Ang Karaang mga Tigkopyag Manuskrito ug ang Pulong sa Diyos

ANG Hebreohanong Kasulatan nahuman pagsulat sa hinapos nga bahin sa ikalimang siglo W.K.P. Sa misunod nga mga siglo, ang Hudiyong mga eskolar, ilabina ang mga Sopherim ug sa ulahi ang mga Masorete, maampingon kaayo sa ilang paningkamot sa pagpreserbar sa Hebreohanong mga sinulat. Apan, ang labing karaang mga basahon sa Bibliya gisulat panahon pa ni Moises ug Josue, usa ka libo ka tuig una pa sa panahon sa mga Sopherim. Ang gisulatan sa maong mga basahon dili lig-on; busa angay kining kopyahon sa daghang beses. Aduna bay impormasyon nga mabatonan bahin sa trabaho sa mga tigkopya ug manuskrito nianang panahona? Diha bay batid nga mga tigkopya ug manuskrito sa karaang Israel?

Ang mabatonan na lang karon nga labing karaang mga manuskrito sa Bibliya mao ang pipila ka bahin sa Linukot nga mga Basahon sa Patayng Dagat, nga ang uban niini gikopya niadto pang ikatulo ug ikaduhang siglo W.K.P. “Wala na kitay makitang karaang mga kopya sa bisan unsang bahin sa Bibliya,” matod ni Propesor Alan R. Millard, eskolar sa mga pinulongan ug arkeolohiya sa Tungang Sidlakan. Siya midugang: “Pinaagi sa pagtuon bahin sa kultura sa silingang mga nasod, atong masayran kon giunsa pagkopya sa karaang mga tigkopya ang mga manuskrito, ug ang maong kahibalo makatabang sa pagsusi kon unsa ka tukma ang Hebreohanong mga sinulat ug ang kasaysayan niini.”

Ang Pagkopya ug Manuskrito Kaniadto

Upat ka libo ka tuig kanhi, ang Mesopotamia dunay daghang sinulat bahin sa kasaysayan, relihiyon, balaod, edukasyon, ug balak. Dunay daghang tunghaan alang sa pagsulat o pagkopya, ug ang usa sa mga leksiyon nga gitudlo mao ang maampingong pagkopya ug mga manuskrito. Gamay ra kaayong kausaban ang nakita sa mga eskolar karon diha sa Babilonyanhong mga sinulat nga gikopya ug daghang beses sulod sa usa ka libo ka tuig o kapin pa.

Dihay mga tigkopya usab sa ubang mga dapit. Ang The Oxford Encyclopedia of Archaeology in the Near East nag-ingon: “Ang tigkopya nga taga-Babilonya nga nagkinabuhi sa tungatunga sa ikaduhang milenyo W.K.P. malagmit pamilyar sa mga pamaagi nga gigamit diha sa ubay-ubayng mga sentro sa mga tigkopya sa tibuok Mesopotamia, Sirya, Canaan, ug bisan sa Ehipto.” a

Ang propesyon ingong tigkopya giisip nga dungganon sa Ehipto panahon ni Moises. Ang mga tigkopya kanunayng nagkopya ug mga manuskrito. Ang maong trabaho gipakita diha sa mga dekorasyon sa usa ka lubnganan sa Ehipto nga gigama kapin na sa upat ka libo ka tuig kanhi. Ang  ensiklopedia nga gikutlo sa ibabaw naghisgot bahin sa karaang mga tigkopya nianang panahona: “Sa ikaduhang milenyo W.K.P., sila nakakopya ug mga sinulat nga nag-asoy bahin sa bantogang mga sibilisasyon sa Mesopotamia ug Ehipto ug mihimog mga lagda alang sa propesyonal nga mga tigkopya.”

Apil sa maong “mga lagda” mao ang pagdugang ug mga colophon nga isulat diha sa gikopya nga manuskrito. Nasulat diha sa mga colophon ang mga ngalan sa tigkopya ug tag-iya sa papan, ang petsa, ang orihinal nga materyal nga gikopyahan sa papan, ang gidaghanon sa lumbay sa mga pulong, ug uban pa. Ang tigkopya kasagarang mosulat: “Kini gitandi ug gikopya gikan sa orihinal.” Kining mga detalyeha nagpakita nga ang tukmang pagkopya hinungdanon kaayo alang sa karaang mga tigkopya.

Si Propesor Millard nga gikutlo sa ibabaw miingon: “Ang mga tigkopya adunay seguradong paagi sa pagsusi ug paghimog koreksiyon sa mga manuskrito aron dili sila masayop. Ang pipila niining mga paagiha, ilabina ang pag-ihap sa lumbay o mga pulong, gigamit usab sa mga Masorete sa unang bahin sa Edad Medya.” Busa sa panahon ni Moises ug Josue, ang maampingon ug tukma nga pagkopya sa mga manuskrito nabatasan na didto sa Tungang Sidlakan.

Ang mga Israelinhon ba may batid usab nga mga tigkopya? Unsa may gipakita sa kaundan sa Bibliya?

Ang mga Tigkopya sa Karaang Israel

Si Moises nagdako ingong membro sa panimalay ni Paraon. (Exodo 2:10; Buhat 7:21, 22) Sumala sa mga nagtuon bahin sa karaang Ehipto, si Moises lagmit gitudloan nga mahimong batid sa pagbasa ug pagsulat sa pinulongan sa Ehipto ug labing menos sa pipila ka katakos sa pagkopya. Diha sa iyang librong Israel in Egypt, si Propesor James K. Hoffmeier miingon: “Adunay pamatuod sa giingon sa Bibliya bahin sa katakos ni Moises sa pagrekord ug mga hitabo, paghimog talaan bahin sa mga ruta sa panaw, ug sa paghimo sa uban pang mga buluhaton nga ginahimo sa mga tigkopya.” b

Ang Bibliya naghisgot ug uban pang mga tawo sa karaang Israel nga may katakos sa pagkopya.  Sumala sa The Cambridge History of the Bible, si Moises “nagtudlo ug mga opisyales nga mahibalong mobasa ug mosulat . . . sa pagtala sa mga desisyon ug mga sistema sa pag-organisar sa mga tawo.” Kini nga obserbasyon gibase sa Deuteronomio 1:15, nga nag-ingon: “Busa gikuha ko [Moises] ang mga pangulo sa inyong mga tribo . . . ug gibutang sila ingong mga pangulo ibabaw ninyo, mga pangulo sa linibo ug mga pangulo sa ginatos ug mga pangulo sa tagkalim-an ug mga pangulo sa tagnapulo ug mga kadagkoan sa inyong mga tribo.” Kinsa ang maong mga kadagkoan?

Ang Hebreohanong pulong alang sa “kadagkoan” daghang beses nga mabasa diha sa mga teksto sa Bibliya nga naghisgot bahin sa panahon ni Moises ug Josue. Gipatin-aw sa lainlaing mga eskolar nga kining pulonga nagkahulogang “sekretaryo nga maoy motala,” “usa ka tawo nga maoy ‘mosulat’ o ‘morekord,’” ug “usa ka opisyal nga magsilbing sekretaryo nga motabang sa huwes.” Kay makadaghan man mabasa kini nga Hebreohanong pulong, kini nagpakita nga dihay ubay-ubayng mga sekretaryo sa Israel niadtong panahona ug nga sila daghag responsibilidad sa dihang bag-o pang nagsugod ang administrasyon sa maong nasod.

Ang ikatulong pamatuod adunay kalabotan sa mga saserdote sa Israel. Ang Encyclopaedia Judaica nag-ingon nga ang mga saserdote “kinahanglang mahibalong mobasa ug mosulat tungod sa ilang relihiyoso ug sekular nga mga katungdanan.” Pananglitan, gisugo ni Moises ang mga anak nga lalaki ni Levi: “Sa kataposan sa matag pito ka tuig, . . . pagabasahon mo kining balaod atubangan sa tibuok Israel.” Ang mga saserdote nahimong mga tigtipig sa opisyal nga kopya sa Balaod. Silay nag-awtorisar ug nagdumala sa paghimog mga kopya.—Deuteronomio 17:18, 19; 31:10, 11.

Matikdi kon sa unsang paagi gihimo ang unang kopya sa Balaod. Sa kataposang bulan sa iyang kinabuhi, gisultihan ni Moises ang mga Israelinhon: “Sa adlaw nga kamo motabok sa Jordan ngadto sa yuta nga ihatag kanimo ni Jehova nga imong Diyos, magpatindog ka usab ug dagkong mga bato ug magpaputi niana sa apog. Ug magsulat ka diha niana sa tanang pulong niini nga balaod.” (Deuteronomio 27:1-4) Human mapukan ang Jerico ug Ai, ang mga Israelinhon nagtapok didto sa Bukid sa Ebal, nga nahimutang sa sentro sa Yutang Saad. Gisulat ni Josue diha sa mga bato sa halaran ang “usa ka kopya sa balaod ni Moises.” (Josue 8:30-32) Ang pagkulit sa maong mga pulong nagkinahanglag mga tawo nga mahibalong mosulat ug mobasa. Kini nagpakita nga ang unang mga Israelinhon may kahibalo ug katakos nga gikinahanglan aron tukmang mapreserbar ang sagradong mga sinulat.

Ang Pagkatukma sa Kasulatan

Human sa panahon ni Moises ug Josue, daghang uban pang Hebreohanong linukot nga mga basahon ang gisulat ug gikopya. Kay kining maong mga kopya natata man o nadaot tungod sa kaumog o agup-op, kini kinahanglang pulihan. Kining maong pagkopya nagpadayon sulod sa daghang siglo.

Bisan pa sa pag-amping sa mga tigkopya sa Bibliya, sila may mga sipyat gihapon. Apan kini bang maong mga sayop sa mga tigkopya nakaapektar ug dako sa Bibliya? Wala. Sa katibuk-an, kini gagmay lang nga mga sayop ug wala makaapektar sa katibuk-ang pagkatukma sa Bibliya, sama sa gipamatud-an sa pagsusi sa karaang mga manuskrito.

Alang sa mga Kristohanon, ang panglantaw ni Jesu-Kristo bahin sa unang mga basahon sa Bibliya nagpamatuod sa pagkatukma sa Balaang Kasulatan. Ang mga ekspresyong sama sa “Wala ba kamo makabasa sa basahon ni Moises?” ug “Si Moises naghatag kaninyo sa Balaod, dili ba?” nagpakita nga si Jesus nagtuo nga kasaligan ang gikopya nga mga sinulat sa dihang dinhi pa siya sa yuta. (Marcos 12:26; Juan 7:19) Dugang pa, gipamatud-an ni Jesus ang pagkatukma sa tibuok Hebreohanong Kasulatan sa dihang siya miingon: “Ang tanang butang nga nahisulat diha sa balaod ni Moises ug sa mga Manalagna ug sa mga Salmo bahin kanako kinahanglang matuman.”—Lucas 24:44.

Busa makasalig gayod kita nga tukma ang Balaang Kasulatan sa dihang gipasa kini gikan sa karaang panahon. Sama kini sa giingon sa inspiradong manalagna nga si Isaias: “Ang lunhawng balili nalaya, ang bulak nalawos; apan kon bahin sa pulong sa atong Diyos, kini mohangtod sa panahong walay tino.”—Isaias 40:8.

[Mga footnote]

[Hulagway sa panid 18]

Usa ka Ehiptohanong tigkopya

[Hulagway sa panid 19]

Ang labing karaang mga basahon sa Bibliya gisulat sa panahon pa ni Moises