Panangmatmat iti Lubong

Dagiti Naisangpet nga Animal Rautenda ti Espania

“Ti Espania ket rinaut dagiti naisangpet a mula ken nasurok nga uppat a pulo a kita ti animal nga agnanaed iti takdang, baybay, ken tangatang a naggapu iti nadumaduma a paset ti daga. Dagitoy ti mangdaddadael kadagiti katutubo a mula ken animal,” impadamag ti Espaniol a periodiko nga El País. Ti listaan dagiti rimmaut iramanna ti nagdakkel a paltat manipud Alemania, berde nga algae manipud iti Caribe, ti monk parakeet manipud Argentina, ken ti mink manipud iti Amianan nga America. Adu ti naipan idiay Espania babaen ti pannakailakoda kas taraken wenno gapu iti dadduma pay a komersial a rason. Dadduma ti nakabulos wenno imbulos dagiti makinkua kadakuada gapu ta naumadan kadagitoy. “Malaksid iti pannakapukaw ti dati a pagnaedanda, dagiti rimmaut a kita ti kangrunaan itan a pakaigapuan ti bumasbassit a bilang dagiti katutubo nga animal,” kuna ti biologo a ni Daniel Sol.

 Sumang nga Agtaud iti Itlog

“Natakuatan dagiti sientista a taga India a ti itlog ti manok ket mabalin a pangalaan kadagiti molekula a mausar a sumang,” kuna ti The Times of India. Dagiti manok nga agarup 12 a lawasda ket naineksionan “ti maselda iti saan unay a makapapatay a gita” sada naineksionan manen kalpasan ti dua inggat’ tallo a lawas. Kalpasan ti 21 a lawas, nangrugidan a nagitlog iti aglaon iti molekula a mausar a sumang. Mangnamnama dagiti managsukisok a ti mayineksion a sumang a nagtaud iti itlog ket mabalin a maisukat iti molekula nga aggapu kadagiti kabalio. Ngamin, “lumasat dagiti kabalio iti adu a naut-ot a pannubok tapno adda magun-odan a sumang,” kuna ti The Times. Imbaga dagiti sientista idiay Australia a nagballigidan iti baro a teknolohia a pinadasda kadagiti animal. No talaga a nasamay kadagiti tattao ti sumang nga agtaud iti itlog, mabalin a dakkelto a tulong dayta idiay India. Agarup 300,000 ngamin ti makagat ti uleg sadiay iti kada tawen. Matay ti 10 a porsiento kadagitoy.

Panagtayab ti Kulibangbang

“Adun a tawen a kayat nga ammuen dagiti sientista no apay a nakalalaing dagiti kulibangbang nga agmaniobra uray no nabannayatda​—kabaelanda ti agalindayag ken laklakaenda ti agtayab a paatras wenno pasikig,” kuna ti The Independent ti London. Ita, patien dagiti managsukisok idiay Oxford University a naammuandan no kasano nga agtayab dayta nga insekto. Babaen ti panangusarda iti naisangsangayan ti pannakadiseniona nga usok ti angin ken bassit nga asuk tapno makitada ti turongen ti angin, pinaliiwda dagiti agtaytayab a nalabaga nga admiral a kulibangbang. Bayat a namin-adu a nagsubli dagiti insekto kadagiti artipisial a sabong nga adda iti usok ti angin, namonitor dagitoy babaen kadagiti digital camera a nakaad-adu ti maretratoda a nangirekord iti turongen ti angin iti aglawlaw dagiti payakda. Natakuatan dagiti managsukisok a “saan a kumporme lattan ti panagtayab dagiti kulibangbang, no di ket agtayabda gapu iti panangikabesadoda iti nadumaduma a mekanismo ti aerodynamics.” Namnamaen dagiti sientista a mausardanto daytoy a pannakaammo iti panagaramidda iti maipatayab a banag a makontrol babaen ti remote control ken addaan kadagiti payak a sumagmamano laeng a pulgada. Addanto kamera a maikabit kadagitoy, sada maipatayab iti nailet ken napupok a luglugar tapno mangretrato iti mabuyanto ti tattao.

Insomnia Idiay Italia

Kabayatan ti 2002, nasurok nga 600 a doktor ken nasurok a 11,000 a pasiente ti nakipaset iti kasaknapan a pannakaadal ti insomnia idiay Italia. Iti panagsirarak, naammuan a nasurok a 12 a milion nga Italiano ti alimbasagen wenno addaan iti insomnia, kuna ti periodiko a La Stampa. Innem a pulo a porsiento kadagiti naadal ti kabibiagda ket agdudungsa no agsapa, 80 a porsiento ti agdudungsa iti aniaman nga oras ti aldaw, ken 46 a porsiento ti marigatan a mangipamaysa iti panunotda iti trabahoda. “Agpegpeggad unay dagidiay agmaneho ta napaneknekan a 22 a porsiento kadagiti maaksidente iti kalsada ket gapu iti panagdungsa,” kuna ti periodiko. Impakita met ti panagadal nga 67 a porsiento kadagiti addaan iti insomnia ti saan a pulos a nakisao iti doktorda maipapan iti sakitda. Imbaga ti nangorganisar iti panagadal a ni Mario Giovanni Terzano a “di kumurang a 20 a porsiento kadagiti addaan iti insomnia ti agsagsagaba iti kakaruan nga insomnia, nga awan met ti nabatad a makagapu.” Ngem no maeksamen, mabalin a maduktalan nga adda sakitda. Sigun ken ni Terzano, ti dadduma pay a makagapu iti insomnia ket pakairamanan ti pannakaburibor (24 a porsiento), makapadanag a pasamak (23 a porsiento), ken depression (6 a porsiento).

Agpegpeggad a Maungaw ti Antilop a Saiga

“Idi 1993, nasurok a sangamilion nga antilop a saiga ti nagsawar iti nalawa a karuotan ti Russia ken Kazakhstan. Ita, kurangen a 30,000 ti nabati,” kuna ti magasin a New Scientist. Ti animal ket nagbalin a biktima ti “ilegal a panaganup,” sigun iti report. “Kuna dagiti biologo a dayta ti kellaat unay ken kakaruan pay laeng a nakita nga ibabassit ti populasion ti dakkel a mamalia.” Apay a maan-anupda? Iti nasapa a paset ti dekada 1990, dagiti manangsalaknib, a maseknan iti agpegpeggad a pannakaungaw dagiti rhino, intandudoda a ti sara ti saiga ket kasandi ti sara ti rhino iti tradisional a panangagas dagiti Tsino. Gapu ta awanen ti saiga idiay China, dagiti pangen iti makintengnga nga Asia ti nabiktima. Iti lima a tawen (1993-98), naanup ti dandani kagudua iti bilang dagiti saiga, isu nga idi 2002, kellaat a bimmassit ti populasionda iti 97 a porsiento. Ti makintengnga a Kazakhstan ket napukawan iti 99 a porsiento. Uppat a ribu laengen a saiga ti nabati. Kuna ti maysa nga eksperto iti panagadal kadagiti animal a ni Abigail Entwistle, manipud iti Flora and Fauna International: “Masapul a marisuttayo daytoy a parikut iti sumaganad a dua a tawen tapno maispaltayo dagitoy a kita ti animal.”

Isip, Emosion, ken Salun-at

Ti pampanunotentayo ket mabalin a dakdakkel nga amang ti epektona iti bagitayo ngem iti dati a pagarup, kuna ti maysa a report iti Polako a magasin a Wprost. Kunana pay: “Dagiti kapanunotan ken emosion apektaranda amin a napateg a paset ken sistema ti bagi ti tao: utek, duri, ur-urat, imiunidad, hormone, puso, ken paset ti bagi a mausar iti panaganak ken panagputot.” Gapuna, kinuna ni Propesor Marek Kowalczyk iti Military Institute of Hygiene and Epidemiology idiay Warsaw, nga “ad-adda nga agpanateng ken agtrangkaso ti tattao a makapadanag ti panagbiagda ngem iti dadduma.” Imbagana pay a dagiti malmaldaang a babbai ket 50 a porsiento a basbassit ti tsansada a di agsikog. Impadamag pay ti Wprost a nupay saan a makapakanser ti panagdanag, “mabalin a pakaruenna ti saan nga aktibo a kanser.” Ti pungtot ket mabalin met a makadangran iti salun-at ta mapapati a dakdakkel ti tsansa nga agsakit ti puso dagiti managpudpudot ken nauyong a tattao, isu nalaklaka a maatake ti pusoda.

Legal a Panaglako iti Marfil

Iti sangapulo laeng a tawen, nanipud 1979 agingga iti 1989, bimmassit iti nasurok a 50 a porsiento ti populasion ti elepante iti Africa. Ti iyaadu dagiti produkto a naaramid kadagiti saongda ti maysa a makagapu. Ti iyaadu dagiti automatiko nga igam dagiti mangnganup ti sabali pay a makagapu. Nagbanaganna, ti 1989 a Convention on International Trade in Endangered Species (CITES) naan-anay nga imparitna ti panaglako iti marfil. Ngem itay nabiit, immanamong ti CITES a palubosanna ti South Africa, Botswana, ken Namibia a maminsan laeng nga aglako iti agarup 60 a tonelada a marfil, kuna ti magasin nga African Wildlife. Ti marfil ket nakompiskar kadagiti mangnganup wenno naala kadagiti animal a natay iti natural a wagas. Dua pay a pagilian ti napawilan nga aglako iti marfil gapu ta “saan nga umdas ti pammatalgedda a malapdanda ti ilegal a panagnegosio iti marfil,” sigun iti artikulo.