Bushe Bamishonari Bafikile Kwi Ukulola ku Kabanga?

ILYO Yesu afwile, ne myaka 30 tayakumene ilyo umutumwa Paulo alembele ukuti imbila nsuma yaleshimikilwa ku “cibumbwa conse” pano calo. (Abena Kolose 1:23) Te kutila Paulo aleti umuntu onse uwali pa calo ilya nshita alyumfwile imbila nsuma awe. Ico Paulo alelandapo ca kuti bamishonari baleshimikila nga nshi mu ncende sha pano calo ishaishibikwe ilya nshita.

Bushe ni kwi nalimo bapelele ilyo baleshimikila? Amalembo yalondolola ukutila amato ya makwebo ayaliko ilya nshita ya-afwilishe Paulo ukushimikila nga nshi ukufika na ku masamba, ku Italia. Uyu mishonari washipa alefwaya no kushimikila mu Speni.—Imilimo 27:1; 28:30, 31; Abena Roma 15:28.

Nga ku kabanga kwena? Bushe Abena Kristu ba kubalilapo bapelele kwi ukushimikila ukulola ku kabanga? Kwena te kuti twishibe bwino bwino, pantu Baibolo tayalandapo pali ili lyashi. Lelo, kuti mwapapa ukwishiba ukuti aba mu citungu ca Mediterranean na ba ku Kabanga balecita sana amakwebo mu nshita ya batumwa. Kanshi nangu ca kuti tatwaishiba ifingi pali ili lyashi, kuti twamona ukuti bamishonari bafwile baleyako ku kabanga.

Ifyo Alekisanda Acitile

Ukucimfya kwa kwa Alekisanda Mukalamba kwamulengele ukufika ku kabanga ku Babiloni na ku Persia, e lyo na ku Punjab, ku kapinda ka ku kuso aka India. Uku kucimfya kwalengele abaGriki ukwishiba incende shabela mu lulamba lwa Persian Gulf, ukutendekela pa mumana wa Yufrate ukufika pa mumana wa Indus.

Abale-enda pali Bemba Wakashika baleleta ku baGriki ifya kulunga mu munani pa kuti uwame e lyo ne fyakulenga umunani ukununkila ifyo balefumya  bushilya bwa bemba wa Indian Ocean. Abaishibe sana ubu bukwebo pa kubala ni bashimakwebo abena India na baArabu. Lelo ilyo abena Ptolemy aba ku Egypt baishibe ifyo ubu bukwebo bwale-enda, na bo balitendeke ukucita ubu bukwebo bwa kwabuka bemba wa Indian Ocean.

Pali uyu bemba, umwela ulapuupa panono panono ukufuma ku kapinda ka ku kulyo ukutendeka mu May ukufika mu September, icilenga ukuti amato yalefuma ukwatendekela Bemba Wakashika, nampo nga kupitila lwa ku lulamba lwa ku kapinda ka ku kulyo aka Arabia nelyo ukuya fye ku kapinda ka ku kulyo aka India mu kulungatika. Pa kati ka November na March, umwela nomba utendeka ukupuupa ukufuma ku kapinda ka ku kuso, icilenga canguke ukubwelelamo. Apo abaArabu na bena India abenda pali bemba balishibe bwino ifyo umwela upuupa mu myeshi yalekanalekana, balishibe bwino inshita ya kwenda kabili baleya no kubwela ukufuma ku India ukuya kuli Bemba Wakashika nangu ukufuma kuli Bemba Wakashika ukuya ku India ninshi nabasenda na kasia, kinamone, nardi, ne mpilipili.

Batendeka Ukuya ku Alekisandria na ku Roma

Ilyo abena Roma bacimfishe incende ishaletungululwa na bapyene Alekisanda, icalo ca Roma e caishileba icifulo uko abantu baletwala ifipe fya mutengo ukufuma ku Kabanga. Pali ifi fipe pali ameno ya nsofu ayalefuma ku Africa, ifyanunkila na mafuta ya muri ukufuma ku Arabia, ifya kulunga mu munani pa kuti uwame na mabwe ya mutengo ukufuma ku India, e lyo ne nsalu sha kolokondwe ukufuma ku China. Amato ayalesenda ifipe fya musango yu yaleisa ku misumba ikalamba ibili iyabela mu lulamba lwa Bemba Wakashika, lwa ku Egupti, e kuti umusumba wa Berenice e lyo no wa Myos Hormos. Amaceleta yalefuma muli iyi misumba ibili ukupita mu nshila iyaya ku Coptos, ukupita pa Naelo.

Ukufuma ku Coptos, ifipe fyalepita pa Naelo, umumana ukalamba uwa mu Egupti, fyaya ku Alekisandria, uko balefilonga mu mato ayaleya ku Italia na ku fyalo fimbi. Inshila imbi iya kwilamo ku Alekisandria yali ya kupita mu mulonga uwali ku lutwe lwa Bemba Wakashika, mupepi napabeela umupokapoka wa Suez lelo, ukubomfya Naelo. Kwena Egupti ne fyabu fyalimo fyali mupepi ne fyalo ifyo Yesu aleshimikilamo kabili calyangwike ukufuma kuli ifi fyalo ukuya ku Egupti.

UmuGriki umo uwasambilila sana pa fyalo, Strabo, atile ilyo ali pano calo, cila mwaka amato ya ku Alekisandria 120 yalefuma ku Myos Hormos no kuya mu kucita amakwebo na ba ku India. Kwaliba icitabo ca mu nshita ya batumwa icilondolola ifyo abantu bale-enda pali iyi bemba  kabili ici citabo e ko caba na lelo. Ici citabo cifwile calembelwe na shimakwebo umwina Egupti uwalelanda iciGriki uwalefwaya ukwafwa bashimakwebo banankwe. Finshi ici citabo ca kale cingatusambilisha?

Ici citabo, ico mu ciLatin beta ati Periplus Maris Erythraei (e kutila, Ifya Kwenda Pali Bemba wa Erythraean) cilondolola inshila sha kwendelamo pali bemba ishafikile ukutali sana ukufika ku kapinda ka ku kulyo aka Egupti, ukufika fye na ku Zanzibar. Kalemba wa ici citabo alembele pa ntamfu, ifyabu, amatuuka, ifipe baleshitisha, e lyo ne mibele ya bantu baikele mu lulamba lwa bemba ku kapinda ka ku kulyo aka Arabia, ukuya ku masamba ya India, ku Sri Lanka e lyo na ku kabanga ka India, ukufika ku mumana wa Ganges. Apo kalemba wa ici citabo alelondolola ifya cishinka kabili alelondolola bwino, abantu batila afwile alileko kuli ishi ncende alelondolola.

Aba ku Masamba Baya ku India

Bashimakwebo ba ku masamba balebeta ati abena Yavana mu India. Icitabo ca Periplus cilondolola ukuti incende imo balefikilapo sana mu nshita ya batumwa yali ni Muziris, iyabelele ku kapinda ka ku kulyo aka India. * Imishikakulo ya mu ciTamil iya kale sana, ilalanda sana pali aba bashimakwebo. Mu mushikakulo umo, balembelemo ukutila: “Amato ayasuma aya ku bena Yavana yaleleta golde no kusenda impilipili kabili mu Muziris mwakabile na se.” E lyo mu mushikakulo umbi, cilolo wa ku kapinda ka ku kulyo aka India bamucincishe ukunwa umwangashi uwanunkila uo abena Yavana baletele. Pa fipe fya ku masamba ifyo baleshita sana mu India pali amaglasi, ifyela, ifibekobeko, ne nsalu.

Abantu abemba ifya kale no kusambililapo balisanga ifilanga ukuti abena India baleshita ifipe ukufuma ku masamba. Pa Arikamedu, ku kapinda ka ku kulyo aka India, pa fyo basangile pali ifya kunwenamo umwangashi ifya bena Roma e lyo ne mbale apalembelwe ifishibilo fya balepanga ifi fipe mu Arezzo, ku Italia. Kalemba umo atile: “Uulefwailisha fimo pali ino nshita alomfwa bwino sana nga asanga pa fyo babika pa Cinshoko ca Bengal ifipe apo balemba amashina ya balepanga ifi fipe abalefipangila lwa mupepi na ku Arezzo.” Indalama sha golde ne sha silfere isha bena Roma, isho basanga ku India, shilanga ukuti ca cine aba mu citungu ca Mediterranean na ba ku India balecita amakwebo. Shimo pali ishi ndalama baleshibomfya mu nshita ya kwa Yesu na batumwa kabili paba umutwe wa Bateka abena Roma, Augusti, Tiberi, na Nero.

Cimo icilanga ukuti kwena abena Roma bafwile balikwete amatuuka mu India ni mapu imo iya kale iyabapo na lelo. Iyi mapu, iyo beta ati Peutinger Table, iilondolola ifyo icalo ca Roma cali mu ma 100 C.E., ilanga ukuti mu Muziris mwali itempele  lya kwa Augusti. Icitabo ca Rome’s Eastern Trade: International Commerce and Imperial Policy, 31 BC-AD 305, citila: “Abena Roma bafwile fye e bakuulile ili itempele kabili bafwile baleikala umu mwine mu Muziris nangu baleikalamo inshita iitali.”

Ifitabo fya mu Roma filanda pa miku itatu ilyo abalashi ba ku India batandele ku Roma ilyo Augusti aleteka, ukufuma ku 27 B.C.E. ukufika mu 14 C.E. Icitabo cimo citila “aba balashi balikwete umulimo uukalamba,” e kutila, umulimo wa kusuminishanya apo abantu ba ku fyalo fyapusanapusana bali no kulacitila amakwebo, imisonko bali no kulalipila, apo aba ku fyalo fimbi bali no kulaikala, e lyo na fimbi.

Kanshi mu nshita ya batumwa, abantu bale-enda sana ukufuma ku citungu ca Mediterranean ukuya ku India. Kanshi cifwile calyangwike kuli bamishonari abali ku kapinda ka ku kuso aka Bemba Wakashika ukunina ubwato ubwaleya ku India.

Bushe Balecila na pa India?

Kwena taca-anguka ukwishiba uko bashimakwebo ba ku citungu ca Mediterranean na bashimakwebo bambi balefika lwa ku kabanga, e lyo tacaishibikwa na lintu batendeke ukufikako. Lelo, abantu basumina ukuti mu nshita ya batumwa, abantu bamo aba ku masamba balifikile na ku Thailand, ku Cambodia, ku Sumatra, na ku Java.

Icitabo ca Hou Han-Shou (e kutila, Ilyashi lya pa Bufumu Bwakonkelepo) icilondolola ifyacitike ukufuma mu 23 C.E. ukufika mu 220 C.E., cilanda pa bushiku kwali ulwendo lwa musango yu. Mu 166 C.E., abalashi bafumine ku mfumu ya ku Daqin, iyo baleita ati An-tun, bafikile pa cilye ca bena China ninshi nabasenda umutuulo wa kwa Kateka Huan-ti. Ishina lya kuti Daqin e lyo baleita Kateka umwina Roma mu ciChinese, e lyo An-tun kwati e fyo bashimbula Antoninus mu ciChinese, e lyo ili lishina lya pa lupwa lwa kwa Marcus Aurelius, uwaleteka icalo ca Roma ilya nshita. Abasambilila ilyashi lya kale batila aba balashi tabafumine ku buteko iyo, lelo ni bashimakwebo ba ku masamba abalefwaya ukushita insalu shabeeka ukufuma ku China ukwabula ukupitila muli bambi.

Lekeni nomba tubwelele ku cipusho twacipusha pa kubala ica kuti, Bushe amato ya ku kale yafishishe kwi bamishonari ba mu nshita ya batumwa ukulola ku kabanga? Bushe kufika ku India no kucila? Nalimo. Kwena, imbila Abena Kristu balebila yalifikile ukutali sana ica kuti umutumwa Paulo atile ‘yalesalangana pano calo ponse,’ e kuti yalifikile ku bantu bonse mu ncende shaishibikwe pano calo ilya nshita.—Abena Kolose 1:6.

[Futunoti]

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 22]

Kateka Ailishanya

Mu mwaka wa 22 C.E., kateka wa bena Roma, Tiberi, ali-ilishenye pa fyo abantu mu calo cakwe balecita ifintu fyabipa icine cine. Pa mulandu wa kuti abantu balitemenwe ifintu ifisuma kabili banamayo abena Roma balitemenwe sana ifya kuikobaika, calengele ukuti icuma ca ici calo cilepwa panono panono, ukulenga aba mu “nko shimbi shimbi nelyo isha bunkalwe” ukunonka ici cuma. Kalemba wa lyashi lya kale umwina Roma, Pliny Mukalamba (uwaliko ukufuma mu 23 C.E. ukufika mu 79 C.E.) na o ali-ilishenye pali uku ukonaula indalama. Alembele ukutila: “Cila mwaka, abena India, abena Seres, e lyo na bena Arabia balasenda indalama ukucila pa ma sesterce amamilioni 100 mu calo cesu. * Tupoosa indalama ishingi nga nshi pa mulandu wa kutemwa ifisuma e lyo na pa mulandu wa banakashi besu.”

[Futunoti]

[Abatusuminishe]

Museo della Civiltà Romana, Roma; Todd Bolen/Bible Places. com

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 23]

Uko Bashimakwebo Balefwaya Ifipe

Yesu alandile pa “wa makwebo uwalefwaya bamargariti abasuma.” (Mateo 13:45) Ibuuku lya Ukusokolola na lyo lilanda pali “bashimakwebo” abaleshitisha amabwe ya mutengo, insalu, amapulanga, ameno ya nsofu, kinamone, ifyanunkila, ne fya ku India. (Ukusokolola 18:11-13) Ifi fipe fyalefuma ku kabanga ku Palestine. Ifimuti fimo fyalefuma ku India. Bamargariti ba mutengo balesangwa mu Persian Gulf, muli Bemba Wakashika, kabili kalemba wa citabo ca Periplus Maris Erythraei atile balesangwa na mupepi na ku Muziris na mu Sri Lanka. Bamargariti balesanga muli bemba wa Indian Ocean kwati e baweme sana kabili e bakwatishe umutengo.

[Mapu pe bula 20, 21]

(Nga mulefwaya ukumona mapu, moneni muli magazini)

Kumo kumo ukwalecitikila amakwebo ya bena Roma na bena Asia mu nshita ya batumwa

Arezzo

Roma

BEMBA WA MEDITERRANEAN

AFRICA

Alekisandria

EGUPTI

Coptos

Umumana wa Naelo

Myos Hormos

Berenice

Zanzibar

Bemba Wakashika

Yerusalemu

ARABIA

Umumana wa Yufrate

BABILONI

Persian Gulf

PERSIA

↓Umwela wa ku kapinda ka ku kuso

↑Umwela wa ku kapinda ka ku kulyo

Umumana wa Indus

PUNJAB

Umumana wa Ganges

Icinshoko ca Bengal

INDIA

Arikamedu

Muziris

SRI LANKA

BEMBA WA INDIAN (BEMBA WA ERYTHRAEAN)

CHINA

UBUFUMU BWA KWA HAN

THAILAND

CAMBODIA

VIETNAM

Sumatra

Java

[Icikope pe bula 21]

Ifyo amato ya bena Roma ayalesenda ifipe yalemoneka

[Abatusuminishe]

Ship: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.