Sayansi ni Bulapeli—Mo Ne Li Kalezi ku Itwaniseza

CAZIBA yo muñwi ya n’a itutile za mbyumbyulu wa lilimo ze 70, n’a tuha a shwa, a lika ka t’ata ku bala. Mwa mazoho a hae n’a sweli muputo wa n’a ñozi o n’o tokwa ku hatiswa. Ibe kuli n’a ziba kamba n’a sa zibi, muputo wa hae wo n’o ka cinca mubonelo wa batu ka za pupo. Hape ne u ka zusa kañi ye tuna mwa Krestendomu, mi ni kacenu le lu sa iponela ze zwile mwa kañi yeo.

Munna ya n’a tuha a shwa y’o ne li Nicolaus Copernicus, Mukatolika wa kwa Poland, mi f’o ne li ka 1543. Mwa buka ya Copernicus, ye twi On the Revolutions of the Heavenly Spheres, ne ku ñozwi kuli lizazi ki lona le ne li li fahal’a lipulaneti, isiñi lifasi. Ka yona fela buka yeo, Copernicus n’a yolisize tuto ye t’ata ku utwisisa ya kuli lifasi li fahal’a lipulaneti ze ñwi ka tuto ye bunolo hahulu ya kuli lizazi ki lona le li fahali.

Pili ne ku sa bonahali kuli taba yeo ne i ka tahisa kañi ye tuna. Mi libaka kikuli Copernicus n’a fitisize muhupulo wa hae wo ka maseme. Ku zwa f’o, Keleke ya Katolika, ye ne lumela tuto yeo ya kuli lifasi li fahali, ku bonahala kuli ne i sa isi pilu kwa mihupulo ya ba sayansi ka nako yeo. Nihaiba yena papa ka sibili n’a susuelize Copernicus ku hatisa buka ya hae yeo. Kono Copernicus ha to hatisa buka yeo, muhatisi yo muñwi ya boi a ñola kwa makalelo a buka yeo a li, tuto ya kuli lizazi ki lona le li fahali haki tuto ya niti kono ki tuto fela ya lipalo za ba sayansi.

Kañi Ya Tumbuka

Hamulaho kwa taha Galileo Galilei (1564-1642), caziba wa kwa Italy ya n’a itutile za mbyumbyulu, lipalo, ni sayansi, ili ya n’a li Mukatolika ni yena. Ka ku itusisa lihoho za n’a pangile ze na ni liiponi ze nca ze m’ata, Galileo a bona hande mwa mbyumbyulu ku fita ufi kamba ufi. Za n’a iponezi za mu kolwisa kuli Copernicus n’a nepile. Galileo hape a bona bundoli-ndoli fa lizazi, ili bo se bu bizwa cwale kuli sunspots, mi kacwalo a hanyeza tuto ye ñwi hape ye ba nga ka butokwa bafilosofi ni ba bulapeli ya kuli lizazi ha li koni ku cinca kamba ku bola.

Ka ku fapahana ni Copernicus, Galileo n’a hasanyize mihupulo ya hae ka bundume ni  ka tukufalelo. Mi n’a ezelize cwalo mwahal’a twaniso ya ba bulapeli, kakuli Keleke ya Katolika ne se i kalile ku nyaza patalaza tuto ya Copernicus. Kacwalo, Galileo ha t’o talusa kuli tuto ya Copernicus ne i nepahezi mi ni kuli hape ne i lumelelana ni Mañolo, keleke ya mu nga kuli ki mukeluhi. *

Galileo a ya kwa Roma kuli a yo itwanela kono a yo palelwa. Ka 1616, keleke ya mu laela ku tuhela ku luta mihupulo ya Copernicus. Galileo a kuziswa ka nakonyana. Kono ka 1632 a hatisa buka ye ñwi hape ye n’e yemela Copernicus. Silimo se ne si tatami luli, Kuta Ye Lwanisa Bukeluhi ya atulela Galileo ku pika tolongo ku fitela lifu. Kono kabakala ku bona kuli ki musupali, kapili-pili ba cinca katulo yeo mi ba mu tamela mwa ndu ya hae.

Batu ba bañata ba nga kuli kañi ya Galileo ni keleke i bonisa kuli sayansi ne i tuzi bulapeli mi kona kuli mane ne i tuzi Bibele. Kono sina mo lu ka bonela mwa taba ye tatama, ku nahana cwalo ki ku itibaza lika ze ñata.

[Litaluso za kwatasi]

[Siswaniso se si fa likepe 3]

Copernicus

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Siswaniso si zwa mwa Giordano Bruno and Galilei (German edition)

[Siswaniso se si fa likepe 3]

Galileo wa itwanela fapil’a Kuta ya Roma Ye Lwanisa Bukeluhi

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Siswaniso si zwa mwa The Historian’s History of the World, Vol. IX, 1904

[Manzwi a bañi ba siswaniso fa likepe 3]

Siswaniso sa kwatasi: Si bonisa muhupulo wa Copernicus wa kuli lizazi ki lona le li fahal’a lipulaneti