Bushe Ifyalo fya ku Bulaya Fikekatana?

NGA camukosela ukusumina ukuti ifyalo fya ku Bulaya nafipampamina pa kwikatana, cintu mulekabila fye ukucita kuyapita pa mipaka imo iya ifi fyalo. Abantu nomba baiila fye ku calo ico batemwa icaba mu fyalo fyaba mu European Union (EU). Takwaba ifya kupoose nshita ukulolela ukupita pa mipaka. Kwena, abalendo nabatemwa, lelo te beka fye abalemwenamo. Pali ndakai abekashi ba mu fyalo fyaba mu EU kuti basoma, ukubombe ncito, no kutendeka amakwebo mu calo icili conse icaba mu EU ukwabula no bwafya. Ici na cilenga ukuti kube ukulunduluka kwa fya bunonshi mu fyalo ifipiina sana ifyaba mu European Union.

Ukuipitila fye pa mipaka ya fyalo kuli kwaluka kukalamba nga nshi. Nangu cibe fyo, bushe tufwile ukusondwelela ukuti ifyalo fya ku Bulaya nafikatana kale kale no kuti takuli amafya ayali yonse ayalecilikila pa kwikatana? Iyo, fili na mafya ayaleficilikila, kabili yamo aya yene yalefuupula icine cine. Lelo ilyo tushilalanda pa lwa yene, natulolekeshe pa kulunduluka kukalamba ukuliko pali ndakai mu kwikatana. E nshila nalimo twingeshibilamo icilengele abantu ukusubila sana ukwikatana.

Fintu Ifyalo Fyacitapo pa Kukwata Indalama imo

Indalama ishingi shilapooswapo pa kusunga fye imipaka ya fyalo. Inshita imo umulimo wa kumona abalepita pa mipaka ya fyalo 15 ifyaba mu EU wapooselwepo nalimo amayuro amabilioni 12 cila mwaka. Te kuti tupape ukuti ukuipitila fye pa mipaka ya ku Bulaya nakulundulula ifya bunonshi. Lintu mwatontonkanya pa lwa bekashi amamilioni 370 ababa mu fyalo fyaba mu EU abaleyendela fye ukufuma mu calo cimo no kuya ku calo cimbi no kucita amakwebo capamo mu fyalo fyonse, naciilanga apabuuta ukuti kukaba ubuyantanshi bwa fya bunonshi. Cinshi cilengele ukuti kube ubuyantanshi bwa musango yu?

Mu February 1992, intungulushi sha buteko shalicitile icintu icikalamba pa kwikatanya ifyalo ukupitila mu kusaina icipangano citwa Treaty on European Union, nelyo Maastricht Treaty. Ici cipangano cali pa kutendekela ukucitila ubukwebo capamo mu fyalo fya ku Bulaya, ukukwata ibanki likalamba limo, no kulabomfya indalama shimo shine. Lelo kwali icacindama na cimbi icali no kukonkapo: ukufumyapo ukwalukaaluka kwa maka ya kukabushanya aya ndalama. Na kuba, amaka ya kukabushanya aya ndalama nga yayaluka fye kuti yaalula na makwebo apakalamba.

Balipikulwile ubu bwafya bwalecilikila ukwikatana pa kupanga icipani ca fya ndalama ica Economic and Monetary Union (EMU) e lyo no kutendeka ukubomfya indalama sha yuro mu fyalo fya mu EU. Pali ndakai takwaba ukukabushanya indalama ne fyalo fimbi, kabili bashimakwebo tabacingilila amakwebo yabo pa mulandu wa kwalukaaluka kwa maka ya kukabushanya aya ndalama. Ici nacicefyanyako indalama shipooswa pa kucita  amakwebo kabili ubukwebo bwa pa kati ka fyalo e lintu buleenda bwino. Kabili ici kuti calenga incito ukufula kumo ne ndalama.

Icintu icikalamba na cimbi icalengele batendeke ukubomfya indalama shimo shine cali kupanga ibanki likalamba ilya European Central Bank mu 1998. Ili banki libomba lyeka, ilyabela ku German mu musumba wa Frankfurt, e banki likalamba ilya mabuteko ya fyalo fyaba mu EU. Lilatukuta ukucefyanyako ukunina kwa mitengo ya fipe mu fyalo 11, * ifyo batila e fibomfya indalama sha yuro. Kabili lilatukuta ukucefyanyako ukwalukaaluka ukwa maka ya kukabushanya aya ndalama pa kati ka yuro, na madola na yen.

E co nga kulanda fye pa ndalama sheka sheka, ala ifi fyalo nafikatana icine cine. Lelo indalama ishi shine shilelangilila no kukanaikatana ukucili mu fyalo fya ku Bulaya.

Amafya na Yambi aya Ndalama

Ifyalo ifipiina sana ifyaba mu EU fileilishanya afiti ifyalo ifikankaala sana tafilebapeelako icuma fyakwata. Ifyalo fyonse ifyaba mu EU tafyakana ukulapeelako indalama ifyalo fya ku Bulaya ifipiina sana. Lelo, ifyalo ifikankaala sana fileti fyalishiba bwino ico tafyafwilishishako ifi fyalo.

Ku ca kumwenako, icalo ca Germany pali ndakai tacikoselepo sana ukubikapo indalama calebikapo isha kuti ifyalo fya ku Bulaya fikatane pantu nacikwata uko cifwile ukupoose ndalama ishingi. Indalama cilepoosapo pa kwikatanya fye East Germany na West Germany shingi sana—nalimo amadola amabilioni 100 cila mwaka. Ishi e shifuma pa ndalama nalimo amadola amabilioni 400 shintu icalo cipoosa cila mwaka! Ifi e fyalenga ukuti inkongole sha calo ca Germany shifulileko ica kuti calibombeshe pa kuti fye cingakumanisha ififwaya icipani ca EMU.

Ifyalo na Fimbi Filefwaya Ukuilundako Ku Fyalo Fyaba mu EU

Mu nshita inono isheleko, abatungilila ukubomfya indalama shimo shine balesubila ukuti ifyalo fyaba mu EU lelo ifishaba mu EMU fikapikulula amafya fyakwata ilyo 2002 ishilaisa, lintu indalama sha museke isha yuro ne sha mapepala shikapyana pa ndalama shicili shilebomfiwa ku Bulaya. Nga ca kuti ifyalo fya Britain, Denmark, na Sweden fyaleka ukushimunuka ukuilundako ku cipani ca EMU, na bekashi ba muli ifi fyalo nalimo bakatendeka ukubomfya indalama sha yuro mu cifulo ca mapoundi, amakroner, na makronor.

 Pali ino nshita, kuli fyalo 6 ifilefwaya ukuilundako ku fyalo fyaba mu EU. Ifi fili fyalo fya Cyprus, Czech Republic, Estonia, Hungary, Poland, na Slovenia. Na fimbi ifyalo fisano filelolela ukuilundako. Ifi fyalo fya Bulgaria, Latvia, Lithuania, Romania, na Slovakia. Te ndalama ishinono fikapoosapo pa kuilundako. Pa kati ka myaka ya 2000 na 2006, ifyalo fyaba mu EU fikapoosa amayuro nalimo amadola amabilioni 80 pa kwafwilishako ifyalo na fimbi 10 ifya ku Bulaya bwa ku Kabanga.

Nangu cibe fyo, indalama ifi fyalo fikapoosapo pa kuti fikakumanishe ifyo fyalo fyaba mu EU fifwaya pa kuilundako nashifulisha sana ukucila pa sho ifyalo fyaba mu EU fikafwilishako. Ku ca kumwenako, icalo ca Hungary cikapoosa amayuro amabilioni 12 pa kuwamya no kupanga imisebo ne nyanji. Icalo ca Czech Republic cikakabila ukupoosa amayuro ukucila pa mabilioni 3 na mamilioni 4 pa fibombelo fya kuwamya amenshi fyeka fyeka. Kabili icalo ca Poland cifwile ukupoosa amayuro amabilioni 3 pa kucefyanyako icushi ca libwe lya mingu (sulfur). Te mulandu ne shikapooswa, ifyalo filefwaya ukuilundako fileti fintu fikanonkelamo naficila pa ndalama fikapoosapo. Inshila imo fikanonkelamo ya kuti ubukwebo fikalacita ne fyalo fyaba mu EU bukafulilako. Lelo ifi fyalo fili no kulolelako panono. Ukulingana na fintu abengi baletontonkanya, ifi fyalo  fifwile ukusuminishiwa fye ukuilundako lintu ifyalo fyaba mu EU fyakalulula amafya aya ndalama ayo fikwete.

Ukupatana, Ukutemwisha Icalo, no Bulofwa

Te mulandu no kubombesha kwa kwikatanya ifyalo sana, kuliko ifilecitika ku Bulaya ifilesakamika ifyalo fya ku Bulaya ne fyalo fimbi. Kucili ukusakamikwa pa fya kupwisha ukukansana kwa mitundu, pamo nga ukubongoloka kwa fyalo fyabela ku ncende beta ati Balkan, ukubalilapo ne nkondo yaba ku Bosnia e lyo kwisa ku kukansana kwaba ku Kosovo. Ilingi line ifyalo fyaba mu EU tafyumfwana pa lwa kupwisha ukukansana kwaba ku Bulaya ne fyalo fimbi. Apo ifyalo fyaba mu EU te fyalo ifitekwa no buteko bumo kabili tafyakwata ifunde limo line ilya kwampana ne fyalo fimbi, ilingi cila calo cilaicitila ifyo cilefwaya. E co, ukutemwisha ifyalo bekalamo e bwafya ubukalamba ubucilikila ukwikatana pa kupanga ‘United States of Europe.’

Ubwafya na bumbi ifyalo fya ku Bulaya fikwete bwa bulofwa bwa bantu abengi. Pa bantu amamilioni 160, amapesenti 10 aya bengabombe ncito malofwa. E co abantu ukucila pa mamilioni 16 malofwa. Mu fyalo ifingi abacaice, ababa nalimo amamilioni 92 pa mpendwa ya bekashi ba mu fyalo fyaba mu EU, balyesha na maka ukufwaye ncito lelo balifilwa ukushisanga. Te kuti tupape umulandu abengi balesosela ukuti ukupwisha ubulofwa bwa bantu abengi e bwafya bwakulisha ubuli ku Bulaya! Ukwesha konse ukufushako incito na ko kwalishupilila fye.

Lelo kucili ubwafya ubukalamba ubulecilikila ukwikatana.

Calo Nshi Cakulateka Fyonse?

Ukupanga ubuteko ubukalateka ifyalo ifyaba mu EU e bwafya bwakulisha ubulecilikila ifyalo ukwikatana ku Bulaya. Ifyalo fya ku Bulaya fifwile ukumfwana pa lwa maka ya kuteka ifyalo fyabo yantu fikaitemenwa ukupokwa. Ubuyo bwa fyalo fyaba mu EU bwa kupanga ubuteko bwa fyalo fyonse. Inyunshipepala ya Le Monde yatile nga ca kuti ifyalo fyafilwa ukucite ci, ninshi ukutendeka ukubomfya indalama sha yuro kukaba fye “buyantanshi bwa pa kashita akanono.” Nangu cibe fyo, calikosa ku fyalo fimo ukusumina ukupokwa amaka ya kuteka. Ku ca kumwenako, kateka wa calo cimo icaba mu EU asosele ukuti icalo cakwe “cafyalilwe ukuteka ifyalo fimbi, te kutekwa iyo.”

Ne fyalo ifyacepesha na fyo fine nafisakamikwa ukuti mu kuya kwa nshita ifyalo ifikalamba fikapoka amaka yonse kabili fikakaana no kupingulapo ukwingapumfyanya ifyo ifine filefwaya. Ku ca kumwenako, ifyalo ifyacepesha nafisakamikwa pa lwa fikapingulwa ukukuma ku fyalo umukabela amaofeshi yakalamba aya tubungwe twa fyalo fyaba mu EU. Uku kupingulapo nakucindama pantu utubungwe twa musango yo tulalenga incito ukufula mu fyalo twabamo.

Pa mulandu wa aya mafya ayalecilikila ukwikatana—amafya ya kukanaikatana mu fya bunonshi, inkondo, ubulofwa, no kutemwisha ifyalo bekalamo—kuti cayanguka ukumfwa ububi ukukutika ku lyashi lya kwikatana kwa fyalo fya ku Bulaya. Lelo icishinka cili ca kuti kale kale kwaliba ubuyantanshi ubukalamba nga nshi. Tacishibikwe ubuyantanshi ubukakonkapo. Amafya yakwete abalefwaya ukwikatanya ifyalo fya ku Bulaya yamo yene sana na yakwata amabuteko yonse aya bantunse.

Bushe kukabako ubuteko ubukapikulula amafya pamo nga ukukansana kwa mitundu, ubulofwa bwa bantu abengi, ubupiina, ne nkondo? Bushe cilimo amano ukutontonkanya pa lwa calo umo abantu bakekatana icine cine? Icipande cikonkelepo calayasuka mu nshila nalimo iyalamupapusha.

[Futunoti]

[Akabokoshi pe bula 14]

Indalama sha Yuro Nashitendeka Ukubomba!

Nangu cingati indalama sha museke ne sha mapepala ishibomfya ifyalo fyaba mu European Union shikalekelela ukubomba mu 2002, kale kale kuli amakwebo yashibimbamo ukubomfya indalama ayalependelwa mu ndalama sha yuro. Uku kwalula ukwa ndalama mulimo uukalamba untu amabanki yalebomba. Lelo, pali ndakai indalama sha mu fyalo fya mu EU ne ndalama sha yuro fyalilingana amaka. Ubukwebo bwa mu mastock exchange bucitilwa mu mayuro. Aba matuka ayengi na bashimakwebo balekambatikapo imitengo ya fipe mu mayuro na mu ndalama ifyalo fibomfya pali ndakai.

Amakwebo ya musango yo yakabila ukuteuluka sana, maka maka ku bacikalamba abengi, abashakalebomfya indalama babelesha isha madeutsche mark, amafranc, nelyo amalira. Nangu fye ni bamashini bakubomfya pa kubikisha no kufumya indalama ku banki e lyo na bamashini bakupendelako indalama pa kushitisha balekabila ukwalulwa. Pa kuti uku kwaluka kwende bwino, kuliko amakampeni yapekaniwa ayakweba abantu ukuti indalama sha yuro nashitendeka ukubomba na pa lwa fya kushibomfya.

Te mulandu na mafya ayashilapikululwa, indalama sha yuro nashitendeka ukubomba. Na kuba, balitendeka no kupanga indalama sha museke ne sha mapepala. Kabili uyu mulimo uukalamba nga nshi. Nangu fye ni mu calo icinono ica Netherlands, umwaba abekashi amamilioni 15, bamashini bakupangilako indalama bakalabomba pa myaka itatu iituntulu pa kupanga indalama sha museke amabilioni 2 na mamilioni 800 ne sha mapepala amabilioni 380 ukufika pa January 1, 2002. Nga shonse ishi indalama isha mapepala shali no kutulikwa umwina umo, kuti shafika amakilomita 20 mu muulu!

[Akabokoshi pe bula 15]

“Bushe Konaula Indalama sha Yuro”?

Ku kubangilila mu 1999, kwashele fye panono icipani ca European Commission, icangalila icipani ca European Union (EU), nga cawile icabipisha. Ici cipani capeelwe umulandu wa kufinsha, amafisakanwa, no kwafwilisha fye balupwa. Komiti yalipangilwe iya kufwailisha uyu mulandu. Ilyo komiti yafwailikishe pa milungu 6, yasangile ukuti icipani ca European Commission cali no mulandu wa kufinsha no kulufyanya imibombele. Lelo komiti yalefwailikisha umulandu tayasangile ubushinino bwa kuti abali muli ici cipani balinonkelepo.

Ilyo umulandu wasabankanishiwe, bonse abali mu cipani ca European Commission balilekele incito mu March 1999—kabili cintu bacitile tacatala acicitikapo. Caliletele ubwafya bukalamba ku fyalo fyaba mu EU. Magazini wa Time aitile ubu bwafya ati “Ukonaula Indalama sha Yuro.” Icikalenga ukwishiba fintu ubu bwafya bukambukila ukwikatana kwa fyalo fya ku Bulaya ni nshita fye nga yapitapo.

[Icikope pe bula 13]

Nomba nacanguka sana ukupita pa mipaka ya mu fyalo fya ku Bulaya

[Icikope pe bula 15]

European Central Bank, iyabela ku German mu musumba wa Frankfurt, yapangilwe mu 1998