DHIBEEN sukkaaraa addunyaa maratti babalʼateera. Dhukkubni kun gosa gurguddaa lamatti hirama. Inni tokkoffaan ijoollummaatti kan jalqabu yommuu taʼu, yeroo ammaa doktooronni akkaataa itti ittisuun dandaʼamu hin beekan. Matadureen kun gosa isa lammaffaa dhukkuba sukkaaraa gara parsantii 90 of keessatti qabatee jiruu kan ibsudha.

Kanaan dura gosti dhukkuba sukkaaraa inni lammaffaan namoota gurguddaa qofa qabachaa kan ture siʼa taʼu, yeroo dhihoodhaa asitti garuu ijoollee xixinnoos qabachaa jira. Haataʼu malee, dhukkuba sukkaaraa gosa lammaffaatiin qabamuu hirʼisuun akka dandaʼamu ogeeyyiin fayyaa ni dubbatu. Waaʼee dhukkuba hamaa taʼe kanaa hubannaa tokko tokko argachuunkee si fayyaduu dandaʼa. *

Sukkaarri dhiiga nama tokkoo keessa jiru yommuu baayʼatu dhukkuba sukkaaraa fida. Dhukkubni kun adeemsa sukkaarri dhiiga keessatti godhu jeequudhaan seelonni annisaa isaan barbaachisu akka hin arganne godha. Kunimmoo qaamonni keenya akka miidhamaniifi dhiigni akka gaariitti akka hin sochoone godha. Kunis yeroo tokko tokko qubni ykn miilli akka kutamu, iji akka jaamuufi dhukkubni kalee akka uumamu godha. Namoota dhukkuba sukkaaraatiin qabaman keessaa hedduunsaanii dhukkuba onneetiin qabamanii ykn dhiigni sammuusaanii keessatti dhangalaʼee duʼu.

Sababii guddaan dhukkuba sukkaaraa gosa lammaffaa, coomni qaama keessatti garmalee baayʼachuusaati. Coomni garaa keessattiifi naannoo mudhiitti kuufamu dhukkuba sukkaaraatiif kan saaxilu taʼuusaa ogeessonni fayyaa ni amanu. Keessumaammoo coomni rajiijiifi tiruu keessatti kuufamu marsaan sukkaara dhiiga keessatti argamuu akka jeeqamu kan godhudha. Maarree carraa dhukkuba kanaan qabamuu hirʼisuuf maal gochuu dandeessa?

1. Sadarkaa dhukkuba kanaaf si saaxiluu dandaʼurratti argamta taanaan sukkaara dhiigakee keessa jiru qorachiisi. Dhukkubni sukkaaraa gosti lammaffaan nu qabuusaa dura baayʼinni sukkaaraa dhiiga keenya keessa jiru garmalee dabaluunsaa dhukkubni kun nu qabuuf akka jedhu kan argisiisudha. Namni tokko dhukkuba kanaan qabamuu baatus sukkaarri dhiigasaa keessatti baayʼachuunsaa fayyaasaa kan tuqudha. Haataʼu malee toʼachuurratti garaagarummaa qabu. Dhukkuba sukkaaraa toʼachuun kan dandaʼamu taʼus, guutummaatti fayyisuun hin dandaʼamu. Namoonni sukkaarri dhiigasaanii keessatti baayʼatus dhukkuba sukkaaraatiin hin qabamne tokko tokko, baayʼina sukkaara dhiigasaanii keessatti argamuu sirreessuu ni dandaʼu. Haataʼu malee, namni tokko sukkaarri garmalee dhiigasaa keessatti baayʼatus, mallattoon dhukkuba kanaan qabamuusaa argisiisu isarratti hin mulʼatu taʼa. Kanaaf haala akkasii utuu hin hubatin yeroo dheeraaf turuu dandaʼa. Gabaasni tokko akka ibsetti namoota addunyaa maratti argaman keessaa miliyoona 316 kan taʼan, sukkaarri baayʼeen dhiigasaanii keessatti kan argamu taʼus, hedduunsaanii kana hin beekan. Fakkeenyaaf, Yuunaayitid Isteetis keessatti qofa namoota sukkaarri baayʼeen dhiigasaanii keessatti argamu keessaa parsantii 90⁠ni baayʼachuusaa hin beekan.

Haataʼu malee sukkaarri dhiiga keenya keessatti baayʼachuunsaa balaa hin qabu jechuu miti. Dhiheenyatti, mataa bowwuun walirraa hin cinne mallattoo dhukkuba sukkaaraa gosa lammaffaa akka taʼe hubatameera. Qaamnikee garmalee furdaa yoo taʼe ykn maatiikee keessaa dhukkuba kanaan kan qabame jira yoo taʼe ykn sochii qaamaa hin gootu yoo taʼe, sukkaarri dhiigakee keessa jiru garmalee baayʼateera taʼa. Dhiigakee qorachiisuudhaan baayʼachuufi dhiisuusaa beekuu ni dandeessa.

2. Nyaata gaarii taʼe nyaadhu. Dandeenyaan wantoota armaan gadii gochuun si fayyaduu dandaʼa: Hamma kanaan dura nyaatturra xinneessii nyaadhu. Cuunfaa kuduraalee sukkaara of keessaa qabaniifi dhugaatii annisaa kennan dhuguu mannaa bishaan, shaahii ykn buna dhugi. Nyaata warshaa keessatti oomishamee mannaa, daabboo qamadiifi garbuu utuu hin fattagamin tolfame, ruuziifi paastaa utuu hin baayʼisin nyaadhu. Akkasumas, foon diimaa, qurxummii, ocholooniifi baaqelaa nyaadhu.

3. Sochii qaamaa godhi. Sochii qaamaa gochuun sukkaara dhiigakee keessa jiru hirʼisuufi ulfaatina qaama keetii toʼachuuf si gargaaruu dandaʼa. Yeroo itti televijiinii ilaaluudhaan dabarsan sochii qaamaa gochuudhaan dabarsuun gaarii akka taʼe hayyuun tokko dubbateera.

Jiiniikee ykn wanta warra keerraa dhaalte jijjiiruu dandaʼuu baattus, akkaataa jireenyaakee jijjiiruu ni dandeessa. Fayyaa keenya eeguuf carraaqqii cimaa gochuun faayidaa guddaa qaba.