Complutensian Polyglot—Ulupapulo Lwabomfiwa Sana mu Kupilibula

LWA muli ba 1455, kwali ukwaluka mu kupulinta Baibolo. Johannes Gutenberg abomfeshe mashini iyakwete ifilembo fishaikatana ku kupulinta Baibolo yabalilepo ukupulintwa. Nomba ukwananya Baibolo takwali no kwafya nga filya caleba kale ilyo kwali amaBaibolo aya kupenda fye ayalembelwe ku minwe. Nomba amaBaibolo yali no kupulintwa ayengi ukwabula no kupoosa indalama ishingi. Mu kwangufyanya Baibolo yaishileba icitabo ca-ananishiwa sana mu calo.

Baibolo Gutenberg apulintile yali mu ciLatini. Lelo abasoma mu Bulaya bailwike ukutila balekabila Baibolo mu ndimi shilya shine yalembelwemo—iciHebere ne ciGriki. Icalici lya Katolika talyalesuminisha amaBaibolo yambi kano fye Latin Vulgate, lelo kwali ifintu fibili ifyalengele ici ukwafya. Muli ba1500, abengi tabaishibe iciLatini. Kabinge, pa myaka 1000 ne mpusho, mu malembo ya muli Vulgate mwasanshiwe ifilubo ifingi ku balelembulula.

Bakapilibula na basoma balekabila Baibolo mu ndimi shilya shine yalembelwemo pa kubala, e lyo ne yalembelwe mu ciLatini caishibikwe ku bantu ilya nshita. Mu 1502, kardinala Jiménez de Cisneros, impandamano ya kwa Namfumu Isabella I uwa ku Spain mu fya mitekele ne fya mapepo, apingwile ukuti bapange ulupapulo lumo pa kuti ubu bwafya bupwe. Ulu lupapulo lwabomfiwa sana ku kupilibula balwinike ati Complutensian Polyglot. Ico Cisneros alefwaisha, kukwata Baibolo iyakwete amalembo mu ndimi ishingi, umwali iciHebere, iciGriki, ne ciLatini, pamo ne ciAramu mumo mumo. Ilya nshita ukupulinta e lyo kwaletendeka fye, kanshi uyu mulimo wali no kuba uwa lulumbi icine cine mu mulimo wa kupulinta.

Ico Cisneros abalilepo ukucita muli uyu mulimo wakosa, kushita bamanyuskripti ba ciHebere, pantu na kuba mu Spain mwali bamanyuskripti abengi nga nshi. Alonganike na bamanyuskripti balekanalekana aba mu ciGriki na mu ciLatini. E mwali no kufuma ifyebo fya muli Polyglot. Cisneros alaashike ibumba lya basoma ukulonganika ifi fyebo busaka busaka, no ko balebombela ni pe sukulu lipya ilya University of Alcalá de Henares, mu Spain. Pa balaalikwe ukubombako uyu mulimo pali na Erasmus wa ku Rotterdam, lelo uyu muntu uwaishibikwe sana, kabili uwaishibe indimi ishingi, alikeene ubwite.

Abasoma babombele imyaka 10 pa kuti bapwishe umulimo ukalamba uwa kulonganika ifyebo, lyene batendeke ukupulinta, ukwapoosele imyaka ine (4). Kwali amafya mu kupulinta, pantu bamashini mu Spain tabakwete ifilembo fya ciHebere, iciGriki, nelyo iciAramu. E ico Cisneros aingishe incito uwaishibishe ukupulinta, Arnaldo Guillermo Brocario, pa kuti apange ifilembo fya ishi ndimi. Basukile batendeka ukupulinta mu mwaka wa 1514. Ifitabo 6 fyapwile pa July 10, 1517, imyeshi fye ine ilyo kardinala talafwa. Mupepi ne fitabo 600 e fyalipulintilwe, katwishi ne fyo cali pa kuti fipangwe pantu pali iyi nshita ukulubulwisha kwakaluka mu Spain e lyo kwafikile pa kalume. *

 Ifyo ulu Lupapulo Lwalemoneka

Pa mabula yonse aya Baibolo wa Polyglot pali ifyebo ifingi. Mu fitabo fine umwali Amalembo ya ciHebere, ifyebo fya muli Baibolo wa Vulgate e fyali pa kati ke bula limo na limo; lyene uku lubali kwali umukululo wa malembo ya ciHebere; no ku lubali kwali umukululo wa malembo ya ciGriki, pamo na ya ciLatini. Mu mbali ye bula, mwali amashiwi ya ciHebere ayengi ayalelondolola intulo ya mashiwi. Mu mabuuku ya kubalilapo yasano aya mu Baibolo wa Polyglot, pe samba lye bula limo na limo, bakalemba babikilepo ayo yene malembo nomba mu lulimi lwa ciAramaic ayapilibwilwe ukulingana no mo bakapilibula bayomfwilile, ayo baleita ati Targum of Onkelos pamo na malembo ayapilibwilwe mu ciLatini.

Ibuuku lyalenga 5 ilya Baibolo ya Polyglot lyakwete Amalembo ya ciGriki mu mikululo ibili. Umukululo umo wakwete amalembo ya ciGriki, na umbi wakwete amalembo yalinganako mu ciLatini ukufuma muli Vulgate. Ukulingana kwa fyebo mu ciGriki na mu ciLatini balekulangilila ku tulembo tunono utwalelenga kabelenga ukwishiba amashiwi yalingene mu mukululo umo na umo. Amalembo ya ciGriki aya muli Polyglot e yabalilepo ukulonganikwa mwi buuku limo ilya Amalembo ya ciGriki, nelyo “Icipangano Cipya,” e lyo mu kwangufyanya pakonkele Baibolo yapangilwe na Erasmus.

Abasoma bali abatekanya nga nshi pa kupituluka mu malembo ya mwi buuku lyalenga 5 ica kuti mwasangilwe fye ifilubo 50 ifyapangilwe pa kupulinta. Pa mulandu wa kupooseshako amano pa kubelenga, abasambilila ukulingulula muno nshiku batila Polyglot yalicila na pa fyalembwa fyalumbuka mu ciGriki ifya kwa Erasmus. Ifilembo ifisuma ifya ciGriki fyalembelwe ubusaka sana nga filya fyaba bamanyuskripti ba kale abalembelwe ku minwe. Mwi buuku R. Proctor alembele ilya Printing of Greek in the Fifteenth Century, atile: “Abena Spain e babalilepo ukupanga ifilembo fya kupulintila iciGriki, kabili ifi filembo fyacila ifilembo fyonse ifya ciGriki ifyabala afipangwa.”

Ibuuku lyalenga 6 ilya Polyglot lyakwete ifya kwafwa ukusambilila Baibolo ifyalekanalekana: mwali dikishonari ya ciHebere ne ciAramu, ukwilula amashina ya ciGriki, iciHebere, ne ciAramu, ubulondoloshi bwa lulimi lwa ciHebere, ne cisontelelo mu ciLatini kuli dikishonari ya ciHebere ne ciAramu. E mulandu wine Complutensian Polyglot baitashisha ukutila “e lupapulo ulwapulintwa bwino sana kabili e lwa-afwa sana abantu ukusoma Amalembo.”

Ico Cisneros alefwaisha “kulenga abantu na kabili ukufwaisha ukulabelenga amalembo,” lelo talefwaya nangu panono ukuti abantu bonse bakwate Baibolo. Aletontonkanya ukuti “Icebo ca kwa Lesa cifwile ukufiswa ukutali na abantuuntu fye.” Kabili alemona ukuti “Amalembo yafwile fye ukuba mu ndimi shitatu isho Lesa asuminishe ukulembwa apatanikilwe umwana wakwe.” * E mulandu wine Complutensian Polyglot ishapilibwililwe mu ciSpanish.

Vulgate Yalinganishiwa ku Malembo ya mu Ndimi sha pa Kubala

Ifyapangilwe Polyglot fyaletele ukukansana pa basoma abalebombelapo. Umwina Spain walumbuka  ku masomo Antonio de Nebrija * e waleangalila umulimo wa kupituluka mu fyebo fyaba muli Vulgate ifyali no kubikwa muli Baibolo ya Polyglot. Nangu line baKatolika balemona Baibolo ya Vulgate iyo Jerome apilibwile ukuti e yasuminishiwa fye, Nebrija alefwaya ukulinganya uyu Vulgate ku malembo ya mu ndimi sha pa kubala isha ciHebere, iciAramu, ne ciGriki. Alefwaya ukulungika ifilubo fyabikilwe muli Baibolo wa Vulgate.

Pa kulungika umo Vulgate yapusene ne ndimi shilya shine Baibolo yalembelwemo, Nebrija acincishe Cisneros ati: “Asha imyenge ibili na kabili iya mipepele yesu, e kutila, iciHebere ne ciGriki. Lambula abaipeelesha ukubomba uyu mulimo.” Kabili atubulwile no kutila: “Lyonse nga kwaba ifyapusanako muli bamanyuskripti ba ciLatini aba Cipangano Cipya, tufwile ukumona ifyaba muli bamanyuskripti ba ciGriki. Lyonse ilyo bamanyuskripti ba ciLatini bapusana mumo nelyo ilyo kwaba ubupusano pali aba bamanyuskripti e lyo na bamanyuskripti ba ciGriki aba Cipangano ca Kale, tufwile ukulungamika ifyebo ukubomfya amalembo ya kubalilapo ayalembelwe mu ciHebere.”

Bushe Cisneros ayaswike shani pali ifi? Mu mashiwi ya ntanshi ayo alembele mu Baibolo ya Polyglot, Cisneros alandiilepo fye ifyo aletontonkanya. Atile: “Twabika amalembo ya ciLatini aya mutakatifu Jerome pa kati ke Sunagoge [e kutila amalembo ya ciHebere] ne Calici lya ku Kabanga [e kutila amalembo ya ciGriki], nga filya Yesu uwimininako Icalici lya Roma, nelyo ilya ciLatini atanikwe pa kati ka tupondo tubili.” E ico, Cisneros tasuminishe Nebrija ukulungika Amalembo ya muli Latin Vulgate ukuti yalingane na ya mu ndimi shilya shine Baibolo yalembelwemo pa kubala. Nebrija asukile aleka fye umulimo ukucila ukuyonawila ishina.

Amashiwi ya Bufi

Nangu line ukupanga Baibolo ya Polyglot iya ku Alcalá de Henares bwali buyantanshi mu kupulinta amalembo ayalingeneko na malembo ya mu ndimi shilya shine Baibolo yalembelwemo pa kubala, limo balekonkapo lutambi ukucila ifyo basomene. Baibolo ya Vulgate yalicindikwe ica kuti abalelemba, pa miku iingi, balepatikishiwa ukwalula amalembo ya ciGriki aya “Cipangano Cipya” pa kuti yalingane na malembo ya ciLatini ukucila ukulungika aya ciLatini ukubomfya aya ciGriki. Ica kumwenako cimo mashiwi yaishibikwa sana ayasanshiwa mu maBaibolo yamo pali 1 Yohane 5:7. * Muli bamanyuskripti ba ciGriki ababalilepo tamwaba aya mashiwi, ayabikilwemo fye pa numa ya myaka iingi ninshi Yohane alilemba kale kalata  wakwe. Kabili muli bamanyuskripti ba ciLatini aba kale sana umwafuma amalembo ya muli Vulgate na mo tamwali aya mashiwi. E co Erasmus alifumishemo ubu bufi mu “Cipangano Cipya” ico alembele mu ciGriki.

Abalembele Polyglot calibakosele ukufumyamo ilembo lyali muli Vulgate pa myaka iingi. E co balilekele fye mu malembo ya ciLatini kabili balilipilibwile no kulibika mu malembo ya ciGriki pa kuti imikululo ibili ilingane.

AmaBaibolo Yapya Yapilibulwa Ukufuma Kuli Polyglot

Complutensian Polyglot yalicindeme pantu e Baibolo yapulintilwe iyabalilepo ukukwata Amalembo ya ciGriki yonse pamo na Septuagint. Lelo ici te ceka icalengele yene ukucindama. Nga filya fine “Icipangano Cipya” ica kwa Erasmus caishileba Amalembo Yasuminishiwa aya ciGriki (ayo balebomfya pa kupilibula Baibolo mu ndimi shimbi), e fyo na Malembo ya ciHebere ayali muli Polyglot yashintililwepo mu kupilibula Amalembo ya ciHebere ne ciAramu. * William Tyndale abomfeshe Polyglot pa kupilibula amalembo ya ciHebere mu ciNgeleshi.

E ico ukupanga Baibolo wa Complutensian Polyglot kwalyafwile abengi ukusoma sana Amalembo. Yapangilwe pa nshita abantu abengi mu Bulaya monse balefwaisha ukubelenga Baibolo. E calengele abasoma ukufwaisha ukupilibula Baibolo mu ndimi abantu baishibe. Polyglot na yo yaba pa fyalenga ukuti amalembo ya ciHebere ne ciGriki yalungikwe no kubakililwa. Uku kubombesha konse kumfwana no bufwayo bwa kwa Lesa ubwa kuti ‘Icebo ca kwa Yehova cintu calopolwa,’ ‘icebo ca kwa Lesa wesu cikeminina umuyayaya.’—Amalumbo 18:30; Esaya 40:8; 1 Petro 1:25.

[Amafutunoti]

[Icikope pe bula 29]

Kardinala Jiménez de Cisneros

[Abatusuminishe]

Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid

[Icikope pe bula 30]

Antonio de Nebrija

[Abatusuminishe]

Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula pe bula 30]

Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid