Panangispal iti Aglawlaw​—Kasanon ti Kaballigitayo?

CHERNOBYL, Bhopal, Valdez, Three Mile Island. Ipalagip dagita a nagan dagiti didigra a napasamak iti aglawlaw iti nadumaduma a paset ti lubong. Impalagip kadatayo ti tunggal maysa kadagitoy a didigra a madaddadael ti aglawlaw ti daga.

Namakdaaren ti nadumaduma nga autoridad ken indibidual. Imparangarang payen ti dadduma ti panangmatmatda iti publiko. Maysa nga Ingles a mangay-aywan iti libraria ti nangikadena iti bagina iti buldoser tapno busorenna ti pannakaaramid ti kalsada iti lugar a nalaka a madadael ti ekolohiana. Dua a katutubo a babbai iti Australia ti nangidaulo iti kampania a maibusor iti panagminas  iti uranium iti maysa a parke nasional. Naisardeng ti panagminas. Nupay nasayaat ti panggep, saan a kanayon a maanamongan dagitoy a panangikagumaan. Kas pagarigan, maysa a kapitan iti marina a nagserbi idi iti rehimen dagiti Soviet ti maseknan maipapan iti agawaaw a radiasion kadagiti reaktor dagiti limned a nuklear a submarino. Idi impablaakna dagiti lugar a pakasarakan kadagitoy, isut’ naaresto.

Mamakpakdaar metten ti nadumaduma nga organisasion maipapan kadagiti peggad iti aglawlaw. Dagitoy ti pakairamanan ti United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization; ti United Nations Environment Programme; ken ti Greenpeace. Ipadamag laeng ti dadduma dagiti parikut iti aglawlaw no naiparna a mainaig dagitoy iti trabahoda. Dadduma ti sipapasnek a mangipablaak kadagiti isyu maipapan iti aglawlaw. Agdinamag ti Greenpeace nga agibabaon kadagiti aktibista iti ayan dagiti isyu maipapan iti aglawlaw tapno maawis ti atension ti publiko kadagiti bambanag a kas iti panagbara ti globo, dagiti kita ti mula ken animal nga agpegpeggad a maungaw, ken dagiti peggad ti an-animal ken mulmula a nabalbaliwan ti gene-da.

Ibaga ti dadduma nga aktibista nga “agparnuayda kadagiti pamay-an a mangibutaktak kadagiti parikut ti aglawlaw.” Isu nga usarenda dagiti taktika a kas iti panangikadena iti bagida kadagiti ruangan ti pagragadian tapno agprotestada iti pannakadadael dagiti nabayagen a kabakiran. Nagprotesta ti sabali pay a grupo dagiti aktibista iti pananglabsing ti maysa a pagilian iti tulagan a tiempo a maiparit ti panagkalap iti balyena. Nagmaskarada iti nagdadakkel a mata idi napanda kadagiti embahada, tapno ipamatmat a masipsiputan ti panagtignay dayta a pagilian.

Nagadu dagiti isyu a tamingentayo. Kas pagarigan, maulit-ulit a mamakpakdaar dagiti indibidual ken organisasion maipapan kadagiti peggad ti kontaminado a danum. Nupay kasta, kasla awan unay ti pangnamnamaan. Sangabilion a tattao ti di makagun-od iti nadalus nga inumen. Sigun iti magasin a Time, “3.4 a milion ti matay iti kada tawen gapu kadagiti sakit a mainaig iti danum.” Kasta met laeng ti parikut maipapan iti polusion ti angin. Ipadamag ti The State of World Population 2001 nga iti “kada tawen, 2.7 a milion agingga iti 3.0 a milion a tattao ti matay gapu iti polusion ti angin.” Kunana pay a “ti polusion ti angin iti ruar dangranna ti nasurok a 1.1 a bilion a tattao.” Kas maysa nga espesipiko a pagarigan, ipadamagna a “dagiti pino a mangkontaminar a bambanag ti pakaigapuan ti inggat’ 10 porsiento nga impeksion ti aangsan dagiti ubbing iti Europa.” Wen, nupay adda dagiti pakdaar ken pamuspusan, kumarkaro latta dagiti parikut a mainaig kadagitoy kangrunaan a banag a kasapulan iti biag.

Para iti adu a tattao, kasla agsupadi dagiti kasasaad. Ad-adu itan ngem idi dagiti magun-odan nga impormasion maipapan kadagiti suheto a nainaig iti aglawlaw. Ad-adu itan ti tattao ken organisasion nga interesado iti pannakadalus ti aglawlaw ngem idi. Nangipasdek payen dagiti gobierno kadagiti departamento a makatulong a mangrisut kadagiti parikut ngem idi. Ad-adu itan ngem idi ti teknolohia a makatulong a mangtaming kadagiti parikut. Ngem kasla dumakdakes ti kasasaad. Apay?

Ad-adu Dagiti Tubeng Ngem iti Irarang-ay

Ti irarang-ay ti industria ket nairanta a mangpanam-ay iti panagbiagtayo. Pimmayso dayta iti dadduma a kasasaad. Ngem daytoy met la nga “irarang-ay” ti mangdegdegdeg kadagiti parikut iti aglawlaw. Maragsakantayo kadagiti imbension ken irarang-ay nga impaay ti industria kadatayo, ngem ti mismo a panangpataud ken ti  panangusartayo kadagitoy ti masansan a nakadadaelan ti dadduma a paset ti lubongtayo.

Dagiti de motor a lugan ti pagarigan. Dagitoy pinalaka ken pinapartakda ti panagbiahe. Manmano itan ti mayat nga agkalesa. Nupay kasta, adu ti parikut a pinataud ti moderno a lugan. Maysa kadagitoy ti panagbara ti globo. Nabalbaliwan ti kemikal a pakabuklan ti atmospera gapu iti panagusar ti tattao kadagiti imbension a mangipugso iti minilion a tonelada a nadumaduma a kita ti gas. Dagitoy a gas ti maipagarup a makagapu iti panagbara ti globo, isu a bumarbara ti atmospera. Bimmara ti temperatura iti napalabas a siglo. Ipadamag ti Environmental Protection Agency ti Estados Unidos a “ti 10 a kababaraan a tawen iti maika-20 a siglo ket napasamak amin iti maudi a 15 a tawen iti siglo.” Patien ti dadduma a sientista nga iti maika-21 a siglo, mabalin a bumara ti sangalubongan a temperatura iti promedio a 1.4 agingga iti 5.8 a degree Celsius.

Mainanama a dagiti nabarbara a temperatura ti mangpataud iti dadduma pay a problema. Uming-ingpis ti niebe iti Amianan a Hemispero. Narunaw ti 3,250 a kilometro kuadrado a napuskol a yelo iti Antarctica idi rugrugi ti 2002. Mabalin nga umadalem unay ti baybay iti daytoy a siglo. Yantangay kakatlo iti populasion ti lubong ti agnanaed iti asideg ti baybay, inton agangay mabalin a daytoy ti mangpukaw iti balbalay ken taltalon. Mangpataud met daytoy kadagiti nakaro a pakarigatan dagiti siudad iti aplaya.

Patien dagiti sientista a ti nabarbara a temperatura ti pakaigapuan ti masansan a panagtudo, agraman ti kanayon ken aglablabes a panagbaliw ti paniempo. Pagarupen ti dadduma a dagiti napigsa a bagyo kas iti nakatayan ti 90 a tattao ken nangdadael iti 270 a milion a kayo idiay Francia idi 1999 ket pangrugian laeng dagiti banag a mapasamak iti masanguanan. Patien ti dadduma a managsukisok a dagiti panagbalbaliw ti paniempo ket mangisaknap iti sakit a kas iti malaria, dengue, ken kolera.

Ipasimudaag ti pagarigan dagiti de motor a lugan ti komplikado a resulta ti teknolohia​—dagiti imbension a makatulong iti kaaduan a tattao a mabalin a mangpataud iti adu unay nga agkakanaig a parikut a mangapektar iti adu a paset ti panagbiag. Agpayso ti kuna ti Human Development Report 2001: “Tunggal irarang-ay ti teknolohia ket mangyeg kadagiti posible a pagimbagan ken pagdaksan, ket narigat nga ibaga a nasaksakbay ti dadduma kadagitoy.”

Masansan a ti teknolohia a mismo ti pangnamnamaan iti solusion kadagiti parikut ti aglawlaw. Kas pagarigan, nabayagen a saan a kayat dagiti maseknan iti kasasaad iti aglawlaw ti pannakausar dagiti pestisidio. Idi napataud dagiti nabalbaliwan ti gene-da a mulmula tapno maksayan wenno maisardeng ti panagusar kadagiti pestisidio, kasla nakaipaayen ti teknolohia iti naimbag a solusion. Nupay kasta, iti kaso dagiti mais a maawagan iti Bt, a napataud tapno saan a dadaelen dagiti igges a maawagan iti stem borer uray no awan ti mausar a pestisidio, natakuatan a patayenna met dagiti kulibangbang a maawagan iti monarch. Isu nga agbalandra no maminsan dagiti “solusion” ket mabalin a mangpataud iti sabali manen a parikut.

Makatulong Kadi Dagiti Gobierno?

Gapu ta nagdakkel a parikut ti pannakadadael ti aglawlaw, masapul nga agtitinnulong dagiti gobierno iti lubong tapno adda naballigi a solusion. Iti dadduma a kaso, makomendaran ti kinatured dagiti pannakabagi ti adu a gobierno a mangisingasing kadagiti nasayaat a panagbalbaliw a makatulong iti aglawlaw. Nupay kasta, manmano dagiti makuna a pudno a balligi.

Ti internasional a komperensia dagiti agkakangato nga opisial a naaramid idiay Japan idi 1997 ti maysa a pagarigan. Nagsusupiatan dagiti nasion ti awatenda nga addang iti tulagan tapno maksayan dagiti maipugso a carbon dioxide iti angin a pakaigapuan kano iti panagbara ti globo. Idi agangay, nasdaaw ti adu ta adda met laengen nagnunumuanda. Naawagan daytoy a Kyoto Protocol. Dagiti narang-ay a lugar a kas iti European Union, Estados Unidos, ken Japan, masapul a kissayanda dagiti maipugso a carbon dioxide iti angin iti promedio a 5.2 a porsiento inton 2012. Nagsayaat dayta. Ngem idi rugrugi ti 2001, impamatmat ti gobierno ti Estados Unidos a dina kayaten a suroten ti Kyoto Protocol. Makapasiddaaw, ta ti Estados Unidos, a kurang la bassit a 5 a porsiento ti populasionna iti lubong ket mangpataud iti agarup kakapat kadagiti maipugso a carbon dioxide iti angin. Kasta met a nabannayat ti dadduma a gobierno nga umanamong iti tulagan.

Ipakita ti naibagan a pagarigan no kasano a marigatan dagiti gobierno a makasarak kadagiti makapnek a solusion. Narigat nga agtitipon ken  agnunumo dagiti gobierno, ken dida makapagtutunos a mangtaming kadagiti isyu maipapan iti aglawlaw. Uray pay no adda nagtutulagan a napirmaan, inton agangay ket saanen a tungpalen ti dadduma a nagpirma dagiti nagtutulaganda. Marigatan met ti dadduma a mangipatungpal kadagiti nagtutulagan. Iti dadduma a kasasaad, saan a kayat dagiti gobierno wenno korporasion a gastosan ti pannakadalus ti aglawlaw. No an-anagen, kinaagum ti simple a gapuna, ta dagiti nagdadakkel a komersial nga organisasion ti mangim-impluensia kadagiti gobierno tapno di maipatungpal dagiti pamuspusan a mangkissay iti ganansia ti korporasion. Pagaammo  unayen nga ikagumaan dagiti negosio ken korporasion a gun-oden ti kaaduan a kabaelanda manipud iti daga a dida ikabkabilangan dagiti dakes nga epektona iti masanguanan.

Ti mangpakaro pay kadagiti bambanag ket saan nga agtutunos ti amin a sientista maipapan iti kinapeggad ti polusion iti daga. Isu a mabalin a di sigurado dagiti mammanday iti linteg no ania a limitasion ti maipalubos iti irarang-ay ti ekonomia tapno makontrol ti pagarupen ti dadduma a mabalin a nakaro wenno di unay nakaro a parikut.

Talaga a nakarikrikut ti kasasaad ti sangatauan. Ammo ti amin nga adda parikut ket masapul nga adda maaramid a solusion. Ikagkagumaan ti dadduma a nasion, ngem kaaduanna, kumarkaro dagiti parikut iti aglawlaw. Naikeddeng kadin ti daga nga agbalin a di maitutop a pagnaedan? Daytoy ti sumaganad nga amirisentayo.

[Kahon/Ladawan iti panid 7]

KINAARIMBANGAW

Saan a makita ti maysa a kita ti polusion no di ket mangngeg​—ti kinaarimbangaw. Sigun kadagiti eksperto, makapadanag daytoy gapu ta pakaigapuan iti panagtuleng, panagaburido, alta presion, di pannakaturog, ken bassit a maaramidan. Mabalin a saan unay a nalaing nga agbasa dagiti ubbing nga ageskuela iti naarimbangaw nga aglawlaw.

[Kahon/Ladawan iti panid 7]

UMADU TI UTOT NO MAKALBO TI KABAKIRAN

Idi immadu unay ti utot iti 15 nga ili iti Samar, Pilipinas, imbaga ti maysa a pannakabagi ti gobierno a ti pannakakalbo ti kabakiran iti rehion ti makagapu. Idi napukaw dagiti kabakiran, bimmassit ti bilang dagiti agkaan kadagiti utot ken uray ti pagtaraon dagiti utot. Immakar dagiti utot kadagiti lugar nga aduan iti tattao tapno agbirokda iti taraon.

[Credit Line]

© Michael Harvey/Panos Pictures

[Kahon/Ladawan iti panid 7]

DAGITI BIKTIMA TI MAKASABIDONG A BASURA?

Idi agtawen iti tallo ket kagudua ni Michael, natakuatan nga addaan iti neuroblastoma, maysa a kita ti kanser. No koma ta isu laeng ti addaan iti kasta a sakit, nalabit karkarna unay. Ngem naammuan idi agangay nga agarup 100 pay nga ubbing iti dayta met la a bassit a lugar ti addaan met iti kanser. Daytoy ti nangpadanag iti adu a nagannak. Pagarupen ti dadduma a nalabit dagiti kompania ti kemikal iti rehion ti mapabasol iti adu nga addaan iti kanser. Natakuatan ti imbestigasion a maysa nga independiente nga agbumbunag iti basura ti nangala iti adu a dram ti makasabidong a likido sana impempen iti dati a pagtaraknan iti manok, ket no dadduma imbukbokna pay dagiti kargana. Natakuatan dagiti managsukisok a kontaminado dagiti bubon ti danum iti dayta a lugar. Pampanunoten dagiti nagannak no daytoy ketdi ti makagapu iti panagkanser ti annakda.

[Kahon/Ladawan iti panid 8]

DAGITI MAKASABIDONG A KEMIKAL

Kalpasan ti Gubat Sangalubongan II, 120,000 a tonelada a makasabidong a material, a kaaduan ti phosgene ken mustard gas, ti naserraan a siiirut kadagiti barko sa naipalned iti baybay. Dadduma ti adda iti makin-amianan a laud ti Amianan nga Ireland. Namakdaaren dagiti sientista a Ruso a mabalin a sumsumngawen dagitoy a material.

[Kahon/Ladawan iti panid 8]

MAKAPAPATAY TI POLUSION ITI ANGIN

Kuna ti World Health Organization nga iti kada tawen, adda 5 agingga iti 6 a porsiento a matay iti intero a lubong iti kada tawen kas resulta iti polusion iti angin. Idiay Ontario, Canada laengen, naipadamag nga aggasgasto dagiti umili iti nasurok a sangabilion a doliar iti kada tawen para iti salun-at ken ti panaglangan dagiti empleado gapu iti narugit nga angin.

[Kahon/Ladawan iti panid 8]

DAGITI MATMATAYEN A KADILIAN TI KORALES

Agus-usar iti cyanide ti dadduma a mangngalap iti Makin-abagatan a daya nga Asia tapno maulaw dagiti ikan ket nalakada a matiliw. Iruar ti ikan ti sabidong isu a mabalin latta a masida. Nupay kasta, agtalinaed ti sabidong iti danum, isu a matay dagiti kadilian ti korales.

[Kahon/Ladawan iti panid 8]

AGUSARKA ITI MASKARA TI AGOPERA?

Ipadamag ti magasin nga Asiaweek a dagiti tambutso ti lugan ti pagtataudan ti adu a narugit nga angin kadagiti siudad iti Asia. Dagiti trak ken motorsiklo nga agusar iti diesel ti masansan a kangrunaan a mangrugit, ta mangpataudda iti adu a pino a partikulo nga itayab ti angin. Dagitoy ti pakaigapuan ti adu a sakit. Ipadamag ti isu met la a magasin: “Sigun iti kangrunaan nga eksperto idiay Taiwan maipapan kadagiti epekto ti polusion a ni Dr. Chan Chang-chuan, makapakanser ti asuk ti diesel.” Dadduma kadagiti siudad iti Asia ti agusar kadagiti maskara ti agopera tapno masalaknibanda. Makatulong aya dagitoy? Kuna ni Dr. Chan: “Saan a makatulong dagitoy. Nagpino ti kaaduan a rugit a gas ken nagbabassit a partikulo isu a saan a masagat ti ordinario laeng a maskara. Malaksid iti dayta, . . . dida masagat ti malang-abmo a rugit. Isu a dida malapdan ti polusion.”

[Ladawan iti panid 7]

Panangmula manen iti kabakiran tapno makatulong iti pannakasalbar ti aglawlaw

[Picture Credit Lines iti panid 8]

AFP/Getty Images; makinngato a kannigid: Naipablaak babaen ti pammalubos ti The Trustees of the Imperial War Museum, London (IWM H 42208); makinngato a kannawan: Howard Hall/howardhall.com