No Kasano a ti Arabic Nagbalin a Lenguahe Dagiti Edukado

I-PLAY

No Kasano a ti Arabic Nagbalin a Lenguahe Dagiti Edukado

ITI adu a siglo, ti Arabic ti kangrunaan a lenguahe dagiti edukado. Sipud idi maikawalo a siglo C.E., dagiti Arabic ti pagsasaona nga eskolar iti nadumaduma a siudad iti Middle East impatarus ken kinorehirda dagiti teksto iti siensia ken pilosopia a naisurat idi tiempo da Ptolemy ken Aristotle. Nataginayon ken napasayaat ngarud dagiti Arabic ti pagsasaona nga eskolar ti insurat dagiti nagkauna a masirib a tattao.

Nagpupuniponan ti Adu a Pannakaammo

Idi maikapito ken maikawalo a siglo C.E., rimsua dagiti baro a napolitikaan a pannakabalin idiay Middle East babaen ti dua a dinastia—umuna ti Umayyad sa sinaruno ti Abbasid. Yantangay dagiti iturayanda idiay Arabia, Asia Minor, Egypt, Palestine, Persia, ken Iraq ket inimpluensiaan ti Grecia ken India, nakagun-od dagiti baro nga agtuturay iti adu a gubuayan ti pannakaammo. Dagiti Abbasid inaramidda ti Baghdad a baro a kabesera, ket dita a nagpupunipon ti adu a pannakaammo. Sadiay a nakapulapol dagiti Arabo dagiti Armeniano, Berber, Copt, Griego, Indian, Judio, Persiano, Turko, Tsino, ken Sogdian, manipud iti labes ti Karayan Oxus, a pagaammo itan kas Amu Dar’ya iti Central Asia. Nagkakaduada a nagadal ken nagdedebate maipapan iti adu a siensia, isu a nagtitipon ti nadumaduma a pannakaammo ti kulturada.

Dagiti agtuturay iti dinastia nga Abbasid ti Baghdad pinaregtada dagiti henio, sadinoman ti nagtaudanda, a tumulong iti irarang-ay ti edukasion dagiti sakup ti imperio. Inyurnosda ti pannakaurnong ken pannakaipatarus iti Arabic ti pinullo a ribu a libro maipapan iti nadumaduma a topiko a pakairamanan ti alchemy, arithmetic, geometry, medisina, musika, pilosopia, ken physics.

Ni Caliph al-Manṣūr, a nagturay manipud 754 aginggat’ 775 C.E., ket nangibaon kadagiti embahador idiay palasio ti Byzantium tapno mangala kadagiti insurat dagiti Griego maipapan iti matematika. Kasta met ti inaramid ni Caliph al-Ma’mūn (813-833 C.E.) isu a rimmang-ay ti pannakaipatarus ti Griego iti Arabic a nagpaut iti nasurok a dua a siglo. Gapuna, idi agngudo ti maika-10 a siglo, naipatarus iti Arabic ti dandani amin a magun-odan a Griego a teksto maipapan iti pilosopia ken siensia. Ngem saan la a nagipatarus ti inaramid dagiti eskolar nga Arabo. Adda met dagiti bukodda a gapuanan.

Gapuanan Dagiti Arabo

Umiso ken nakaal-alisto ti panagipatarus ti adu nga Arabo. Gapuna, patien ti dadduma a historiador a pamiliar la ketdi dagita a managipatarus iti topiko nga impatarusda. Kanayonanna, inusar ti adu nga eskolar dagiti naipatarus a teksto kas pagibasaran iti bukodda a panagsirarak.

Kas pagarigan, ti Syriac a Kristiano a doktor ken managipatarus a ni Ḥunayn ibn Isḥāq (808-873 C.E.), dakkel ti naitulongna iti panagadal maipapan iti mata. Karaman kadagiti insuratna ti umiso a diagrama dagiti paset ti mata. Nagbalin dayta a pagibasaran a reperensia iti ophthalmology (tay-ak ti medisina a mainaig iti mata) agpada kadagiti pagilian dagiti Arabo ken idiay Europa. Ti pilosopo ken doktor a ni Ibn Sīnā, a pagaammo idiay Europa kas Avicenna (980-1037 C.E.), ket nagsurat iti adu a libro maipapan iti nadumaduma a topiko, kas iti etika, lohika, medisina, ken metaphysics. Ti Canon of Medicine ket nalatak a koleksion dagiti insuratna. Naibasar dayta iti magun-odan idi a pannakaammo maipapan iti medisina, agraman dagiti ideya dagiti nalatak a Griego a pilosopo a da Galen ken Aristotle. Nagtalinaed ti Canon kas pagibasaran a reperensia iti medisina iti agarup 400 a tawen.

Sinurot dagiti Arabo a managsirarak ti panageksperimento—a gagangay a pamay-an ti siensia. Dayta ti kangrunaan a nakaigapuan ti irarang-ay ti siensia. Gapu iti dayta, kinalkularda manen ti sirkumperensia ti daga ken kinorehirda dagiti impormasion maipapan iti geograpia nga inaramid ni Ptolemy. “Naituredda a kuestionaran uray ni Aristotle,” kinuna ti historiador a ni Paul Lunde.

Ti kinarang-ay ti pannakaammoda ket agminar iti adu a gapuananda, kas iti panagaramid kadagiti dadakkel a pagurnongan iti danum, pagayusan, ken rueda a pagbomba iti danum, a ti dadduma ket adda pay laeng agingga ita. Dagiti baro a naisurat nga impormasion maipapan iti agrikultura, mulmula, ken panangsukay iti daga ti timmulong kadagiti mannalon a mangpili iti kasayaatan a maimula iti partikular a lugar tapno mapaadu ti apit.

Idi 805 C.E., nangipasdek ni Caliph Hārūn ar-Rashīd iti maysa nga ospital, ti kaunaan iti nakalawlawa nga imperiona. Di nagbayag, addan ospital iti tunggal kangrunaan a siudad iti masakupanna.

Dagiti Baro a Sentro a Pagadalan

Ti sumagmamano a siudad iti pagpagilian dagiti Arabo ket addaan kadagiti libraria ken institusion a nairanta iti espesipiko a tay-ak ti panagadal. Idiay Baghdad, impasdek ni Caliph al-Ma’mūn ti institusion a maawagan iti Bait al-Hikma, a “Balay ti Sirib” ti kaipapananna. Nairanta dayta para iti panagipatarus ken panagsirarak. Karaman dagiti masusuelduan nga eskolar kadagiti empleado dayta. Ti kangrunaan a libraria idiay Cairo ket addaan iti nasurok a maysa a milion a libro. Ti met Córdoba a kabesera ti Espania bayat ti turay ti dinastia nga Umayyad ket addaan iti 70 a libraria a pappapanan dagiti eskolar ken estudiante manipud kadagiti pagilian dagiti Arabo. Iti nasurok a 200 a tawen, nagtalinaed ti Córdoba a kangrunaan a sentro ti edukasion.

Idiay Persia, napagtipon ti tradisional a matematika dagiti taga-Grecia ken India. Nakapataud dagiti matematiko sadiay iti sistema para iti panagusar iti numero a zero ken ti kaipapanan ti puesto dagiti numero. Iti dayta a sistema ti panagsurat kadagiti numero, ti gatad ti tunggal numero ket agbaliw sigun iti puestoda ken ti pakaikabilan ti simbolo para iti zero. Kas pagarigan, gapu iti zero, nalaka a mapagduma ti 11, 101, ken 1001 a din agusar iti kanayonan a simbolo. Mabalinen a tukoyen ti amin a numero babaen ti sangapulo a simbolo—ti bilang a 1-9 ken 0. Gapu iti dayta, “saan la a napasimple ti amin a kita ti panagkalkular no di ket nagbalin pay a posible ti pannakapataud ti algebra,” insurat ni Lunde. Adu met ti naaramidan dagiti Arabo nga eskolar iti tay-ak ti geometry, trigonometry, ken nabigasion.

Ti irarang-ay ti panagadal dagiti Arabo iti siensia ken matematika ket napasamak iti panawen a saan nga interesado iti panagadal ti kaaduan iti sabsabali a pagilian. Kasta met laeng a panagregget ti napasamak iti nagkauna a Europa, nangruna kadagiti monasterio, tapno mataginayon dagiti insurat dagiti nagkauna nga eskolar. Ngem ad-adu nga amang ti nagapuanan dagiti Arabo. Nupay kasta, idi maika-10 a siglo, nagbaliw ti kasasaad idi in-inut a nakadanon idiay Europa dagiti impatarus dagiti Arabo nga eskolar. Idi agangay, simmaknap dayta isu a nariing manen ti interes ti Europa iti tay-ak ti siensia.

Wen, no usigentayo ti historia, makitatayo a saan la a maymaysa a nasion wenno puli ti mapadayawan iti agdama a kasasaad ti pannakaammo iti siensia ken dadduma pay a tay-ak ti panagadal. Dakkel ti utang dagiti mas edukado a kultura ita kadagiti nagkauna a kultura a nangidur-as iti panagsirarak, nangkuestion kadagiti dati a pannakaammo dagiti immun-una nga eskolar, ken nanggutugot iti nasariwawek a pampanunot.

[Mapa iti panid 26]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

▪Impluensia dagiti Umayyad

□Impluensia dagiti Abbasid

ESPANIA

Córdoba

BYZANTIUM

Roma

Constantinople

Karayan Oxus

PERSIA

Baghdad

Jerusalem

Cairo

ARABIA

[Ladawan iti panid 27]

Diagrama ti mata nga inaramid ni Ḥunayn ibn Isḥāq

[Ladawan iti panid 27]

Maysa a panid ti “Canon of Medicine” ni Avicenna

[Ladawan iti panid 28]

Dagiti Arabo nga eskolar iti maysa a libraria idiay Basra idi 1237 C.E.

[Credit Line]

[Picture Credit Lines iti panid 27]

AGRIINGKAYO!