ANG Egipto amo ang una nga kagamhanan sa kalibutan sa kasaysayan sang Biblia. Kilala ini bangod sa mga pyramid kag sa Suba Nilo. Sa idalom sang paggahom sini, naporma ang pungsod sang Israel. Diri man natawo kag gintudluan si Moises, ang nagsulat sang una nga lima ka tulun-an sang Biblia. Ang ginsulat bala ni Moises parte sa Egipto pareho sa ginasiling sang kasaysayan kag arkeolohiya? Binagbinaga ang pila ka halimbawa.

Mga titulo kag terminolohiya.

Ang isa ka kasaysayan masiling nga masaligan paagi sa mga detalye sini pareho sang kustombre, pamatasan, ngalan kag titulo sang mga opisyales, kag iban pa. Kamusta ang una nga duha ka tulun-an sa Biblia nga Genesis kag Exodo? Ginkomentuhan ni J. Garrow Duncan ang tulun-an nga Genesis nga nagaistorya sang kabuhi ni Jose, ang bata nga lalaki sang patriarka nga si Jacob, kag ang tulun-an sa Biblia nga Exodo. Sa iya libro nga New Light on Hebrew Origins, sia nagsiling: “Nahibaluan gid [sang manunulat sang Biblia] ang lenguahe, kustombre, ginapatihan, kabuhi sa palasyo, pamatasan kag mga opisyales sang Egipto.” Nagdugang pa sia: “Husto gid ang titulo nga gingamit [sang manunulat] kag suno gid sa kon paano ini ginagamit sadto. . . . Ang paggamit sang tinaga nga Paraon sa lainlain nga tion, nagapamatuod nga masaligan gid ang mga manunulat kag sunado nila ang kabuhi sa Egipto sa Daan nga Testamento.” Nagsiling man si Duncan: “Kon ang mga karakter nagaatubang kay Paraon, sa istorya [sang manunulat], ginagamit niya ang husto nga lenguahe kag pamatasan sa palasyo.”

Paghimo sing tisa.

Sang nangin ulipon ang mga Israelinhon sa Egipto, naghimo sila sing tisa nga human sa daga kag dagami. (Exodo 1:14; 5:6-18) * Mga pila ka tuig ang nagligad, ang libro nga Ancient Egyptian Materials and Industries nagsiling: “Magluwas sa Egipto, pila lang gid ang lugar nga [nagahimo sing tisa]. Asta subong may mga tisa gihapon sila nga ginabulad nga amo ang  ginagamit sang pungsod sa pagpanukod pareho sang ginahimo nila sang una.” Ginasugid man sang libro nga “kinabatasan sang mga Egiptohanon ang paggamit sang dagami sa paghimo sang tisa.” Ginapamatud-an pa gid sini nga husto ang rekord sang Biblia.

Pagpamarbas.

Ang Hebreo nga mga lalaki sang una nagapalaba sang bungot. Pero, ang Biblia nagsiling nga namarbas si Jose antes sia nagkadto kay Paraon. (Genesis 41:14) Ngaa? Kay amo ini ang kustombre kag pamatasan sang mga Egiptohanon. Para sa ila, mahigko ka kon malaba ang imo bungot. “Ginapabugal gid sang [mga Egiptohanon] nga nagapamarbas sila,” siling sang libro nga Everyday Life in Ancient Egypt. Nakita sa ila mga lulubngan ang mga labaha, buntis, espiho, pati na ang mga suludlan sini. Maathag nga isa gid ka maid-id nga manunulat si Moises. Amo man sini ang iban nga manunulat sang Biblia nga nagrekord sang mga hitabo parte sa dumaan nga Egipto.

Pagnegosyo.

Si Jeremias, nga nagsulat sang duha ka tulun-an sang Hari, naghatag sing espesipiko nga mga detalye parte sa pagbaklanay nanday Hari Solomon kag sang mga Egiptohanon kag Hethanon sang mga kabayo kag kangga. Ang isa ka kangga nagabili sing “600 ka bilog nga pilak, kag ang kabayo 150,” ukon 25 porsiento sang bili sang isa ka kangga, siling sang Biblia.—1 Hari 10:29, Ang Pulong sang Dios, APD.

Suno sa libro nga Archaeology and the Religion of Israel, ginapamatud-an sang Griego nga istoryador nga si Herodotus kag sang mga nakutkutan nga grabe ang baligyaanay sang mga kabayo kag kangga sang paghari ni Solomon. Ang matuod, “ginkasugtan nga ang apat ka kabayo . . . katumbas sa isa ka kangga sang mga Egiptohanon,” siling sang libro. Nagahisanto gid ini sa ginasiling sang Biblia.

Inaway.

Ginsambit man nanday Jeremias kag Esdras ang pagsalakay ni Paraon Sisak sa Juda. Espesipiko nila nga ginsiling nga natabo ini sang “ikalima nga tuig ni Hari Roboam” ukon Rehoboam sang Judea ukon sang 993 B.C.E. (1 Hari 14:25-28; 2 Cronica 12:1-12) Sa sulod sang malawig nga tion, ang Biblia lamang ang may rekord sini nga pagsalakay. Pero sang ulihi, may nadiskobrehan nga isa ka laragway sa dingding sang templo sang Egipto sa Karnak (dumaan nga Thebes).

Makita diri si Sisak, nga nagatindog sa atubangan sang dios nga si Amon, nga nagabunal sa mga bihag. Makita man diri ang mga ngalan sang  nasakop nga mga banwa sang Israel, nga ang kalabanan sini mabasa sa Biblia. Dugang pa, mabasahan man diri “Ang Duta nga Ginbakal ni Abraham”—ang pinakadaan nga rekord sa Egipto nga nagsambit sa patriarka nga si Abraham sa Biblia.—Genesis 25:7-10, Maayong Balita nga Biblia, MB.

Maathag nga ang mga manunulat sang Biblia wala lang nagahimuhimo sang istorya. Bangod nahibaluan nila nga may salabton sila sa Dios, ginsulat nila kon ano ang matuod, bisan pa makahuluya ini, pareho sang pagpierde ni Sisak sa Juda. Gani lain gid sila kon ikumparar sa Egiptohanon nga mga manunulat sang una nga naghinago sang mga detalye nga mahimo magpakahuya sa ila mga manuggahom ukon katawhan.

Si Jehova nga Dios lamang, nga Awtor sang Biblia, ang wala nagakapaslawan sa pagtagna sa palaabuton. Halimbawa, gin-inspirar niya si Jeremias nga magtagna parte sa duha ka siudad sa Egipto, ang Memfis kag Thebes. Ang Memfis ukon Nop, kilala anay nga sentro sang negosyo, pulitika, kag relihion. Pero nagsiling ang Dios: “Malaglag ang Memfis kag mangin mamingaw ini kag wala sing may mabilin nga tawo.” (Jeremias 46:19, APD) Amo gid sini ang natabo. Suno sa libro nga In the Steps of Moses the Lawgiver ginpanguha sang mga Arabo “ang dalagku nga kagulub-an sang Memfis” kag ginhimo ini nga quarry. Nagsiling pa ini nga sa subong, “wala gid sing bato nga nagaulhot sa maitom nga mga balas . . . sa palibot sang dumaan nga siudad.”

Amo man sini ang natabo sa Thebes, nga ginatawag anay No-amon ukon No, pati na sa ila wala sing gahom nga mga dios. Ining kapital anay sang Egipto amo ang sentro sang pagsimba sa dios nga si Amon. Parte sa sini, si Jehova nagsiling: “Silutan ko si Amon, . . . lakip ang Egipto, kag ang iya sini mga dios kag mga hari [Paraon]. . . . kag itugyan ko sila sa mga luyag magpatay sa ila, kay Haring Nabucodonosor sang Babilonia.” (Jeremias 46:25, 26, MB) Subong gintagna, ginsakop sang Babilonia ang Egipto kag ang kilala nga siudad sini nga No-amon. Dayon, sang ginsalakay pa gid ini sang manuggahom sang Persia nga si Cambyses II sang 525 B.C.E., amat-amat ini nga nagluya. Sang ulihi, ginlaglag na gid ini sang Roma. Indi pareho sa bisan ano nga libro, ang Biblia nagaunod sang sibu nga tagna nga nagapasalig sa aton kon ano ang matabo sa palaabuton.

Ang una nga tagna nga ginrekord sa Biblia ginsulat ni Moises sang Egipto pa ang kagamhanan sa kalibutan. * Sa Genesis 3:15 nagtagna ang  Dios nga magapatubas sia sang “kaliwat” ukon binhi nga magadugmok kay Satanas kag sa iya binhi—ang mga nagasunod sa kalautan ni Satanas. (Juan 8:44; 1 Juan 3:8) Ang panguna nga “binhi” sang Dios amo ang Mesias nga si Jesucristo.—Lucas 2:9-14.

Ang paggahom ni Cristo magasakop sa bug-os nga duta kay dulaon niya ang tanan nga kalautan kag ang makahalalit nga paggahom sang tawo. Indi na ‘maggahom ang tawo para halitan ang iya isigkatawo.’ (Manugwali 8:9, APD) Dugang pa, pareho kay Josue sang una nga nagdumala sa Israel pakadto sa Ginsaad nga Duta, dumalahan man ni Jesus ang mahinadlukon sa Dios nga “dakung kadam-an” sa mas daku pa nga “Ginsaad nga Duta”—ang natinluan nga duta nga isa ka paraiso.—Bugna 7:9, 10, 14, 17; Lucas 23:43.

Inang matahom nga paglaum nagapahanumdom sa aton sang isa pa ka tagna nga ginrekord sang panahon sang dumaan nga Egipto. Ini nga tagna sa Job 33:24, 25 nagasiling nga banhawon sang Dios ang mga tawo halin sa “boho” ukon lulubngan. Magluwas sa makalampuwas sa nagahilapit nga kalaglagan sang mga malauton, minilyon nga napatay ang pagabanhawon kag may paglaum nga mabuhi sing walay katapusan sa Paraiso sa duta. (Binuhatan 24:15) “Ang tolda sang Dios yara sa mga tawo,” siling sang Bugna 21:3, 4. “Pahiran niya ang tagsa ka luha sa ila mga mata, kag wala na sing kamatayon, ukon paglalaw ukon paghibi ukon kasakit pa.”

Ang masaligan nga kasaysayan kag tagna padayon nga binagbinagon sa masunod nga mga artikulo. Ang kagamhanan sang kalibutan nga pagabinagbinagon pagkatapos sang Egipto amo ang dumaan nga Asiria.