BUTATA: Baeteleli babañata ba likopano za bupolitiki ni ba bulapeli nebanani milelo yelwanisana ni lushango lwa Bibele. Hañata, nebaitusisanga maata abona kuli bapalelwise batu kuluwa Bibele, kuihatisa, kamba kuitoloka. Munyakisise mitala yemibeli yelatelela:

• Ibato ba ka 167 B.C.E.: Mulena wa Sigerike yabizwa Antiokusi Epiphanes, yanaabata kuhapeleza Majuda kuli baamuhele bulapeli bwa Sigerike, naalaezi kuli likopi kaufela za litaba za Mañolo A Siheberu lisinyiwe. Caziba wa litaba zeezahezi yabizwa Heinrich Graetz naañozi kuli makwambuyu ba mulena yo “nebapazulanga ni kucisa miputo ya Mulao fone baifumanela kaufela, mi nebabulaya batu bane babata kutiiswa ni kuomba-ombiwa ki litaba zene babala mwa miputo yeo.”

• Mwahalaa Lilimo za ma 500 A.D. ni ma 1500 A.D.: Baeteleli babañwi ba keleke ya Katolika nebanyemiswa ki taba ya kuli batu babañwi nebakutaza zene iluta Bibele mwa sibaka sa kuluta lituto za Katolika, kacwalo baanga mutu kaufela yanaanani libuka za Bibele mwa sibaka sa buka ya Lisamu mwa Silatini kuli ki mukwenuheli. Hamulaho wa mukopano omuñwi wa keleke, nekufilwe taelo ya kuli baana ba mwa keleke yabona “babate bakwenuheli bao mi baeze musebezi wo hande, ka busepahali, ni ka kukuta-kutela, . . . ka kutatuba mwa mandu kaufela ni mwa mizuzu ya mwa mubu, ili mokukulubelwa kuli kufumaneha bakwenuheli bao. . . . Ndu kaufela mokuka fumaneha mukwenuheli ikasinyiwa.”

Kambe batu bane balwanisa Bibele nebakonile kuifelisa, lushango lwayona nelusike lwabateñi kacenu.

MOIPUNYUHEZI BIBELE: Mulena Antiokusi naaezize ka taata kuli afelise Bibele mwa Isilaele, kono Majuda nese bakalile kupila mwa linaha zeñwi zeñata. Mane licaziba bakabangisa kuli linako za baapositola halito fitanga, Majuda babafitelela 60 pesenti nese bapila mwa linaha lisili isiñi mwa Isilaele. Majuda nebabulukanga likopi za Mañolo mwa masinagoge abona, ili Mañolo aswana ene batilo itusisa ba masika anaatile mwamulaho wabona, kukopanyeleza cwalo ni Bakreste.—Likezo 15:21.

Mwahalaa lilimo za ma 500 A.D. ni ma 1500 A.D., batu bane balata Bibele nebaitiisize hane banyandiswa mi nebazwezipili kutoloka ni kukopisa Mañolo. Mane kusika pangiwa kale mishini ya kuhatisa mwa lilimo za ma 1400 C.E., likalulo za Bibele mwendi nese lifumaneha mwa lipuo zeñata zekona kuba ze 33. Hamulaho wa fo, Bibele neitolokilwe ni kuhatiswa mwahalaa nako yekuswani hahulu.

ZEZWILE MWATEÑI: Kusina taba ni kubembiwa ki malena babamaata ni baeteleli ba bulapeli babasina hande zibo, Bibele ki yona buka yefilwe kwa batu babañata hahulu mi hape ki yona buka yetolokilwe mwa lipuo zeñata hahulu kwa libuka kaufela. Bibele itusize linaha zeñwi kutoma milao ni kutusa batu kuitusisa manzwi ayona mwa lipuo zabona, mi itusize batu babañata-ñata mwa bupilo bwabona.