“Natulinganye Ilembo ku Malembo Yambi”

UMWAUME umo atoolele akapepala mwi shitima ilyaleya ku musumba wa New York City. Pali aka kapepala palembelwe ukuti ‘Umweo wa muntu ulafwa.’ Uyu mwaume uwali shimapepo, atendeke ukubelenga kalya kapepala pantu alefwaya ukwishiba ifingi pali lilya lyashi. Alisungwike pa fyo abelengele pantu tabalile atwishika icisambilisho ca kuti umweo taufwa. Ilyo abelengele kalya kapepala taishibe abalembele. Lelo alimwene ukuti ifyo abelengele fyaleumfwika ukuti fya cine kabili fyafumine mu Baibolo. Ifi fyebo fyaliweme nga nshi ica kuti alefwaya ukusambilila sana pali lilya lyashi.

Uyu shimapepo ali ni George Storrs, atoolele kalya kapepa mu mwaka wa 1837, umwaka umo mwine lintu Charles Darwin alembele ifyo aletontonkanya, ifyali no kwisaba icisambilisho ca kuti ifintu fyonse fyasangwike fye. Pali ilya nshita abantu abengi balitemenwe sana ifya mapepo, balisumine muli Lesa, balebelenga Baibolo kabili balicindike sana ifyalembwamo.

Ilyo papitile inshita, Storrs asangile ukuti uwalembele kalya kapepala ni Henry Grew uwa ku Philadelphia ku Pennslylvania. Grew taletwishika na kutwishika ukuti “amalembo . . . yalailondolola bwino sana.” Ico Grew pamo na banankwe balefwaisha ilyo balesambilila Baibolo, kwalula imibele yabo e lyo no kulacita ifyo isambilisha. Ilyo balesambilila Baibolo baishilesanga icine pa fyo amalembo yalanda.

Storrs alitemenwe sana ifyalembele Grew, ne ci calengele ukuti abikeko sana mano ku kumona ifyo Baibolo yalanda pa mweo, no kulalanshanya ifyo asangile na bashimapepo banankwe bamo bamo. Pa numa ya kusambilila Baibolo sana pa myaka isano, Storrs apingwilepo ukusabankanya icine ico asangilemo. Abalilepo ukupekanya ilyashi limo ilyalelanda pa fyaba mu Baibolo pa kuti bushiku bumo akalilande pa Mulungu mu 1842. Lelo, atontonkenye ukuti alingile ukupekanya amalyashi na yambi pa kuti ifyo alefwaya ukulandapo fikomfwike sana. Pa numa, amalyashi apekenye ayalelanda pa kuti umweo ulafwa yafikile 6 kabili aliyasabankenye. Storrs alelinganya amalembo ku malembo yambi pa kuti fye e shibe icine pa fisambilisho ifisalula Lesa ifyo Kristendomu isambilisha.

Bushe Baibolo Ilasambilisha Ukuti Umweo Taufwa?

Baibolo ilanda ukuti abakonshi ba kwa Yesu abasubwa balapeelwa bumunshifwa nge cilambu pali bucishinka bwabo. (1 Abena Korinti 15:50-56) Storrs amwene ukuti nga ca kuti bumunshifwa cilambu Lesa apeela ku bacishinka, kanshi umweo wa babifi ufwile ukufwa. Mu nshita ya kuti aletunganya ifyo asangile nga fya cine, atendeke ukubebeta mu Malembo. Asangile pali Mateo 10:28 muli King James Version, apalanda ukuti: “Tiineni uonaula fyonse fibili umweo no mubili mu helo.” Kanshi umweo kuti baonaula. Na kabili alilosesheko kuli Esekiele  18:4 apalanda ukuti: “Umweo ubembuka ukafwa.” (KJ) Ilyo Storrs abebetele Baibolo yonse alisangile icine, kabili alembele ukuti: “Nga ca kuti ifyo nasanga fya cine ukuti umweo ulafwa, ninshi amalembo ayengi ayashaishibikwa bwino pali ici cisambilisho, yalaishibikwa, kabili yalaufwika bwino.”

Nga malembo pamo nga Yuda 7? Pa lya pabelengwa ukuti: “Ifyo fine na bena Sodomu na Gomora ne misumba yashingulwikeko, pa numa na bo bene mu musango umo wine nga balya numbwile bacitile ubulalelale bwacishamo kabili baile balekonka bumubili no kucita ifye shiku, baba kuli ifwe ica kumwenako ca kutusoka pa kupingwilwa ukukandwa no mulilo wa muyayaya.” (KJ) Ilyo bamo babelenga ili ilembo kuti basondwelela ukuti imyeo ya balya abo baipeye mu Sodomu na Gomora ilalunguluka ku ciyayaya. Storrs alembele ukutila “Lekeni tulinganye Ilembo ku malembo yambi.” Lyena ayambwile 2 Petro 2:5, 6 apatila: “Kabili tashimbile ukukanda aba pano calo aba ku kale, lelo abakile Noa, . . . aletele ilyeshi pa ba pano calo abashipepa; kabili pa kulenga imisumba ya Sodomu na Gomora ukube mito alibapingwile, acitile icipasho ca fintu ifili no kwishila abashipepa.” (KJ) Ca cine Sodomu na Gomora yashele fye imito yeka yeka, yalyonawilwe ku ciyayaya pamo na bekashi baiko.

Storrs atila: “Petro alandile ifyebo ifilenga ifyo Yuda alelandapo kufwika. Ukulinganya amalembo yonse yabili Yuda na Petro kuletweba fye ifyo Lesa apata ababifi. . . . Ubupingushi ubwali pali Sodomu na Gomora, bwaba kufunda nelyo ukusoka ukushipwa, ukusoka ukwa ‘muyayaya’ ku bantu bonse mpaka fye na ku kupwa kwa calo.” Kanshi Yuda aloseshe mu kuti icintu nga capya mu mulilo ninshi capwa caloba nga filya fine imisumba ya Sodomu na Gomora yaonawilwe ku mulilo umuyayaya. Ico tacipilibula ukuti umweo wa muntu taufwa.

Storrs talelinganya fye amalembo ayo umwine alemona ukuti yalelondolola ifyo alefwaya. Alemona amashiwi yali pa muulu we lembo e lyo na yali pe samba lya ilyo line ilembo. Kabili alemona ifyo yaleumfwana na malembo yambi muli Baibolo. Nga ca kuti icikomo cimo cilemoneka kwati cilepilikana na malembo yambi, storrs alemona mu malembo yonse pa kuti asange ubulondoloshi ubwa cine.

Ifyo Russell Alesambilila Amalembo

Pali bamo abali ifibusa fya kwa George Storrs, pali umulumendo uwalepekanya ibumba lya bantu abalefwaya ukulasambilila Baibolo, mu Pittsburgh, mu Pennslyvania. Ishina lyakwe ali ni Charles Taze Russell. IIyashi lyakwe ilya kubalilapo pali Baibolo lyalembelwe mu 1876 muli magazini ya Bible Examiner, iyo Storrs alelemba. Russell alilwike ukuti ababalilepo ukusambilila Baibolo kuti bamwafwa. Ilyo atendeke ukulalemba magazini wa Zion’s Watch Tower, alitashishe sana Storrs pa fyo amwafwile ilyo balelanshanya na lintu balelembeshanya.

Ilyo C. T. Russell ali ne myaka 18, apekenye isukulu lya kusambilila Baibolo kabili apekenye ne fya kuisambilila. A. H. Macmillan, uwalesambilila Baibolo pamo na Russell, alondolwele inshila balesambililamo Baibolo ukuti: “Umo aleipusha icipusho, lyena baletendeka ukulanshanyapo. Balemona amalembo yonse ayalelanda pali ilyo lyashi, nga bashininkisha ukuti aya malembo yaleumfwana, balelanshanya no kulemba ifyo basuminishanya.”

Russell taletwishika nangu panono ukuti Baibolo yonse fye ifwile ukumfwana mu fyo isosa. Kabili alishibe ukuti taifwile ukuipilika no kuti Kalemba wa iko, ni Lesa. Nga ca kuti ilembo lyayafya ukumfwa, Russell asumine ukuti ilyo lembo lifwile ukulondololwa ukubomfya amalembo yambi.

Ukulinganya Amalembo kwa Kale na Kale

Russell, Storrs, nelyo Grew, te babalilepo ukulinganya amalembo ku malembo yambi pa kuti yailondolole ayene yeka. Uwabalilepo ukucite fyo ni Katendeka wa Bwina Kristu Yesu Kristu. Alebomfya amalembo ayengi pa kuti alondolole bwino ifyo ilembo lilepilibula. Ica kumwenako, lintu abaFarise balengulwile abasambi bakwe pa kutimpula imitwe ya ng’anu pe Sabata, Yesu abalangile ifyalembwa pali 1 Samwele  21:6, pa fyo balingile ukukonka ifunde lye Sabata. Intungulushi sha mapepo shalishibe bwino ili lyashi balondololamo ifyo Davidi na baume bakwe baliile imikate ya mutuulo. Lyena Yesu aloseshe kwi Funde ilyaleti ni bashimapepo fye abali mu lupwa lwa kwa Aarone e balelya iyi mikate. (Ukufuma 29:32, 33; Ubwina Lebi 24:9) Nangu cibe fyo Davidi bamwebele ukulya imikate. Pa kusondolwelela ili lyashi, Yesu ayambwile amashiwi yaba mwi buuku lya kwa Hosea ayatila: “Lelo amwishiba umo ici calola, icatila, Mfwayo luse, te lambo iyo, nga tamusekele abashaba na mulandu.” (Mateo 12:1-8) Ala ukulinganya ilembo ku malembo yambi ni nshila iisuma nga nshi iilenga ukumfwikisha bwino bwino umo ilembo lilolele!

Abasambi ba kwa Yesu balebomfya inshila imo ine iya kulinganya ilembo ku amalembo yambi pa kuti balondolole bwino umo ilembo lilolele. Ilyo umutumwa Paulo alesambilisha abena Tesalonika, “apelulushenye na bo mu Malembo, alelondolola no kushininkisha ukupitila mu malembo ukuti Kristu ali no kucula no kwima ku bafwa.” (Imilimo 17:2, 3) Nangu fye ni mu makalata ayo Paulo alembele ilyo apuutilwemo no mupashi wa mushilo, alilekele amalembo ukuilondolola ayene yeka. Ku ca kumwenako ilyo alelemba ku baHebere, ayambwile amalembo ayengi pa kuti abantu bashininkishe ukutila Ifunde lyali cinshingwa ca fintu ifisuma ifyali no kwisa.—AbaHebere 10:1-18.

Ca cine, abasambi ba Baibolo aba mu mwanda wa myaka uwalenga 19 na 20 balebwesha fye inshila imo ine iya kusambililamo Baibolo iyo Abena Kristu ba ku kale balembomfya. Ukulinganya amalembo ku malembo yambi kwalitwalilila na muli bamagazini ba Ulupungu lwa kwa Kalinda. (2 Abena Tesalonika 2:15) Inte sha kwa Yehova balabomfya iyi nshila ilyo balebebeta amalembo.

Bebeteni Amashiwi Yali pa Muulu na pe Samba lye Lembo

Ilyo tulebelenga Baibolo, kuti twapashanya shani ifyo Yesu na bakonshi bakwe aba busumino bacitile? Ica kubalilapo fye tufwile ukumona amashiwi ayali pa muulu na pe samba lye lembo tulebelengapo. Bushe amashiwi yapalamine kwi lembo kuti yatwafwa shani ukumfwikisha ifyo ilembo lilepilibula? Pa kulangilila, natulande pa mashiwi Yesu alandile pali Mateo 16:28 ayatila: “Ndemwebe cine cine nati, kuli bamo pa beminine pano abashakasonde mfwa nakalya mpaka bakatale bakamone Umwana wa muntu aleisa mu bufumu bwakwe.” Abantu bamo batontonkanya ukuti aya mashiwi tayafikilishiwe pantu abasambi ba kwa Yesu bonse abasangilwepo ilyo alelanda aya mashiwi bafwile ilyo Ubufumu bwa kwa Lesa tabulaimikwa mu muulu. Icitabo ca The interpreters Bible casosa pali ici cikomo ukuti: “Uku kusesema takwafikilishiwe, kabili ici calengele Abena Kristu bakonkelepo ukulalondolola ukuti ili lembo lyalelanda fye mu mampalanya.”

Nangu cibe fyo, amashiwi yali pa muulu na pe samba ya ici cikomo na malyashi ayalanda pe lyashi limo line muli Marko na Luka, yalatwafwa ukumfwikisha umwalola ili lembo. Finshi Mateo alandile pa numa fye ya aya mashiwi yambwilwe pa muulu? Alembele ukuti: “Ilyo papitile inshiku mutanda (6), Yesu asendele Petro na Yakobo na Yohane munyina no kubaninika ulupili ulwasansama ku mbali beka. Kabili alyalwike pa cinso cabo.” (Mateo 17:1, 2) Luka na Marko nabo bayampenye amashiwi ya kwa Yesu pa Bufumu ku lyashi lyakwaluka. (Marko 9:1-8; Luka 9:27-36) Ukwisa kwa kwa Yesu mu maka ya Bufumu kwalangilwe ilyo ayalwike no kumoneka mu bukata ku basambi bakwe batatu. Petro alanda ukuti ifyo aya mashiwi yalepilibula fya cine ilyo alanda pa lwa “maka no kubapo kwa kwa Shikulwifwe Yesu Kristu,” ukulosha ku fyo amweneko ukwaluka kwa kwa Yesu.—2 Petro 1:16-18.

Bushe Mulaleka Baibolo Ukuilondolola Iine Yeka?

Tutile mwafilwa ukufwikisha umulolele ilembo. Mwaesha ukubebeta amashiwi ayali pa muulu na pe samba lye lembo mulebelenga nalyo line mwafilwa ukumfwa umo lilolele. Cinshi mwingacita? Kuti cawama nga mwalilinganya ku malembo yambi, pantu amalembo yonse mu Baibolo yalanda pa cintu cimo cine  fye. Icingamwafwa ukucite fyo cisangwa muli New World Translation of the Holy Scriptures, iyapilibulwa mu ndimi 57, lelo mu ndimi shimo yapilibulwa fye mu Malembo ya ciGriki. Mwaba utulembo twa mu mbali, nelyo ifisontelelo ifimoneka pa kati ke bula ilili lyonse mu maBaibolo ayengi aya New World Translation of the Holy Scriptures. Kuti mwasanga ifisontelelo ukucila pali 125,000 muli Baibolo wa New World Translation of the Holy Scriptures—With References iyaba fye mu ndimi ishikalamba. Amashiwi ya kwiswila muli iyi Baibolo yalondolola ukuti: “Ukulinganya bwino bwino amashiwi ya mu mbali no kubebeta amashiwi ya pe samba kulanga ukuti aya mabuuku yonse 66 ayaba mu Baibolo yalomfwana, kabili Baibolo yaba libuuku limo fye, ilyaputwamo na Lesa.”

Natumone nomba ifyo ukubomfya ifi fisontelelo kwingatwafwa ukumfwikisha ilembo. Natulande pali Abramu nelyo Abrahamu. Tontonkanyeni pali ili lipusho: Ni nani watungulwile Abramu no lupwa lwakwe ilyo balefuma mu Uri? Pa Ukutendeka 11:31 patila: “Tera abuulile Abramu umwana wakwe umwaume na Lote, . . . na Sarai nafyala, . . . kabili bafumine na bo mu Uri wa baKaldi ku kuya ku calo ca Kanaani; lelo ilyo bafikile ku Harani baikele kulya.” Ukubelenga aya mashiwi pa muulu, umo kuti asondolwelela ukuti wishi wa kwa Abramu, Tera, e watungulwile ulupwa. Lelo, muli New World Translation, mwaba ifisontelelo 11 ifilanda pali ici cikomo. Ica kumwenako ca kulekelesha tucisanga pa Imilimo 7:2, apo tubelenga ifyo Stefani akonkemeshe abaYuda ukuti: “Lesa wa bukata amoneke ku cikolwe cesu Abrahamu ilyo aali mu Mesopotamia, ilyo ashilakuukila ku Harani, no kumweba ati, ‘Fuma mu calo cobe na muli balupwa lobe no kuya ku calo ico nkakulanga.’” (Imilimo 7: 2, 3) Bushe Stefani alelosha mu kuti Abramu alekuka ukufuma mu Harani? Awe nakalya, pantu ili lyashi nalyo lubali lwa Cebo ca kwa Lesa icapuutwamo.—Ukutendeka 12:1-3.

Nomba mulandu nshi Ukutendeka 11:31 kulandila ukuti “Tera abuulile Abramu umwana wakwe umwaume” na bambi aba mu lupwa lwakwe ukufuma mu Uri? Tera ali acili e mutwe wa lupwa, kabili alisumine ukuya na Abramu. E mulandu wine apeelelwe umucinshi uwa kuti alikushishe ulupwa ku Harani. Ukulinganya aya malembo yabili kuti kwatwafwa ukumfwikisha ifyacitike. Abramu mucinshi mucinshi akoseleshe ba wishi ukusumina ukufuma mu Uri ukulingana ne funde lya kwa Lesa.

Ilyo tulebelenga Amalembo, tufwile ukumona ifyo amashiwi ya pa muulu na pe samba e lyo na malembo yonse mu Baibolo yalelandapo. Abena Kristu ba bakonkomesha ukuti: “Tatwapokelele umupashi wa pano calo, lelo umupashi uwafuma kuli Lesa, ukuti twishibe ifyo twapeelwa fye ku bupe bwa kwa Lesa. Ifi fintu na ifwe tufilandila te mu fyebo ifisambilishiwa ku mano ya buntunse, lelo ku fisambilishiwa ku mupashi, ilyo tulesakaanya ifya bumupashi ne fyebo fya bumupashi.” (1 Abena Korinti 2:11-13) Ca cine, tufwile ukulomba Yehova ukutwafwa ukumfwikisha Icebo cakwe no kwesha ‘ukusakaanya ifya bumupashi ne fyebo fya bumupashi,’ pa kulamona amashiwi ya pa muulu na pe samba ye lembo tulefwaya ukumfwikisha e lyo no kulamona amalembo yambi ayampene ne lyo ilembo. Shi natutwalilile ukulasokota icine icauma umutengo pa kulasambilila Icebo ca kwa Lesa.

[Ifikope pe bula 12]

George Storrs, Henry Grew, Charles Taze Russell, na A. H. Macmillan bali abasambi ba Baibolo muli ba1800, balelinganya Amalembo ku malembo yambi pa kuti beshibe umo yalolele

[Abatusuminishe]

Top: SIX SERMONS, by George Storrs (1855); second from top: Collection of The New-York Historical Society/69288

[Icikope pe bula 15]

Umutumwa Paulo alengele abantu bashininkishe ukuti ifyo alesambilisha fya cine pa kulinganya amalembo