Umusumba wa Korinti “Umwali Ifyabu Fibili”

NGA mwamona pali mapu ya calo ca Grisi, mukasanga ukuti ulubali lukalamba ulwa ici calo lwaba muli bemba kabili calikwata ne ncende imo ku kapinda ka ku kulyo iimoneka kwati cishi icikalamba. Icaikatanya ishi ncende shibili, ni ncende imo iyaba nalimo amakilomita 6 mu bufumo. Iyi ncende e yaikatanya incende yaba nge cishi iyaba ku kapinda ka ku kulyo e lyo ne ncende ikalamba iyaba ku kapinda ka ku kuso.

Kwaliba na cimbi icalenga iyi ncende ukucindama nga nshi. Baita ati ubulalo bwa pali bemba pantu ku kabanga kwaba amenshi ayo beta ati Saronic Gulf, ayapoosa muli Bemba wa Aegean na muli Bemba wa Mediterranean ku kabanga. E lyo ku masamba kwaba amenshi ayo beta ati Gulf of Corinth, ayapoosa muli Bemba wa Ionian, muli Bemba wa Adriatic, na ku masamba ya Bemba wa Mediterranean. Pa kati paba umusumba wa Korinti, incende yacindama iyo umutumwa Paulo alepitamo ilyo alebomba bumishonari, kabili uyu umusumba walishibikwe sana kale pa mulandu wa kuti wali uukankaala, abantu baleikala bwino, kabili mwali ifyabipa ifingi.

Umusumba Uwabela Apasuma

Umusumba wa Korinti wabela lwa ku masamba ya ilya ncende yacindama twacilandapo iyaba ngo bulalo. Wakwata ifyabu fibili, cimo caba ku masamba kabili bacita ati Lachaeum e lyo cimbi caba ku kabanga ico beta ati  Kenkerea. Ici e calengele Strabo, umwina Grisi uwaishiba sana pa fyalo, ukulondolola ukuti mu musumba wa Korinti “mwali ifyabu fibili.” Apo uyu musumba wabelele apasuma, abantu ba mu fyalo ifyalekanalekana balepita muli uyu musumba, kabili e waleangalila ubukwebo ku kapinda ka ku kuso kabili no bukwebo bwa pa menshi ku kabanga.

Ukufuma fye ku kale, amato ukufuma ku kabanga (e kuti ku Asia Minor, ku Siria, ku Foinike, na ku Egupti) e lyo na ku masamba (ku Italia na ku Speni) yaleisa ne fipe, kabili abantu baleikisha ifipe pa cabu no kufitwala ku cabu icabelele ku lubali lumbi. Nga bafika kulya, ifipe balefibika mu mato yambi no kutwalilila no lwendo lwabo. Utumato utunono twena baletupisha fye pa mulundu, ukubomfya inshila iyo baleita ati diolkos.—Moneni  akabokoshi pe bula 27.

Cinshi calelenga abale-enda na mato ukulapita pa mulundu ukucila ukuya fye na bemba? Pantu calebapusushako ku mafya ya fikuuku fya mwela wa pali bemba apo bali no kulaenda amakilomita 320 lwa ku kapinda ka ku kulyo aka Peloponnese. Abale-enda mu mato tabalepita muli iyi ncende, pantu abantu baleti: “Nga wapita kuli iyi ncende, ninshi capwa wafwa.”

Ifyo Icabu Cabunda Ica Kenkerea Caali

Icabu ca Kenkerea icali nalimo amakilomita 11 ku kabanga ka Korinti, e palefikila amato ayalefuma ku Asia. Muno nshiku ici cabu calibundako lubali pa mulandu wa finkukuma ifyacitike ku kupwa kwa mu ma 300 C.E. Strabo alondolwele ukuti ku cabu ca Kenkerea kwaleya sana abantu kabili kwali sana icuma, kabili umwina Roma uwasambilila sana Lucius Apuleius acitile ati “icabu icalumbuka kabili icikalamba apaleisa sana amato ukufuma ku fyalo ifingi.”

Mu nshiku sha bena Roma, ici cabu cakwete incende shibili apo baleninina amato. Palefikila na mato ayalepele amamita 40. Ilyo baimbile ku kulyo kwa ici cabu basangileko ifitantala fye tempele ilyo batila nalimo e mo balepepela kalesa ako baleita ati Isis. E lyo batila ifikuulwa ifyaba ku lubali lumbi ulwa ici cabu e mo balepepela kalesa ako baleita ati Aphrodite. Abantu basumine ukuti utu tulesa tubili e twaleafwilisha abale-enda na mato.

Amakwebo ayakumine amato ayalecitwa pali ici cabu nalimo e yalengele umutumwa Paulo ukulapanga amatenti mu Korinti. (Imilimo 18:1-3) Icitabo ca In the Steps of St. Paul catila: “Ilyo inshita ya mpepo yalepalama, abalepanga  amatenti ne fisalu fya kupindulwilako amato mu Korinti, balekwata sana ifingi ifya kupanga ica kuti limo balefilwa no kupanga fyonse. Nomba pa fyabu fyonse fibili paleba amato kabili abale-ensha amato balefwaisha ukubikako ifipya no kuyawamya pantu ninshi iyi nshita balisala babemba. Kanshi abaleshitisha ifintu na mato mu Lachaeum na mu Kenkerea baleshita sana ifisalu fya ku mato kuli bonse abalefibila.”

Ilyo Paulo aikele mu Korinti pa myeshi ukucila 18, aendele mu bwato ukufuma ku Kenkerea ukuya mu Efese mu 52 C.E. (Imilimo 18:18, 19) Mu myaka ine (4) iyakonkelepo, icilonganino ca Bena Kristu calipangilwe mu Kenkerea. Baibolo itweba ukutila Paulo alombele Abena Kristu ba mu Roma ukwafwilisha namayo Umwina Kristu, Febi, uwa “mu cilonganino ca mu Kenkerea.”—Abena Roma 16:1, 2.

Muno nshiku, abatandala ku Kenkerea baloowa mu menshi ayasuma ninshi balemona ne ci cabu icabunda. Abengi tabeshiba no kuti kale sana, pali ici cabu Abena Kristu baleshimikilapo e lyo na bantu balecitilapo sana amakwebo. E fyo caba na ku cabu cimbi icali mu Korinti, ica Lechaeum, icabelele ku masamba.

Icabu ca Lechaeum Icabelele ku Masamba

Umusebo baleita ati Umusebo wa Lechaeum wafumine ku maliketi ya mu Korinti no kuya ku cabu cali amakilomita yabili ukufuma ku Korinti, ico baleita ati Lechaeum. Abapangile ici cabu balimbile mu lulamba lwa bemba pa kuti bapange ici cabu no kubikamo fimo pa kuti balecingilila amato ku mwela ukali uwalefuma kuli bemba. Pali inshita ilyo ici cabu cali e cabu icikalamba nga nshi mu Mediterranean. Abemba ifya kale no kusambililako, balisanga ifyashele ku lupungu lwa malaiti ulwa pali bemba e lyo ne cimpashanya ca kalesa ka baGriki aka pa menshi ako baleita ati Poseidon ninshi nakekata umulilo.

Mu mbali ya Musebo wa Lechaeum, umwakuulilwe ne fibumba mu mbali, mwali utushila, ifikuulwa fya buteko, amatempele, e lyo na matuuka. Pali iyi ncende, Paulo afwile alesangapo abantu abaleisapo mu kushita ifipe, e lyo paleba na bashalekwata ifya kucita, abaleshitisha mu matuuka, abasha, bashimakwebo, e lyo na bambi, abo aleshimikila.

Pa cabu ca Lechaeum tapaleya fye amato ya makwebo lelo paleya na ya nkondo. Bamo batila ubwato bwa nkondo bumo ubwawamishe sana, babupangile mu ncende balepangilamo amato mu Lechaeum. Uwabalilepo ukupanga ubu bwato ni Ameinocles, umwina Korinti kabili abupangile mu ma 700 B.C.E. Abena Atena babomfeshe ubu bwato pa kucimfya abena Persia mu 480 B.C.E.

Pali ici cabu apalecitika ifintu ifingi kale nomba  “paisula fye amatete.” Tapaba nangu cimo icilanga no kuti kale sana apa e pali icabu icikalamba nga nshi mu Mediterranean.

Abena Kristu Bali mu Korinti Balikwete Amafya

Ifi fyabu fyaleleta amato ya makwebo, kabili muli aya mato mwaleba na bantu abaleisa ne fintu ifipya ifyo abantu ba muli uyu musumba baletemwa sana. Ifi fyabu fyalengele mu musumba mube sana ubukwebo ne cuma. Aba mu musumba wa Korinti balepanga sana icuma pantu balininike sana umusonko wa pa fyabu e lyo ne ndalama sha kulipila pa kupisha ifipe na mato pa mulundu. Abalepisha ifipe muli uyu musumba nabo balebalipilisha. Ku mpela ya mu ma 600 B.C.E., indalama ubuteko bwafumishe ku misonko ya pa maliketi na ku fyabu shalifulile ica kuti ubuteko bwatile abekala musumba bena belalipilako umusonko!

Indalama shimbi shalefuma kuli bashimakwebo abaleya mu kutubilisha muli uyu musumba. Abengi balekwata amaparte uko balesangalala icine cine no kucita ifyabipa. Abale-enda mu mato baleya na ku Korinti no kunonsha uyu musumba. Nge fyo Strabo alondolwele, aba bantu tabalesakamana ifyo balebomfya indalama. Abekashi ba muli uyu musumba balebomba imilimo yalekanalekana, ukubikako fye no kulungisha amato.

Batila mu nshiku sha kwa Paulo, muli uyu musumba mwali abantu nalimo 400,000, kabili takwali abantu mu misumba imbi abafulile ukucila aba muli uyu musumba ukufumyako fye aba mu Roma, mu Alekisandria, na mu Antioke ya mu Siria. Mu Korinti mwaleikala abaGriki, abena Roma, abena Siria, abena Egupti, na baYuda. Abantu abalekanalekana baleisa muli uyu musumba ukubomfya ifi fyabu. Pali aba bantu paleba abatandashi, abaleisa mu kutamba ifyangalo, aba fisela, aba kusambilila, bashimakwebo e lyo na bambi fye. Aba bantu balepeele ifya bupe mu matempele no kutuula amalambo kuli tulesa. Ifi fyonse fyalengele umusumba wa Korinti ukuba uukankaala, lelo fyalengele na bantu ukusambilila ukucita ifyabipa.

Icitabo ca In the Steps of St. Paul, catila: “Aba mu musumba wa Korinti, uwali pa kati ka fyabu fibili, batendeke ukukonkelesha imibele yabipa iya bantu ba ku fyalo fimbi abaleisa na mato.” Abantu ba ku kabanga na ku masamba balekumanina mu Korinti no kuleta imisango yabo iyabipa. Ici calengele ukuti abantu ba mu Korinti babe ne mibele iibi nga nshi, kabili umusumba wa Korinti e mwalecitwa sana ifyabipa mu Grisi monse. Kanshi abantu nga baleti umuntu aba ngo mwina Korinti, ninshi baleti aba ne misango iibi nga nshi.

Ifi abantu ba muli uyu musumba batemenwe ifyuma no kucita ifyabipa, caletele amafya ku Bena Kristu pantu abakanacenjela, bucibusa bwabo na Lesa nga bwalyonaike. Abasambi ba kwa Yesu abali mu Korinti balekabila ukufundwa pa kuti batwalilile ukucita ifyawama mu menso ya kwa Lesa. E co Paulo alandile ukuti ukuitemwa, ukufinsha, no kuba ne misango iibi fintu ifyabipa nga nshi, ilyo alembele amakalata ku bena Korinti. Ilyo mulebelenga aya makalata, kuti mwamona ukuti ifintu fyalyafishe ku Bena Kristu ba mu Korinti.—1 Abena Korinti 5:9, 10; 6:9-11, 18; 2 Abena Korinti 7:1.

Lelo filya mu Korinti mwaleisa abantu abalefuma ku fyalo fyalekanalekana mwali no busuma. Lyonse balesambilila ifintu ifipya. Abaleikalamo balesumina ukumfwako na kuli bambi ukucila filya aba mu misumba imbi iyo Paulo atandalile bali. Umuntu umo uulanda pa fya mu Baibolo atile: “Abantu abalefuma ku fyalo fya ku masamba ne fya ku kabanga balekumanina muli uyu musumba umwali ifyabu. Ici calengele ukuti abekashi beshibe amano ya bantu bambi ne mipepele yabo.” Kanshi mwali imipepele iingi, kabili ici calengele ukuti Paulo aleshimikila ukwabula ubwafya.

Ifyabu fibili ifyali mu Korinti, ica Kenkerea ne ca Lechaeum, fyalyafwile umusumba ukunonka no kulumbuka. Lelo ifyabu fimo fine fyalengele ifintu ukwafya ku Bena Kristu abaleikala mu Korinti. E fyaba ne calo twikalamo. Mwaba ifintu pamo nga ukutemwisha indalama ne misango yabipa ifingonaula bucibusa bwesu na Lesa. Kanshi, na ifwe tufwile ukubika amano ku kufunda ukwaba mu makalata Paulo alembele ku Bena Kristu ba mu Korinti.

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 24]

 UKUPISHA AMANO PA MUSHILI UKO BALEITA ATI DAOLKOS

Ku mpela ya mu ma 600 B.C.E., ilyo bafililwe ukupanga umufolo, kateka wa mu Korinti, Periander, apangile apa kupishisha amato pa mushili. * Iyi nshila baleita ati diolkos, icalola mu kuti “ukupisha pa muulu.” Uyu umusebo baupangile na mabwe, e lyo babikamo ne nyanji sha mapulanga apo balesuba amafuta. Amato yalefikila pa cabu cimo, baikishamo ifipe, bafibika mu cikocikala, e lyo nomba abasha bafisenda ukutwala ku cabu cimbi. Amato ayanono yena baleyapisha fye pa mulundu, limo ninshi muli ne fipe.

[Futunoti]

[Mapu pe bula 22]

(Nga mulefwaya ukumona mapu, moneni muli magazini)

ICALO CA GRISI

Gulf of Corinth

Icabu ca Lechaeum

Apabelele Korinti kale

Kenkerea

Incende ya Korinti

Saronic Gulf

Peloponnese

BEMBA WA IONIAN

Cape Malea

BEMBA WA AEGEAN

[Icikope pe bula 22]

Amato ayasenda ifipe yalapita mu Korinti pali lelo

[Icikope pe bula 23]

Icabu ca Lechaeum

[Icikipe pe bula 23]

Icabu ca Kenkerea

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikipe pe bula 22]

Todd Bolen/Bible Places.com