Bushe Kwaliba Ifintu Ifyabula Uwafipangile?

NAPAPITA imyaka mupepi na 150 apo Charles Darwin asosele ukuti ukusanguka e kwalenga kube ifya mweo mu misango yafiko iyalekanalekana kabili iyapikana. Lelo, abatontonkanya pa fibumbwa no kumona ifyo fyapangwa mu cipesha amano, basumina ukuti kwaliba umulandu ifya mweo fyonse bafipangile kabili balakaana icisambilisho ca kusanguka no bulondoloshi bwa ciko ubwa muno nshiku. Nangu fye ni basayantisiti abo bacindika sana nabo bene balakaana ukuti ifya mweo fyonse ifyo tumona tafyasangwike fye.

Basayantisiti bamo pali aba batila icalenga kube imisango yalekanalekana iya fya mweo, ni co kwaliba uwafipangile, basosa ukuti abasambilila insamushi, abasambilila pa fya mweo (biology), e lyo na bantu fye abatontonkanya pa fibumbwa balamona ukuti kwaliba uwafipangile. Aba basayantisiti bafwaya bakafundisha balesambilisha abana ba masukulu ukuti ifya mweo bafipangile fye. Mu United States e mo balwisha sana ukuti bakafundisha bakaleke ukusambilisha ukuti ifintu fyasangwike fye, e lyo na basayantisiti ba mu England, mu Netherlands, mu Pakistan, mu Serbia, na mu Turkey nabo bene e fyo bafwaya.

Icintu Ubukulu Ico Bashifwaya Ukulandapo

Lelo, nga mwaumfwa ifyo basayantisiti balanda ilyo balelondolola ukuti ifibumbwa bafipangile fye kuti mwamona bwino bwino ukutila balashako ukulanda pa wafipangile. Bushe na imwe mwasumina ukuti kwaliba ifintu ifyabula uwafipangile? Magazini imo yatila basayantisiti abalanda ukuti ifibumbwa bafipangile fye “tabalanda mu kulungatika pa wafipangile.” (The New York Times Magazine) Uulemba amalyashi, Claudia Wallis, atile abalanda ukuti ifibumbwa bafipangile fye “balasengauka ukulanda ukuti Lesa e wafipangile.” Magazini ya Newsweek yatile abatila “ifibumbwa bafipangile fye tabalanda ukuti uwafipangile eko aba kabili tabalanda na pa fyo twingamwishibilako.”

Kanshi kuti mwamona ukutila tamwaba mano mu kukanalanda pa wapangile ifintu. Bushe kwena kuti cabamo amano ukulanda ukuti kwaliba uwapangile ifibumbwa fya mu muulu na pano calo ukwabula ukumulumbula nelyo ukulanda pa fyo aba?

Cimo icalenga balepaasha nampo nga kuti basumina ukutila kwaliba uwafipangile nelyo iyo ni ifi fipusho: Bushe ukusumina ukuti kwaliba uwapulamo uwapangile ifintu kuti kwacilikila basayantisiti ukulafwaya ukwishibilapo na fimbi? Bushe tulingile ukusumina fye ukuti kwaliba uwafipangile nga ca kuti twafilwa ukumfwikisha umo fimo filolele? Kabili bushe kuti cabamo amano ukusumina ukuti kwaliba uwapangile ifintu pa numa ya kutontonkanya pa fyo fyapangwa? Icipande cakonkapo calayasuka aya mepusho na yambi ayapalileko.

[Ifikope pe bula 3]

Charles Darwin asumine ukuti ukusanguka e kwalenga ifya mweo ukuba ifyapikana

[Abatusuminishe]

Darwin: From a photograph by Mrs. J. M. Cameron/U.S. National Archives photo