“Tulelya Nshi?”

ILYO Yesu ali pano calo, abantu ilingi line balelanda pa fya kulya ne fya kunwa. Icipesha amano ca kubalilapo ico acitile cali kwalula amenshi ukuba umwangashi, kabili imiku ibili aliishishe abantu abengi nga nshi ukubomfya fye imikate iinono ne sabi. (Mateo 16:7-10; Yohane 2:3-11) Yesu aishibikwe ukuti alelya na bapiina e lyo na bakankaala bene. Na kuba, abalwani bakwe balimupeele umulandu wa kuti muliili kabili alitemwisha umwangashi. (Mateo 11:18, 19) Nomba ifi fyonse balelanda fyali fya bufi. Yesu alishibe ukuti ifya kulya ne fya kunwa fyalicindama kabili mano mano abomfeshe ifi fine pa kulondolola Icebo ca kwa Lesa icacindama.—Luka 22:14-20; Yohane 6:35-40.

Bushe fya kulya nshi ne fya kunwa fyaseekele ilya nshita Yesu ali pano calo? Bushe balepekanya shani ifi fya kulya? Bushe umulimo wa kupekanya ifi fya kulya ne fya kunwa wakosele shani? Ukusanga amasuko kuli aya mepusho kwalatwafwa ukumfwikisha ifyalecitika ilya nshita no mwalola amashiwi yamo yamo ayaba mu mabuuku yane ayalanda pali Yesu.

Tupeeleni “Ifya Kulya Ifya Buno Bushiku”

Ilyo Yesu alesambilisha abasambi bakwe ifya kupepa, abalangile no kuti caliba fye bwino ukupepa kuli Lesa ukutila atupeele ifyo tukabila mu bumi. Abebele ati kuti balepepela na pa “fya kulya ifya buno bushiku.” (Mateo 6:11) Umukate e fya kulya abaHebere pamo na baGriki balelya sana, ica kuti amashiwi ya kuti “ukulya ica kulya” yalepilibula ukuti “ukulya umukate.” Uyu mukate baleupangila ku bunga bwa ngano na barle, e lyo na ku bunga bwa masaka, na male, kabili ifi fintu e fyo abaYuda bali mu nshita Yesu ali pano calo batemenwe sana ukulya. Abafwailisha ifishinka basanga ukuti umuntu kuti alya ingano ishafina amakilogramu 200 mu mwaka umo, kabili shilapeela umuntu ififwaikwa pa kuti alekwata amaka.

Abantu baleshita umukate pa maliketi. Lelo abengi baleipangila fye mu mayanda, kabili uyu wali mulimo uwakosa. Icitabo citila Bread, Wine, Walls and Scrolls cilondolola ukutila: “Pa mulandu wa kuti ubunga bwa kupangila umukate bwalyafishe ukusunga pa nshita ntali, banamayo balepela fye cila bushiku.” Bushe ni nshita nshi balepoosa pa kupela ubunga? Kalemba wa ili ibuuku atile: “Nga ca kuti abombesha ukupela ukubomfya ilibwe lya kupelelako, mwi awala limo kuti apela ubunga bwa makilogramu 0.8 ukufuma ku ngano shifinine kilogramu imo fye. Apo umuntu umo alelya umukate uo bapangile ku bunga ubwali hafu ya kilogramu, kanshi pa kuti umuntu apange umukate wa kulya abantu 5 nangu 6, alingile ukupela ubunga pa ma-awala yatatu.”

Nomba tontonkanyeni pali Maria, nyina wa kwa Yesu. Alikwete  imilimo iingi iya kubomba pa ng’anda, lelo alekabila no kupanga umukate uwa kuliisha abalume, abana baume basano, e lyo na banakashi nalimo babili. (Mateo 13:55, 56) Teti tutwishike ukuti na Maria na o alebombesha pa kuti apekanye ‘ica kulya ca cila bushiku,’ nga filya fine abanakashi abaYuda balebombesha.

“Iseni Mulye”

Ilyo Yesu abuushiwe, bushiku bumo alimoneke ku basambi bamo lucelocelo. Abasambi bakwe bali pa mumana ubushiku bonse kabili tabaipeyepo isabi nangu limo. Yesu aitile aba banankwe ninshi nabanaka no kutila: “Iseni mulye” ica kulya ca lucelo. Yesu abapeele isabi no mukate. (Yohane 21:9-13) Nangula ca kuti uyu e muku fye balandapo pa kulya ica kulya ulucelo mu mabuuku yane ayalanda pali Yesu, caliseekele sana abantu ukulya umukate, ifimamantwa fya myangashi, nangu ifya miolife ulucelo.

Nomba caleba shani ku ca kulya ca nshita ya kasuba? Bushe abalebomba incito bena finshi balelya? Icitabo citila Life in Biblical Israel cisoso kuti: “Ifya kulya fya kasuba tafyaleba ifingi sana, balelya fye umukate, ingano, imiolife, na makunyu.” Napamo e fya kulya na basambi basendele lintu babwelele ukufuma ku Sukari lintu basangile Yesu pa cishima alelanda no mwanakashi umwina Samaria. “Inshita yali nalimo iawala lyalenga 6,” e kutila ninshi akasuba kali pa kati ka mutwe, kabili abasambi bakwe “baile mu musumba ku kushita ifya kulya.”—Yohane 4:5-8.

Mu nshita ya cungulo indupwa shalelongana no kuliila pamo ica kulya. Icitabo citila Poverty and Charity in Roman Palestine, First Three Centuries C.E. cilalondolola ifyo ici ca kulya caleba. Citila: “Abantu abengi balelya umukate, umusunga wapangilwa no bunga bwa barle, na fimbi ifyapusanapusana, e lyo limo limo balelya ne ngano. Ilingi line balebikamo umucele nangu amafuta ya miolife, limo limo balebikamo no muto uwalenunkila sana, ubuci, nelyo amenshi yalowa ayo balefumya ku fisabo.” Fimbi ifyo balelya fyali mukaka, umukaka uwatikama, umusalu, ne finsabwansabwa ifyo baleumika ku kasuba. Ilya nshita kwali imisango iingi iya musalu iyo balelya, kabili balelya na kanyense, galiki, na makaroti. Kabili kwali imisango ukucila pali 25 iya fisabo ifyo balelima kuli ilya ncende, ifisabo pamo nga (1) amakunyu, (2) ifisabo fya tuncindu, e lyo na (3) amapomegranate.

Elenganyeni ukuti mulemona ifi fya kulya twalandapo fili pa tebulo lintu Yesu ali pamo na Lasaro ne nkashi shakwe Marita na Maria kabili balelya no kulya. Nomba elenganyeni icena cisuma icaiswile fye umuputule onse lintu Maria asubile Yesu amafuta ya “nardi wine wine” ku makasa, e lyo elenganyeni icena cisuma ica aya yene amafuta aya mutengo casakaana ne cena ca fya kulya ifyanunkila.—Yohane 12:1-3.

“Ilyo Wapekanya Umutebeto”

Inshita na imbi lintu Yesu alelya ifya kulya mu “ng’anda ya ntungulushi imo iya baFarise,” asambilishe abasangilweko isambililo lyacindama. Atile: “Ilyo wapekanya umutebeto, ita abapiina, abalemana, na balemana amolu, e lyo ne mpofu; e lyo ukaba ne nsansa, pantu tabakwete ica kukulambula  nangu cimo. Pantu ukalambulwa mu kubuuka kwa balungami.” (Luka 14:1-14) Nga ca kuti ulya muFarise alyumfwile ifyo Yesu asambilishe, bushe muletontonkanya ukuti fya kulya fya musango nshi ali no kupekanya ku mutebeto wa musango yu?

Umuntu umukankaala nga apekenye umukate uusuma sana, uumoneka uwapusanapusana kabili uo abikileko no tumwangashi, ubuci, umukaka na tumo tumo utwanunkila. Pa tebulo nga abikilepo no mukaka watikama. Nga pali ne miolife iyapya bwino, ne yo baumika bwino bwino ku kasuba, na mafuta ya miolife, na fyo kuti abikapo. Icitabo citila Food in Antiquity, cisoso kuti, “umuntu umo alelya amafuta ya miolife ayengafina amakilogramu 20 cila mwaka, kabili balebomfya aya mafuta ku kusuba pa mubili no kulenga ifintu ukubeeka.”

Nga ca kutila ulya muFarise aleikalila mupepi na bemba, napamo alipekanishishe abeni bakwe isabi ilya kuti e lyo fye balipaya. Abali ukutali na bemba ilingi line balelya isabi ilyo balesunga ukubomfya umucele nelyo ukubomfya ifintu fimbi pa kuti libola. Umwine wa mutebeto napamo kuti apekanya ne nama, iyo ilingi line abapiina bashalelya ku myabo. Ifya kulya fimbi ifyaseekele napamo fyali mani ayapusanapusana. (Luka 11:12) Pa kuti ifi fya kulya finunkile napamo balebikamo utwanunkila, pamo nga minte, dilu, na kumini. (Mateo 13:31; 23:23; Luka 11:42) Lyena napamo nga alipeele abeni ifya kulya na fimbi pamo nga ingano sha kusalula, isho basakaanyamo amaalmonde, ubuci, na fimbi ifyanunkila.

Abasangilwe ku mutebeto napamo baliliileko ne myangashi, e lyo ne myangashi iyauma, nelyo ukunwako fye no mwangashi wine. Ilya nshita abantu bafwile balitemenwe sana ukunwa umwangashi pantu ifya kukaminamo imyangashi ifingi nga nshi balifisanga mu ncende ya Palestine. Mu ncende ya Gibeon, abashula ifintu mu mushili basangile ifilindi 63 ifyo bafukwile mu mabwe umo balesungila umwangashi, kabili napamo kuti fyasunga amalita 100,000 aya mwangashi.

“Mwilasakamikwa”

Ilyo mulebelenga mu mabuuku yane ayalanda pali Yesu, moneni imiku ubwingi alanda pa fya kulya ne fya kunwa mu filangililo fyakwe nelyo ifyo alefunda bwino abantu ilyo alelya nabo. Cine cine, Yesu na basambi bakwe baleipakisha ifya kulya ne fya kunwa, maka maka lintu bali ne fibusa fyabo ifisuma, lelo ifi te fyacindamishe mu bumi bwabo iyo.

Yesu asambilishe abasambi bakwe ukukanatemwisha ukulya no kunwa ilyo abebele ati: “Mwisakamikwa amuti, ‘Tulelya nshi?’ nelyo, ‘Tulenwa nshi?’ nelyo, ‘Tulefwala nshi?’ Pantu fyonse ifi e fyo abena fyalo bafwaisha. Pantu Shinwe wa mu muulu alishiba ukuti mulakabila ifi fyonse.” (Mateo 6:31, 32) Abasambi balyumfwile uku kufunda, kabili Lesa alibasakamene no kubapeela fyonse ifyo balekabila. (2 Abena Korinti 9:8) Kwena, napamo ifya kulya mulya fyalipusanako na filya abali mu nshita Yesu ali pano calo balelya. Lelo kuti mwacetekela ukuti Lesa akulamusakamana nga ca kuti ukumubombela eko mwabika pa ntanshi mu bumi bwenu.—Mateo 6:33, 34.