Buikoneli Bwa DNA Bwa ku Buluka Litaba
PUPO YE MAKAZA
Buikoneli Bwa DNA Bwa ku Buluka Litaba
BA BA itusisa likompyuta ba banga ni litaba ze ñata hahulu ze tokwa ku bulukiwa ilikuli ba kone ku li fumana ka nako ye ba ka li tokwa. Ba sayansi ba bata ku cinca mukwa o itusiswa cwale wa ku buluka ka ona litaba ilikuli ba kone ku buluka litaba ka ku likanyisa mubulukelo o ipitezi hahulu—ona wa DNA.
Mu nyakisise taba ye: DNA, ye fumaneha mwa liselusi ze pila, i kona ku buluka mabilioni a litaba ze fumaneha mwa mibili ya lika ze pila. Bo Nick Goldman, ba kwa European Bioinformatics Institute, ba bulela kuli: “Lwa kona ku nga DNA yeo mwa masapo a lifolofolo ze ne swana sina litou . . . ni ku utwisisa litaba ze ku yona. DNA ki nto ye nyinyani hahulu mi i kona ku buluka litaba ze ñata hahulu, mi ha i tokwi malaiti kuli i buluke litaba, kacwalo ku bunolo ku i shimba ni ku i buluka.” Kana DNA ya kona ku buluka litaba ze ezizwe ki batu? Babatisisi ba bona kuli kwa konahala.
Ba sayansi ne ba konile ku beya mwa DNA mashango, maswaniso, ni litaba za ku teeleza feela sina mo ba beelanga litaba mwa lipangaliko za ku bulukela litaba. Hamulaho, ba sayansi bao ne ba konile ku nga litaba ze ne bulukilwe zeo mi ne ba li ngile ka mo ne li inezi luli. Ba sayansi ba lumela kuli kwapili, ka ku itusisa muezezo wo, 1 gramu ya DNA ya ku ipangela i ka kona ku buluka litaba ze kwana fa matapa a ma-CD a eza 3,000,000 mi litaba zeo za kona ku bulukiwa ka lilimo ze ñata-ñata. Ku bonahala kuli muezezo wo, wa kona ku buluka litaba kaufela ze mwa mabulukelo a litaba a mwa lifasi kaufela. Kamukwaocwalo, DNA i kona ku bulelwa kuli ki ‘sibulukelo sa litaba se si ipitezi hahulu.’
Mu bona cwañi? Kana buikoneli bwa DNA bwa ku buluka litaba ze ñata ne bu itahezi feela ka ku ipilaula? Kamba kana ne bu tahisizwe ki Mubupi?
Hape Mwendi Mwakona Kutabela Litaba Ze
MUZUHE!
Mubala Obenya wa Ndilu Obonahalanga fa Muselo wa Pollia
Muselo wo haki wa mubala wa ndilu. Kono ki nto mañi yetahisanga kuli ubonahale inge kuli ki wa mubala obenya wo?
MUZUHE!
Boya Bwa Mbao ya Mwa Liwate
Lifolofolo zeñwi zepila mwa mawate mokunani mezi abata hahulu, linani mukita omutuna wa mafula mwatasaa litalo zazona ili olitusa kufutumalelwa. Mbao ya mwa liwate yona iitusisanga nzila isili kuli ifutumalelwe.
MUZUHE!
Mululelo wa Muka Yepanga Linosi
Ki nto mañi yetahisa kuli mululelo omunde ili obunolo wa muka yepanga linosi ukone kutusa batu kupanga hande maroboti akona kufufa?
MUZUHE!
Butwa Bwa Kwa Sahara Bobubonahala Inge Silivera Bobubupehile ka Nzila Yebusileleza Kwa Kucisa
Butwa bobuipitezi bo ki bobuñwi bwa lifolofolo zekona kutiyela kucisa. Ki nto mañi yetusa butwa bo kutiyela kucisa hahulu?
MUZUHE!
Tunaka Twa Liñongolo za Mwa Mawate
Liñongolo za mwa mawate likumalelanga kwa lika zeñwi ka kuitusisa tunaka tolinani tona. Kuutwisisa motusebeleza tunaka to kwakona kutusa batu kufumana linzila zenca zende za mwakungungahanyeza lisebeliso zeñwi kwa miyaho, kamba kuswalanisa misifa ni masapo.
