San-o Ginsulat ang Biblia?

Ang Biblia pinasahi nga libro. Ginakabig ini nga sagrado sang sobra sa tatlo ka bilyon ka tawo. Ginasiling nga amo ini ang pinakamabakal nga libro, nga mga 6,000,000,000 na ka kopya ang naimprinta (kompleto ukon bahin sini) sa sobra sa 2,400 ka lenguahe.

BISAN pa pinakalapnag nga libro ang Biblia, madamo sing lainlain nga pagpati kon san-o ini ginsulat, ilabi na ang Hebreo nga Kasulatan, nga ginatawag man nga Daan nga Testamento. Mahimo nga nabasa mo ini nga mga pagpati sa mga balasahon kag mga libro, ukon ginpaathag sa mga programa sa telebisyon. Ari ang pila sa sini.

▪ “Ang kalabanan nga bahin sang Biblia ginsulat sang ikawalo asta ikan-um nga siglo B.C.E., ukon, halin sang panahon ni propeta Isaias asta kay Jeremias.”

▪ “Sang nagligad nga duha ka gatos ka tuig ginbulubanta sang mga iskolar sang Biblia nga ang kalabanan nga bahin sang Hebreo nga Kasulatan ginsulat kag ginkay-o sang panahon sang mga Persiano kag Griego (sang ikalima asta ikaduha nga siglo B.C.E.).”

▪ “Ang tanan nga Hebreo nga Kasulatan nga matigayon subong ginsulat sang panahon sang mga Griego (sang mga ikaduha asta unang siglo [B.C.E.]).”

Paano tamdon sang isa ka Cristiano nga nagapati nga “ang pagsulat sa bug-os nga Kasulatan gintuytuyan sang Dios” ining lainlain nga pagpati? (2 Timoteo 3:16) Para mahibaluan ang sabat, binagbinagon naton ang duha ka pagtamod.

Ang Ginasiling sang Biblia

Mabasa sa Hebreo nga Kasulatan ang pasunod nga mga hitabo. Ginapakita sini nga ang nahauna nga mga tulun-an ginsulat sang panahon nanday Moises kag Josue, mga 3,500 ka tuig na ang nagligad. * May sinulatan man sanday Samuel, David, Solomon, kag ang iban pa sang ika-11 nga siglo B.C.E. Ginsundan ini sang  mga tulun-an parte sa kasaysayan, binalaybay, kag mga tagna, sang ikasiam asta ikalima nga siglo B.C.E.

Ang mga kopya ukon bahin sining mga tulun-an sang Biblia, luwas sa tulun-an sang Ester, nalakip sa mga Dead Sea Scroll. Paagi sa carbon 14 (radioactive carbon) kag paleography (pagtuon sa dumaan nga mga sinulatan) napamatud-an nga ang pinakadaan sini nga mga linukot ginsulat halin sang mga 200 B.C.E. asta 100 B.C.E.

Ang Ginasiling sang mga Kritiko

Ang panguna nga rason kon ngaa may mga pagpangduhaduha kon san-o ginsulat ang Biblia, amo ang pangangkon sini nga halin ini sa Dios. Sa iya libro nga The Old Testament Documents, si Professor Walter C. Kaiser, Jr. nagsulat parte sa sini: “Ang sinulatan [sa Biblia] indi mapatihan bangod sa pangangkon sini nga halin ini sa Dios kag sa ginasiling sini nga mga milagro sang Dios.” Suno sa mga iskolar nga wala nagapati sa Dios, dapat usisaon sing maayo ang Biblia pareho sa iban nga libro.

Ang teoriya ni Darwin nga ebolusyon gingamit sadto para ipaathag ang pagbag-o sang pagsimba pagligad sang tion. Sang primero, ginasimba ang mga butang sa palibot, dayon ang mga diosdios, kag sang ulihi ang isa na lang ka dios. Bangod ginapakita sang nahauna nga mga tulun-an sang Biblia ang pagsimba sa isa lang ka Dios, ang iban nagsiling nga ang Biblia ginsulat sa tion nga mas ulihi sangsa ginapangangkon sini.

Sugod sadto, gin-usisa sing maayo ang Biblia. Halimbawa, ginpaathag sing detalyado sang isa ka diksionaryo sang Daan nga Testamento nga ginbalhag sining karon lang ang parte sa pagsulat sang Biblia, pagkasibu sini sa kasaysayan, kaangtanan sini sa tradisyonal nga mga pagpati, kag iban pa.

Bisan pa lainlain ang pagpati sang mga iskolar kon san-o ginsulat ang Biblia, madamo ang nagapabor sa teoriya ni Propesor R. E. Friedman. Nagsulat sia: “Ang mga manunulat sang una naghimo sing mga dokumento nga binalaybay kag kasuguan sa sulod sang ginatos ka tuig. Kag ini nga mga dokumento gingamit sang iban nga manunulat sa paghimo sang Biblia.”

Ginabinagbinag sang libro nga Faith, Tradition, and History ining lainlain nga pagtamod sa Biblia. Pero, nagsiling ini: “Ang mga iskolar palareho nga wala sing salig sa Biblia kag ginapabugal gid nila ang ila mga teoriya, pero ginaatake man nila ang pagtamod sang kada isa.”

Mga Pamatuod Kon San-o Ginsulat ang Biblia

Ang nahauna nga mga tulun-an sang Biblia ginsulat sa nagakadunot nga mga materyal. Gani wala na sing makita nga orihinal ukon una nga mga kopya sang sinulatan nanday Moises, Josue,  Samuel, ukon David. Pero, pareho sang ginapatihan sang respetado nga mga iskolar kag mga arkeologo, may iban pa nga ebidensia nga nagapakita nga matuod ang mga petsa nga ginsambit sa Biblia. Ano ang ginasugid sina nga mga ebidensia? Binagbinaga ang pila ka halimbawa.

▪ May mga sinulatan na bala sa Middle East sang nagligad nga 3,500 ka tuig, sang tion nga nagsiling ang Biblia nga nagkabuhi sanday Moises kag Josue? May mga sinulatan na parte sa kasaysayan, relihion, kasuguan, kag literatura sa Mesopotamia kag Egipto sang una. Parte sa mga sinulatan ni Moises kag sang iban nga Israelinhon, ang Dictionary of the Old Testament: Pentateuch, nagsiling: “Pat-od gid nga may mga sinulatan na sang Late Bronze Age [mga 1550 asta 1200 B.C.E.] sa Canaan.” Nagsiling pa ini: “Base sa kinabatasan sang pagsulat sadto, indi gid maduhaduhaan nga nagluntad ang mga sinulatan nga ginasiling nga ginsulat ni Moises, kag sang iban pa.”—Exodo 17:14; 24:4; 34:27, 28; Numeros 33:2; Deuteronomio 31:24.

▪ Naggamit bala sang dumaan nga mga reperensia ang mga manunulat sang Biblia? Huo. Ang pila sa ila naggamit sang ‘mga libro,’ nga mahimo mga dokumento sang estado, rekord sang kaliwatan, kasaysayan, kag mga dokumento sang tribo kag pamilya.—Numeros 21:14; Josue 10:13; 2 Samuel 1:18; 1 Hari 11:41; 2 Cronica 32:32.

▪ Ngaa wala sing nakita nga mga dokumento sa Biblia nga mas dumaan sangsa mga Dead Sea Scroll? Ang magasin nga Biblical Archaeology Review nagpaathag: “Wala na sing nakit-an nga mga dokumento nga human sa papiro kag panit sa kalabanan nga bahin sang Palestina, luwas lang sa mamala nga mga rehiyon pareho sang mga lugar sa palibot sang Dead Sea. Ini nga mga materyal nagakadunot sa mabasa nga duta. Pero, indi buot silingon nga bangod wala sing nakit-an nga dokumento, wala ini nagluntad.” Ginatos ka selyo nga human sa lunang nga gingamit sa pagtatak sang mga dokumento ang nakit-an. Wala ini nagakaguba indi pareho sa mga dokumento nga human sa papiro kag panit nga nagakasunog ukon nagakadunot sa mabasa nga duta. Ini nga mga selyo napetsahan sing mga ikasiam asta ikalima nga siglo B.C.E.

▪ Paano napreserbar ang mga manuskrito sang Biblia? Ang libro nga The Bible as It Was nagsiling: “Ang mga sugilanon, salmo, kasuguan, kag mga tagna nga aton mabasa sa Biblia, ginkopya sing madamo nga beses, bisan sang panahon mismo sang Biblia. . . . Sulitsulit ini nga ginkopya sang panahon sang Biblia bangod gingamit nila ini; importante ini sa ila adlaw-adlaw nga kabuhi. . . . Wala sing isa nga mangabudlay sa pagkopya sini kon indi man lang importante.”—Deuteronomio 17:18; Hulubaton 25:1.

 Ginapakita sini nga ang nahauna nga mga tulun-an sang Biblia ginkopya sing madamo nga beses sa sulod sang mga 1,500 ka tuig asta sang nahauna nga siglo C.E. Nalakip sa sining sibu nga pagkopya amo ang “pagbag-o sang sinadto pa nga mga gramatika kag spelling, nga isa ka kinaandan nga proseso sa Middle East sang una,” siling sang libro nga On the Reliability of the Old Testament. * Gani, nagakaigo bala nga duhaduhaan ang pagkasibu sang Biblia?

San-o Ginsulat ang Biblia?

Makatarunganon bala nga iinsister nga bangod wala sing nakit-an nga mga manuskrito nga ginsulat sang panahon nanday Moises, Josue, Samuel, kag iban pa, ang mga tulun-an sang Biblia wala ginsulat sang panahon nila? Madamo nga iskolar ang nagaugyon nga ang kakulang sang ebidensia indi pamatuod nga wala nagluntad ang isa ka butang. Kay man, pila gid ang mapreserbar nga sinulatan sa nagakadunot nga mga materyal? Halimbawa, ginbulubanta sang egyptologist nga si K. A. Kitchen, nga ang halos tanan nga dokumento nga papiro sa Egipto nga ginsulat antes sang panahon sang Griego-Romano nagkaladunot na.

Mahimo mamangkot ang mga nagapati sa Biblia, ‘Ano ang pagtamod ni Jesus sa Hebreo nga Kasulatan?’ Wala ginabaisan sadto kon san-o ginsulat ang Biblia. Pareho sang mga Judiyo sadto, nagapati si Jesus sa pasunod nga mga hitabo sa Kasulatan. Nagapati bala sia sa mga nagsulat sang nahauna nga mga tulun-an sang Biblia?

Ginpatuhuyan ni Jesus ang mga sinulatan ni Moises. Halimbawa, ginsambit niya ang “libro ni Moises.” (Marcos 12:26; Juan 5:46) Ginpatuhuyan man niya ang mga rekord sa Genesis (Mateo 19:4, 5; 24:37-39); Exodo (Lucas 20:37); Levitico (Mateo 8:4); Numeros (Mateo 12:5); kag Deuteronomio (Mateo 18:16). Nagsiling sia: “Dapat matuman ang tanan nga butang nga ginsulat sa kasuguan ni Moises kag sa mga Manalagna kag sa mga Salmo tuhoy sa akon.” (Lucas 24:44) Kon nagapati sia kay Moises kag sa iban pa nga manunulat sang Biblia, sigurado nga nagapati sia sa pasunod nga mga hitabo sa Hebreo nga Kasulatan.

Nabinagbinag na naton ang pagtamod sang mga iskolar, lakip na ang mga impormasyon sa Biblia, iban pa nga ebidensia, kag ang pagtamod ni Jesus. Gani, san-o ginsulat ang Biblia? Masaligan bala ang mga pamatuod sang Biblia kon san-o ini ginsulat? Mahimo nga ang imo sabat nagaugyon sa pangamuyo ni Jesus sa iya Amay, nga si Jehova nga Dios, sang nagsiling sia: “Ang imo pulong kamatuoran.”—Juan 17:17.

[Mga Nota]

[Tsart/Mga Retrato sa pahina 20-23]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

(Ginbulubanta nga tuig kon san-o natapos ang mga tulun-an sang Biblia)

2000 B.C.E.

1800

[Retrato]

May mga sinulatan na ang mga Egiptohanon antes sang panahon ni Moises

[Credit Line]

© DeA Picture Library / Art Resource, NY

1600

[Retrato]

Natapos ni Moises ang pagsulat sang Genesis sang 1513 B.C.E., sa nagakadunot nga materyal

Genesis 1513 B.C.E.

Josue

1400

1200

Samuel

1000 B.C.E.

[Retrato]

Ginatos ka selyo nga human sa lunang ang wala nadunot

Mga 900 asta 500 B.C.E.

Jonas

800

Isaias

600

Jeremias

Daniel

[Retrato]

Dokumento nga papiro nga ginpilo, ginhigtan, kag may selyo nga human sa lunang

Mga 449 B.C.E.

[Credit Line]

Brooklyn Museum, Bequest of Theodora Wilbour from the collection of her father, Charles Edwin Wilbour

400

200

[Retrato]

Ang mga Dead Sea Scroll nga ginputos sa lino kag ginsulod sa mga banga. Amo ini ang pinakadaan nga mga sinulatan sa Biblia nga nakit-an

Mga 200 asta 100 B.C.E.

[Credit Line]

Shrine of the Book, Photo © The Israel Museum, Jerusalem