‘Mu Mpili Mukembamo Umukuba’

Ilyo abashula ifya kushulashula bamo balefwailisha fimo mu mpili na mu ncengo ishaba mu mpanga ya Yudea, baishilefika mu lupili ulwakwete umukonko uwashika sana. Bale-enekela ukuti balasangamo ifintu ifyapangilwe kale nelyo ifimfungwa ifyapala filya ifyasangilwe muli Bemba Wafwa. Icaweme ca kuti basangile ifintu ifyali ifyacindama sana ifyo mu kupita kwa nshita batendeke ukwita ati Nahal Mishmar.

MU MARCH mu 1961, e lyo basangile ifi fintu mu cilibwe, ninshi nafipombwa mu butanda. Fyonse pamo fyalicilile pali 400 kabili ifingi fyapangiilwe no mukuba. Pali ifi fintu pali ifilongwe, inkonto shisenda imfumu, inkonto sha fimuti, ifyanso ne fisolobelo fimbi. Abatemwa ukubelenga Baibolo kuti bafwaisha ukwishiba ili lyashi pantu pa Ukutendeka 4:22 palanda ukuti Tubali-kaini ali ni “kafula wa misango yalekanalekana iya fibombelo fya mukuba ne fya cela.”

Abantu abengi tabaishiba ukwafumine ifi fintu, na lyo line ifyo basangile filanga fye ukuti ukutula fye na kale abantu baleimba umukuba, ukuwengulula e lyo no kupangamo ifintu.

IFIFULO UMWALESANGWA UMUKUBA MU CALO CA BULAYO

Ilyo abena Israele bali mupepi no kwingila mu Calo ca Bulayo, Mose abebele ati: “Mu mpili [sha ici calo] mukembamo umukuba.” (Amalango 8:7-9) Mu Israel na mu Jordan mwaliba ififulo pamo nga Khirbat en-Nahas, Timna na Feinan, umo abashula ifya kushulashula basanga ukuti baleimbamo no kwengulwilamo umukuba. Finshi filanga ukuti muli ifi ififulo baleimbamo umukuba?

Mu Feinan na mu Timna mwaliba sana ifilindi umo baleimba umukuba pa myaka nalimo 2,000. Na muno nshiku mwine umuntu nga aya kuli ifi fifulo, kuti asanga utumabwe utwabeeka utwa katapakatapa, umumoneka no mukuba. Kale abaleimba umukuba balebombesha sana pantu pa kusanga umukuba baletoba ifimabwe ifyaleba pa muulu ukubomfya ifisolobelo fyapangiilwe na mabwe. Umukuba nga wapwa muli ifi fimabwe, baletendeka ukwimba ne fyela mpaka bafika sana pa nshi apo balepanga umwakupita ne filongoma umo baleimba umukuba. Mwi buuku lya kwa Yobo, balilondolola ifyo abantu balecita pa kubomba uyu umulimo. (Yobo 28:2-11) Uyu umulimo wali uwakosa sana ica kuti mu myaka ya ba 200 C.E. ukufika muli ba 400 C.E., ubuteko bwa bena Roma bwaletwala ifipondo fyabipisha e lyo na bafungwa bambi ukuya mu kubomba ku mikoti ya mu Feinan.

Abashula ifya kushulashula balanda ukuti pa Khirbat en-Nahas paliba imiina ya fimunyela. Ifi fimunyela filanga fye ukuti pali ici icifulo bale-engulwilapo sana umukuba. Abasoma bamo batila ulubwe, lwalefuma ku mikoti yali mupepi pamo nga Feinan na Timna. Pa kusungulula ulubwe pa kuti  basangemo umukuba, balebomfya imipaipi iyalepuuta pa mulilo ica kuti umulilo nga wakaba sana, wasungulula ulubwe. Balecita ifi pa ma-awala 8 ukufika kuli 10. Pa kuti basangemo umukuba uufinine kilogramu imo, balesungulula ulubwe ulufinine amakilogramu 5. Lyena pa numa balepangamo ifintu ifyalekanalekana.

IFYO BALEBOMFYA UMUKUBA MU ISRAELE

Pa Lupili lwa Sinai, Yehova Lesa aebele abantu bakwe ukuti bafwile ukubomfya umukuba uusuma uo bakwete ku kukuula ihema e lyo pa numa ku kukuulila itempele lya mu Yerusalemu. (Ukufuma, icipandwa 27) Abena Israele bafwile baishibe umulimo wa kupanga ifintu ukubomfya ifyela ilyo bashilaya ku Egupti nelyo basambilile uyu mulimo kulya kwine ku Egupti. Ilyo balefuma ku Egupti, balishibe sana uyu mulimo ica kuti balipangile no mwana wa ng’ombe uwaengwa. Balepanga ne fintu fimbi ifya mukuba ifyo balebomfya pe hema pamo nga ica kubikamo amenshi ya kusamba, impoto, amapani, bafosholo e lyo ne fya kutunkwilako.—Ukufuma 32:4.

Ilyo abena Israele bali pa bulendo mu matololo, bafikile pa Punone (incende iyo nomba beta ati Feinan), pali iyi incende e po batendekele ukuilishanya pali mana na menshi. Iyi incende yalikwete sana umukuba. Ilyo abena Israele bailishenye, Yehova abatumiine insoka sha busungu ica kuti abengi balifwile. Ilyo balapiile, Mose alibapapaatiileko kuli Yehova kabili Yehova amwebele ukupanga insoka ya mukuba no kuibika pa cimuti icaololoka. Baibolo itila: “Umuntu nga asumwa kabili alolesha kuli iyo nsoka ya mukuba, aleba no mweo.”—Impendwa 21:4-10; 33:43.

IFYO IMFUMU SOLOMONE YABOMFESHE UMUKUBA

Imfumu Solomone yalibomfeshe umukuba uwingi pa kuyemfya itempele lya mu Yerusalemu. Umukuba uwingi uo Solomone abomfeshe, untu wishi Davidi apokele ilyo acimfishe abena Siria. (1 Imilandu 18:6-8) “Icishiba caengwa” ica mukuba ico bashimapepo balebomfya ukusambilamo no kuwashishamo cali icikulu sana ica kuti mwaleingila amalita ya menshi nalimo 66,000 kabili nalimo cafinine amakilogramu 30,000. (1 Ishamfumu 7:23-26, 44-46) Kabili pa bwingililo bwe tempele pali inceshi shibili ishikalamba sana isha mukuba. Ishi inceshi shatikeme amasentimita 7.5, e lyo mu bufumo shali amamita 1.7 kabili shalepele amamita 8 kabili pa muulu washiko pali ifitebo ifyalepele amamita 2.2. (1 Ishamfumu 7:15, 16; 2 Imilandu 4:17) Pa kupanga ifi fintu, balibomfeshe umukuba uwingi nga nshi.

Nangu fye ni mu mikalile ya cila bushiku, abantu balebomfya sana umukuba. Ku ca kumwenako, Baibolo yalilanda pa fya kulwilako, iminyololo, ifilimba e lyo ne fiibi ifyo bapangile no mukuba. (1 Samwele 17:5, 6; 2 Ishamfumu 25:7; 1 Imilandu 15:19; Amalumbo 107:16) Yesu alilandile pa ndalama sha “mukuba” isho abantu balesendela mu fikwama kabili umutumwa Paulo na o alilandile pali “Alekisanda kafula wa mukuba.”—Mateo 10:9; 2 Timote 4:14.

Abashula ifya kushulashula e lyo na basambilila ilyashi lya kale, bafwile ukufwailisha ukwalefuma ifipe ifyo balepangila no mukuba mu nshita sha kale e lyo na pa fintu fyacindama ifyo basangile ifyo baleita ati Nahal Mishmar. Na lyo line, ukulingana ne fyo Baibolo yalanda, ca cine ukuti icalo Lesa apeele abena Israele ukwikalamo, cali ‘calo ico . . . mu mpili sha ciko [bali no kwimbamo] umukuba.’—Amalango 8:7-9.

[Credit Line]

Photograph © Israel Museum, Jerusalem; courtesy of Israel Antiquities Authority

[Icikope pe bula 13]

Ifintu ifingi ifye tempele lya mu Yerusalemu fyali fya mukuba