Sumama Ka sa Amin sa Isle Of Man

MULA SA MANUNULAT NG GUMISING! SA BRITANYA

SAAN ka puwedeng pumunta upang makakita ng basking shark? Ang isa sa pinakamaiinam na lugar ay yaong malapit sa Isle of Man, sa Irish Sea. Naglalayag ang mga turista mula sa Isle of Man​—na halos pare-pareho ang distansiya mula sa Inglatera, Ireland, Scotland, at Wales​—upang panoorin ang maaamo at limang-toneladang mga isdang ito na kumakain ng plankton, ang tanging pagkain ng mga ito. “Angkop na angkop na lugar [ito] para sa ekoturismo,” ang sabi ng tagaroong naturalista na si Bill Dale.

Ano ba ang hitsura ng Isle of Man? Ang 570 kilometro kuwadradong luntiang mga libis, kulay-kapeng mga latian, lawa at batis, kaakit-akit na mga look, dalisdis, at mabatong baybayin nito ay tahanan ng 70,000 katao. Sumama ka sa amin at galugarin natin ang ilan sa mga yaman ng makasaysayang rehiyong ito ng British Isles.

Atraksiyon sa mga Turista

Kalimitan nang hinahanap ng mga panauhin sa makasaysayang Isle of Man ang pusang Manx. Ang pambihirang hayop na ito ay may mukha ng pusa, subalit di-hamak na mas mahaba ang likurang mga binti nito kaysa sa harapang mga binti, kaya parang kuneho ang tindig nito. Bukod diyan, walang buntot ang pusang Manx. Bagaman hindi malinaw ang pinagmulan ng pusang Manx, sinasabing maraming siglo na ang nakalilipas, ang mga magdaragat ay nagdala rito ng mga kuting mula sa Asia, kung saan may mga pusa ngang walang buntot, kaya naman nagkaroon ng ganitong lahi ng pusa sa isla.

Ang karera ng motorsiklo na Tourist Trophy sa Isle of Man, na idinaraos taun-taon, ay umaakit din sa maraming panauhin. Ang ruta ay sumasaklaw sa mahigit na 60 kilometro ng pangunahing mga kalsada. Sa kauna-unahang karera, na idinaos noong 1907, ang pinakamataas na aberids ng bilis ay wala pang 65 kilometro bawat oras. Sa ngayon, ang katamtamang bilis ng mga nananalo ay mahigit 190 kilometro bawat oras. Mangyari pa, mapanganib na isport ito, at sa nakalipas na mga taon ay marami nang karerista ang namatay. a

Ang mga trambiya na hinihila ng kabayo sa kahabaan ng daan sa Douglas, ang kabisera ng isla, ay masasayang alaala ng nagdaang panahon, gaya rin ng 24-na-kilometrong Isle of Man Steam Railway, na siyang natira na lamang sa makitid na riles na bumabagtas noon sa isla. Mahigit-higit na 100 taon lamang ang nakalilipas, binuksan ang Manx Electric Railway, at ang ilan sa mga trambiya nito ay patuloy pa ring umaakyat nang mahigit sa 600 metro patungo sa taluktok ng pinakamataas na bundok sa Isle of Man, ang Snaefell.

Ang Gulong ng Laxey

May ginampanang bahagi ang tingga, pilak, at zinc sa pagsulong ng isla, lalo na sa Minahan ng Great Laxey. Ang Gulong ng Great Laxey ay isang kahanga-hangang simbolo ng kasanayan ng mga inhinyero na nagtayo nito noong 1854 sa panahon ni Reyna Victoria at ng tagapagdisenyo nito, si Robert Casement, anak ng isang manggagawa ng kahoy na gulong. Mahigit sa 20 metro ang diyametro nito at pinaiikot ng tubig na umaagos mula sa imbakang tubig na nasa libis sa itaas. Sa pag-ikot ng gulong nang dalawa’t kalahating ulit sa isang minuto, nakapag-aahon ito ng 950 litro ng tubig mula sa lalim na 360 metro, anupat napananatiling walang tubig ang mga hukay sa minahan. Ang manigeta (crank) nito, na nakakonekta sa sistema ng mga baras (rod) na mga 180 metro ang haba, ang  siyang nagpapaandar sa pambomba ng tubig na nasa minahan mismo. Ang ehe pa lamang ng malaking gulong na ito ay tumitimbang na nang sampung tonelada.

Makikita sa dulong timog ng wheelhouse ang isang moldeng bakal ng Three Legs of Man, na dalawang metro ang diyametro. Ano ang pinagmulan at ang kahulugan ng sagisag na ito, na ginagamit ngayon upang kumatawan sa Isle of Man?

Makaraan ang taóng 1246, ang Three Legs of Man ay ginamit sa mga pantatak ng mga dokumento bilang opisyal na simbolo ng isla. Ang disenyo ay nasumpungan sa isang plorera sa Gresya na ginawa noong ikaanim na siglo B.C.E. at iniuugnay sa krus ng mga Griego, o gammadion. Karaniwan nang tinatanggap na ang sagisag ay kumakatawan sa mga sinag ng araw at may kaugnayan sa pagsamba sa araw. Paano ito nakarating sa Isle of Man? Maaaring nagmula ito sa Mediteraneo dahil sa pakikipagkalakalan sa Sicily​—isang isla na gumamit din ng simbolong ito​—o mula sa barya ng mga Norseman, o Viking. Ang sagisag  na tatlong binti na nababalutan ng baluti gaya ng makikita sa ngayon ay ginamit ng mas huling mga hari ng Isle of Man.

Makulay na Kasaysayan

Nilupig ng mga Romano ang Inglatera noong 43 C.E. at namalagi roon nang mga 400 taon, subalit waring hindi nila pinansin ang Isle of Man, na tinawag na Mona ni Julio Cesar. Sumalakay ang mga Norseman noong ika-9 na siglo, at nanatili hanggang sa kalagitnaan ng ika-13 siglo. Inisip ng walang-takot na mga manggagalugad na ito mula sa Scandinavia na ang isla ay isang angkop na himpilan para sa pangangalakal at paglusob sa kalapit na mga lupain. Nang mga taóng ito naitatag ang Tynwald, ang parlamentong Manx. Sinasabing ito ang pinakamatandang umiiral na pambansang parlamento sa daigdig. b

Nang maglaon, ang Isle of Man ay pinamahalaan ng Scotland, Wales, Ireland, Inglatera, at Norway sa iba’t ibang panahon. Pagkatapos, noong 1765, binili ng Parlamento ng Britanya ang isla. Sa ngayon, ang tenyente gobernador nito ang nagsisilbing personal na kinatawan ng Reyna ng Britanya, yamang ang isla ay may sariling pamahalaan na sakop ng hurisdiksiyon ng Monarkiya at may kalayaan sa paanuman bilang sentro ng komersiyo sa labas ng bansa. Naglilimbag din ang isla ng sariling selyo ng koreo at may sariling mga barya at salaping papel, na may halagang katumbas ng salapi sa Britanya.

Manx​—Ang Wika ng mga Celt

Ang sinaunang wika sa Isle of Man ay Manx, na kabilang sa grupong Celtic ng malawak na Indo-Europeong pamilya ng mga wika. Ang Manx ay nag-ugat sa wikang Irish Gaelic at may kaugnayan sa Scottish Gaelic. Mahigit 100 taon na ang nakalilipas, ganito ang sinabi hinggil sa Manx: “Nakatakda nang mamatay ang wikang ito​—gaya ng tipak ng yelong nakalutang sa timugang latitud.” At gayon nga ang nangyari. Ang kahuli-hulihang katutubo na nagsasalita ng Manx ay namatay noong 1974, sa edad na 97; subalit bilang bahagi ng pamana ng isla, ang Manx ay muling itinuturo ngayon sa mga paaralan.

Di-gaya ng wikang Irish Gaelic o Scottish Gaelic, ang Manx ay nanatiling walang  nakasulat na alpabeto hanggang noong 1610. Noong 1707, ang The Principles and Duties of Christianity ang naging kauna-unahang aklat na inilimbag sa wikang Manx. Di-nagtagal, may iba pang mga aklat na nailimbag sa wikang Manx.

Pagsapit ng 1763, nagkaroon ng apurahang mga kahilingan para sa isang salin ng Bibliya sa wikang Manx sapagkat noon, dalawang-katlo ng mga tagaisla ay nakapagsasalita lamang ng Manx. Sa pamamagitan ng limitadong mga pasilidad at ilang iskolar na puwedeng tumugon sa pangangailangang ito, unti-unting nagkaroon ng mga salin ng iba’t ibang aklat ng Bibliya mula noong 1748. Inilimbag noong 1775 ang 40 kopya ng kumpletong Bibliya para gamitin ng klero, at noong 1819, inilabas sa publiko ang 5,000 kopya. Ano ang naging pagtugon? Nang basahan siya ng kaniyang anak na lalaki mula sa Kasulatan sa wikang Manx sa kauna-unahang pagkakataon, ganito ang makabagbag-damdaming sinabi ng isang babae: “Tapos na ang pagkalugmok natin sa kadiliman.”

Dalawampu’t limang lalaki ang nagsalin ng Bibliyang ito mula sa Ingles na King James Version ng 1611, at nagawa rin ng ilan sa kanila na sumangguni sa saling Griego ng Hebreong Kasulatan, ang Septuagint. Pinanatili sa Ingles ang banal na pangalan​—Jehovah. c Tunay nga, gaya ng isinulat ni W. T. Radcliffe noong 1895, ang Bibliyang ito ay “isang simbolo ng kaalaman na hindi hahamakin ng sinumang edukadong nagsasalita ng Manx.”

Kristiyanismo sa Ngayon

Malaki pa rin ang paggalang ng mga tagaisla sa Bibliya, at kilalang-kilala ang mga Saksi ni Jehova sa lugar na iyon sa pagdaraos ng pag-aaral sa Bibliya. Ang pinakabago nilang Kingdom Hall, na nasa kaakit-akit na lokasyon sa paanan ng Burol Belmont, sa Douglas, ay itinayo noong Mayo 1999. Nang iniuulat ang hinggil sa pagtatayo nito sa loob lamang ng anim na araw sa pamamagitan ng mga boluntaryo, na pawang mga Saksi ni Jehova, ganito ang sinabi ng Isle of Man Examiner: “Maituturing ito na munting himala.”

Kung mapapasyalan mo ang magandang islang ito, makatitiyak kang mananatili sa iyong alaala at magiging kasiya-siya ang iyong pagdalaw dahil sa mga tagaislang malumanay magsalita. Pero dapat na alisto ka kapag nakikipag-usap sa isang taga-Isle of Man. Para sa kaniya, ang Isle of Man “ang mismong kontinente”; ang Inglatera “ang kabilang isla.”

[Mga talababa]

[Mapa sa pahina 14]

(Para sa aktuwal na format, tingnan ang publikasyon)

IRELAND

SCOTLAND

INGLATERA

WALES

Irish Sea

ISLE OF MAN

[Larawan sa pahina 15]

Trambiya ng Manx Electric Railway

[Larawan sa pahina 15]

Ang Gulong ng Great Laxey

[Larawan sa pahina 14, 15]

Steam Railway sa Isle of Man

[Larawan sa pahina 15]

Pusang “Manx” na walang buntot

[Larawan sa pahina 16]

“Basking shark”

[Larawan sa pahina 16]

Tanawin sa baybayin mula sa Burol Peel

[Larawan sa pahina 16, 17]

Daungan ng Peel, makikita sa likod ang kastilyo ng Peel

[Picture Credit Line sa pahina 15]

Lahat ng larawan maliban sa emblema sa gitna: Copyright Bill Dale, IsleOfManPhotos.com

[Picture Credit Lines sa pahina 16]

Pating: The Basking Shark Society; right inset and background: Copyright Bill Dale, IsleOfManPhotos.com