukowa no lupwa umuntu afuminemo. E fyo balebomfya na pa kwakanya impanga ne fintu fimbi ifya bupyani. Intuntuko yacindeme sana ni ntuntuko umwafumine Mesia walaiwe. AbaYuda balishibe bwino ukuti ali no kufuma mu lupwa lwa kwa Davidi, mu mukowa wa kwa Yuda.—Yohane 7:42.

E lyo kabili, uwasoma umo Joachim Jeremias atile, “apo pa kuti umuntu abe shimapepo nelyo alebomba imilimo ya bena Lebi alingile ukufuma mu lupwa lwa bushimapepo nelyo ulwa bena Lebi, . . . calicindeme nga nshi ukukanakowesha umukowa wabo.” Abena Israele abanakashi abaleupilwa mu ndupwa sha bashimapepo balingile ukulanga ifyalembwa fya ndupwa batuntwikemo pa kuti bushimapepo bwingatwalilila “ubwasanguluka kabili ubushakowela.” Mu nshiku sha kwa Nehemia, indupwa shonse isha bena Lebi balishileseshe ukulabomba imilimo yabo pantu ilyo ‘bafwaile ibuuku lyabo ilya mashina pa kuti beshibe intuntuko shabo, tabalisangile.’—Nehemia 7:61-65.

Na kabili, mu Mafunde ya kwa Mose batile, “umwana mwaume onse uwa kupula” nelyo “umwina Amone onse nelyo umwina Moabu ekengila mu lukuta lwa kwa Yehova.” (Amalango 23:2, 3) Uyu e mulandu Jeremias alandile no kuti, “pa kuti umuntu alebombela icintubwingi, balingile ukwishiba bwino bwino intuntuko yakwe, kabili ici cilenga twasondwelela ukuti . . . umwina Israele fye onse alishibe ifikolwe fyakwe e lyo no mukowa afuminemo pali ilya mikowa 12.”

Bushe abaYuda balelonganika shani no kusunga ifyalembwa fya ntuntuko shabo?

Mateo na Luka abalembeleko amabuuku ya Mbila Nsuma balilembele fyonse pa ntuntuko ya kwa Yesu ne fikolwe fyakwe. (Mateo 1:1-16; Luka 3:23-38) Kwaliba ifyalembwa na fimbi ifya ntuntuko ya kwa Yesu ifyo basunga. Ku ca kumwenako, icitabo cimo ica baYuda cilanda pali Hilele, kafundisha uwaliko ilyo Yesu ali pano calo ukuti: “Balisangile icimfungwa mu Yerusalemu umo balembele ukuti Hilele atuntwike muli Davidi.” Kalemba wa lyashi lya kale umuYuda, Flavius Josephus, uwaliko mu nshita ya batumwa, alondolwele mu citabo cakwe icitila The Life, ukuti ifikolwe fyakwe bali mu lupwa lwa bushimapepo e lyo kuli banyina, ali wa ku “bufumu.” Alondolwele ukuti asangile ifi fyebo mu “fyalembwa fya cintubwingi.”

Mu citabo icitila Against Apion, Josephus alondolwele ukuti “abaume aba mano sana” e bo ubuteko bwalepeela umulimo wa kusunga ifyalembwa fya ndupwa sha bushimapepo. Icitabo ca The Jewish Encyclopedia catila: “Cimoneka kwati umuntu uwacindikwa e o balepeela umulimo wa kulolekesha pali ifi fyalembwa, kabili mu Yerusalemu mwali ne cilye uko abantu baleya mu kwipusha no kulondolola intuntuko sha bantu.” AbaYuda abashali mu lupwa lwa bushimapepo baleya mu kulembesha ku misumba ya bashibo. (Luka 2:1-5) Ukwabula no kutwishika, abalembele amabuuku ya Mbila Nsuma balemona muli ifi fyalembwa. Cimoneka kwati cila lupwa nalo lwalesunga ifyalembwa fya ntuntuko shabo.