1, 2. Na cava era dau beca kina na lawa e levu, ia eda na lomana vakacava na lawa i Jiova?

 “NA LAWA e vaka e dua na qara sega ni vakabotona, e . . . tiloma na ka kece ga.” A laurai na vosa qori ena dua na ivola a tabaki ena 1712. O koya e vola na ivola qori e vakalewa na tabana vakalawa, ni dau rube vakabalavu na nodra kisi na dau vinakata me yaco na lewadodonu. So na gauna e lai oti tale na nodra ilavo se bera ga ni caka e dua na ka. So na vanua e sa rui levu tale na ka me cakava e dua e via biuta vakalawa nona kudru, se sa rui levu na veika tawadodonu, na veivakaduiduitaki, na veitovaki, kei na vosavosarua ena tabana vakalawa. Sa qai vakavuna ga vakalevu me beci na lawa.

² Ia e veibasai sara qori kei na ka e volai ena rauta na 2,700 na yabaki sa oti: “Dua na ka noqu taleitaka na nomuni lawa!” (Same 119:97) Na cava e va kina qori na nona rai na daunisame? Baleta na lawa e vakacaucautaka na daunisame e sega ni vu mai ena dua na matanitu vakatamata, e vu ga mai vua na Kalou o Jiova. Ni o vulica na lawa i Jiova, e rawa ni o vakila sara ga na ka e vakila na daunisame. Na vuli va qori, o na kila kina na nona rai na Turaganilewa kei na Vunilawa Uasivi.

3, 4. E vakaraitaka vakacava o Jiova ni Vunilawa?

³ E kaya vei keda na iVolatabu: “E dua ga e Vunilawa e Turaganilewa tale ga.” (Jemesa 4:12) Io, o Jiova duadua ga na Vunilawa dina. Na veikalokalo mada ga era muria tu na nona “lawa e lewa tu na lomalagi.” (Jope 38:33) O ira mada ga na oba vakaoba na agilosi savasava ni Kalou era vakarurugi ena lawa ni Kalou, era tuvanaki me salavata kei na nodra dui itavi, ra qai cakava sara me vaka e vakarota vei ira o Jiova.—Same 104:4; Iperiu 1:7, 14.

⁴ E solia tale ga o Jiova na lawa ina kawatamata. E dui tu kece  noda lewaeloma, qori e dusia na nona lewadodonu o Jiova. Na lewaeloma qo e vaka tiko e dua na lawa e lomada, ni vukei keda meda vakaduiduitaka na vinaka mai na ca. (Roma 2:14) Erau a vakalougatataki na imatai ni noda itubutubu ena lewaeloma uasivi, kena ibalebale ena vinakati ga vei rau e vica na lawa. (Vakatekivu 2:15-17) Ia vei keda na tamata ivalavala ca, ena vinakati e levu na lawa me dusimaki keda ena vakayacori ni loma ni Kalou. E dau solia o Jiova nona lawa vei ira na peteriaki me vakataki Noa, Eparama, kei Jekope, qai nodratou itavi me ratou vakadewataka ina nodratou dui vuvale. (Vakatekivu 6:22; 9:3-6; 18:19; 26:4, 5) E vakasakiti sara na nona vakaraitaka o Jiova ni Vunilawa ena nona vakayagataki Mosese me solia e dua na lawa tudei vei ira na Isireli. Eda raica rawa ena lawa qori na titobu ni lewadodonu i Jiova.

5. Vakacava sa rui dredre na Lawa a soli vei Mosese, qai sivia na ka e okati kina? Vakamacalataka

⁵ Era nanuma eso ni Lawa a soli vei Mosese e sa rui sivia qai vereverea. E sega ni dina qori. E 600 vakacaca na lawa era lewe ni Lawa a soli vei Mosese. Ra kaya eso ni sa rui sivia tale qori, ia vakasamataka mada: Me qai yacova na icavacava ni ka20 ni senitiuri, na lawa ni matanitu o Merika e sa robota e 150,000 na drauniveva. Ena veiyarua na yabaki, e dau buli vou e rauta ni 600 tale na lawa! E rawa gona nida kaya ni Lawa a soli vei Mosese e lailai sara ni vakatauvatani kei na ibinibini lawa ra bulia na tamata. Ia na Lawa ni Kalou e dusimaki ira na Isireli ena ka matailalai mada ga e sega ni laurai ena lawa ni veimatanitu nikua. Raica mada qo eso na kena ivakaraitaki.

6, 7. (a) Na cava e duidui kina na Lawa a soli vei Mosese kei na lawa ni dua tale na matanitu, cava na ivakaro bibi ena Lawa? (b) Era na vakaraitaka vakacava na Isireli nira doka na veiliutaki i Jiova?

⁶ Vakabibitaki ena Lawa na dokai ni veiliutaki i Jiova. Ena sala qo e sega ni vakatauvatani rawa kina kei na dua tale na lawa ni matanitu na Lawa a soli vei Mosese. E vakabibitaki duadua kina na lawa qo: “Rogoca, kemuni na Isireli, o Jiova na noda Kalou, e  dua ga na Jiova. Mo lomani Jiova na nomu Kalou ena lomamu taucoko, ena nomu vinaka taucoko, kei na nomu kaukaua taucoko.” Mera vakaraitaka vakacava na tamata ni Kalou nira lomana na Kalou? Mera qaravi koya, mera vakamalumalumu ina nona veiliutaki.—Vakarua 6:4, 5; 11:13.

⁷ Ena vakaraitaka e dua na Isireli nona doka na veiliutaki i Jiova ni rogoci ira era lesi mera liutaki koya. O ira na veiliutaki e lesi ira o Jiova era okati kina na itubutubu, ira na turaga digitaki, dauveilewai, bete, kei ira na tui. Vei Jiova, ni dua e beci ira na veiliutaki qo e sa beci koya sara tiko ga. Ena dua tale na yasana, era na sotava na cudru i Jiova o ira na iliuliu era sega ni cakava na ka e dodonu, se ra ivalavala voravora vei ira na nona tamata. (Lako Yani 20:12; 22:28; Vakarua 1:16, 17; 17:8-20; 19:16, 17) O koya gona, e dodonu me dokai ena yasana ruarua na veiliutaki i Jiova.

8. E tutaka vakacava na Lawa na ivakatagedegede savasava i Jiova?

⁸ E tutaka na Lawa na ivakatagedegede savasava i Jiova. Na vosa vakaIperiu e dau vakadewataki vakalevu me “savasava” e basika ena sivia na 280 na vanua ena Lawa a soli vei Mosese. Na Lawa qo e rawa kina vei ira na tamata ni Kalou mera vakaduiduitaka na ka e savasava mai na ka e sega ni savasava, qai cavuta e rauta ni 70 na ka e rawa ni vakavuna me sega ni savasava e dua na Isireli. Na lawa qo era cavuti kina na savasava vakayago, ka me laukana, wili kina na maroroi ni valelailai. Na lawa va qo e yaga sara ga, ra qai vakila na muria na kena vinaka. a Ia e tiko na kena inaki bibi—me vakadonui ira tiko ga kina na lewenivanua o Jiova, mera kua ni vakaitovotaki ira ena nodra itovo lolovira na veimatanitu era tiko voleka. Dikeva mada e dua na ivakaraitaki qo.

9, 10. Na cava e tukuna na Lawa me baleta na veiyacovi kei na vakasucu, na cava na yaga ni lawa va qori?

⁹ E tukuni vakamatata ena Lawa a soli vei Mosese ni rau na  okati me rau tawasavasava sara mada ga e rua na vakamau erau veiyacovi, se dua na tina e vakasucu. E tukuni tale ga na dede ni gauna mera tawasavasava kina. (Vunau ni Soro 12:2-4; 15:16-18) Na lawa qo e sega ni beci kina na isolisoli ni veiyacovi e solia vei keda na Kalou. (Vakatekivu 1:28; 2:18-25) E tutaka ga na savasava i Jiova, qai taqomaki ira tiko na dauqaravi koya mai na ka e rawa ni vakadukadukalitaki ira. E vinaka meda nanuma tiko ni o ira na veimatanitu era bula veitikivi kei ira na Isireli e tiki bibi ni nodra sokalou na veika e baleta na veiyacovi kei na vakatubukawa. Vei ira na kai Kenani, e okati kina na nodra dau tu na yalewa kei na tagane saqamua ena valenisoro. Qo e vakavuna na yaco ni ivalavala velavela kei na kena tete. Ena yasana kadua, na Lawa e vakatabuya na veika va qori me taqomaki kina na veiqaravi vei Jiova me savasava tiko ga. b Ia e levu tale na kena yaga.

¹⁰ E dua na ka bibi era vakavulica na lawa qori. c E vakadewai vakacava na ivalavala ca i Atama mai na dua na itabatamata ina dua tale? Sega ni dewa ena veiyacovi kei na vakasucu? (Roma 5:12) Io, na Lawa ni Kalou e vakadeitaka tale vei ira nona tamata na kena sega ni yali rawa na ivalavala ca. O keda kece eda sucu ivalavala ca. (Same 51:5) E dodonu meda sereki mai na ivau ni ivalavala ca me rawa nida toro voleka vua na noda Kalou savasava.

11, 12. (a) E tokona na Lawa na ivakarau ni lewadodonu bibi cava? (b) Na cava e dua na tiki ni Lawa e vakarautaki me dodonu tu ga kina na lewa e tau?

¹¹ E tokona na Lawa na lewadodonu i Jiova. Na Lawa a soli vei Mosese e tokona na raici vakatautauvata ni ka ena kena tau  vakadodonu na lewa ena kisi ni veilewai. E kaya na Lawa: “Me isau ni bula na bula, me isau ni mata na mata, me isau ni bati na bati, me isau ni liga na liga, me isau ni yava na yava.” (Vakarua 19:21) O koya gona, ena kisi ni veilewai ni cala bibi me vaka na laba se butako, na itotogi e tau e dodonu me sota vinaka kei na cala e caka. Na ivakarau ni lewadodonu qo e usutu sara ga ni Lawa taucoko, e vakamatatataka tale ga vei keda ena gauna qo na vuna e rawa ni soli koya kina o Karisito Jisu me keda ivoli, me vaka e vakaraitaka na Wase 14.—1 Timoci 2:5, 6.

¹² E volai tale tu ga ena Lawa eso na ka me rawa ni dodonu tu ga kina na lewa e tau. Kena ivakaraitaki, e dodonu me tiko e rua na ivakadinadina me ivakadei ni dua na veibeitaki. Na itotogi ni itukutuku lasu ena mataveilewai e bibi sara. (Vakarua 19:15, 18, 19) E vakatabui tale ga na veivaqumi kei na cakacaka vakailawaki. (Lako Yani 23:8; Vakarua 27:25) Ena nodra caka bisinisi mada ga na tamata ni Kalou, e dodonu mera tutaka tiko ga na ivakatagedegede cecere ni lewadodonu i Jiova. (Vunau ni Soro 19:35, 36; Vakarua 23:19, 20) Era vakalougatataki dina na Isireli ena lawa cecere qori!

13, 14. E yaga vakacava na Lawa vei koya e butako kei koya e butakoci?

¹³ Vakacava sa rui kaukaua na Lawa a soli vei Mosese, e sega kina na yalololoma? Sega! A uqeti o Tui Tevita me vola: “E uasivi na lawa i Jiova.” (Same 19:7) E kila vinaka tu ni lawa qo e vakabibitaka sara ga na yalololoma kei na veinanumi. Ena sala cava?

¹⁴ Na lawa ni so na vanua nikua, e vaka me taqomaki ira tale na daubasulawa, sega soti o ira na vakaleqai ena basulawa. Kena ivakaraitaki, de dua era na bala tu i valeniveivesu o ira na daubutako. Ia o ira na butakoci nodra iyaya e sa sega ni qai vakasukai vei ira na ka e butakoci, kena veibasai nira sa qai mai saumi ivakacavacava tale tiko mera lai vakavaletaki kina na daubasulawa, ra vakani tale ga. E Isireli makawa, a sega kina na valeniveivesu me vaka sa tu nikua. E tiko ga na iyalayala ni itotogi  e vakatara na Lawa. (Vakarua 25:1-3) Na daubutako e dodonu me sauma lesu na ka e butakoca. Sa qai tiko tale na ikuri ni ka me sauma. Me vica? E vakatau. E kena irairai ni soli vei ira na turaganilewa mera raica eso tale na ka me baleti koya e cala, me vaka na nona veivutuni. Oya na vuna e lailai kina na ka e lavaki me sauma e dua e butako me vaka e volai ena Vunau ni Soro 6:1-7, mai na kena e volai ena Lako Yani 22:7.

15. E laurai vakacava ena Lawa na lewadodonu kei na yalololoma ke dua e sega ni nakita nona veivakamatei?

¹⁵ E yalololoma na Lawa vei ira era sega ni nakita nodra cala. Kena ivakaraitaki, e dina ni kaya na Lawa “mei sau ni mate na mate,” ia ke dua e sega ni nakita nona veivakamatei, e rawa ni bula ke dro ina koro ni idrodro era tu e Isireli. Nira sa dikeva oti na turaganilewa matua ena koro ni idrodro na nona kisi, sa na qai tiko ga o koya ena loma ni koro me yacova sara nona mate na bete levu. Sa na qai rawa ni gole me lai bula ena vanua ga e vinakata. E vakila gona o koya na yalololoma ni Kalou. Ena gauna vata qori, e vakaraitaka kina na Lawa ni ka bibi na bula ni tamata.—Tiko Voli Mai na Lekutu 15:30, 31; 35:12-25.

16. E taqomaka vakacava na Lawa na dodonu ni tamata yadua?

¹⁶ E taqomaka na Lawa na dodonu ni tamata yadua. Raica mada na sala e taqomaki ira kina na dinau tu. E vakatabuya na Lawa na curumi ni nona vale o koya e dinau tu me vesu mai kina na nona iyaya me ivakadei ni dinau. Ia me tiko ga e tuba o koya e soli dinau, o koya ga e dinau me qai kauta mai tuba vua na iyaya me vesuka. Na sala qo e dokai tiko ga kina na vale nei koya e dinau. Ke kauta o koya e soli dinau me ivakadei ni dinau na isulu nei koya e dinau, e dodonu me vakasuka mai ni bera ni karobo ni na rairai gadreva o koya e dinau me vakatakatai koya ena bogi.—Vakarua 24:10-14.

17, 18. Ena ka e vauca na ivalu, era duidui vakacava na Isireli vei ira na veimatanitu tale eso, ena vuku ni cava?

¹⁷ E vakalawataki sara mada ga na ivalu. Me kua ni yavutaki ena kocokoco kei na via rogo na nodra vala na tamata ni Kalou, ia mera mata ga ni Kalou ena “iValu i Jiova.” (Tiko Voli Mai na Lekutu 21:14) Levu na gauna era dau tukuna rawa na Isireli vei ira na kedra meca mera vakamalumalumu ena ivalu.  Ke ra cata qori, sa ra na qai kabakoro na Isireli—ena muri ga na lawa ni ivalu ni Kalou. O ira na tagane ena mataivalu ni Isireli e vakatabui mera kucuva na yalewa, se mera vakadavedra vakaveitalia. Dodonu sara mada ga mera doka na itikotiko, na vanua, mera kua ni vakabalea na nodra kau vuata na meca. d O ira na mataivalu ni veimatanitu tale eso era sega ni vauci ena dua na lawa ni vakatatabu va qo.—Vakarua 20:10-15, 19, 20; 21:10-13.

¹⁸ Vakacava o dau kurabui ni o rogoca ni so na matanitu era sa terenitaki ira tiko na gonelalai mera nodra sotia? E Isireli makawa, e sega ni vakatarai me curu ina mataivalu e dua e se bera ni yabaki 20. (Tiko Voli Mai na Lekutu 1:2, 3) E rawa mada ga ni vagalalataki mai na mataivalu e dua na uabula ke tamata rerere. E vagalalataki tale ga mai na mataivalu e dua e se qai vakawati vou me dua na yabaki taucoko, me rawa kina ni raica na sucu ni dua na luvena ni bera ni butuka yani na buca rerevaki ni ivalu. Ena sala qo, e kaya na Lawa, na tagane vakawati e rawa ni “tiko ga e vale, me qai vakamarautaki watina.”—Vakarua 20:5, 6, 8; 24:5.

19. Na cava e okati ena Lawa mera taqomaki kina na yalewa, gone, veivuvale, yada, kei na luveniyali?

¹⁹ Na Lawa e taqomaki ira tale ga na yalewa, gone, kei na veivuvale, e raica na ka e baleti ira. E vakaroti ira na itubutubu mera karoni ira vinaka na luvedra, mera vakavulici ira tale ga ena veika vakayalo. (Vakarua 6:6, 7) E vakatabuya na veimoceri vakaveiwekani voleka, e kena itotogi na mate. (Vunau ni Soro, wase 18) E vakatabuya tale ga na veibutakoci, ni dau vakavuna na kavoro ni vuvale, kena beci kei na kena tiko yavavala. E qarauni ena Lawa na veika e baleti ira na yada kei na luveniyali, qai sega sara ni vakalaiva mera vakacacani.—Lako Yani 20:14; 22:22-24.

20, 21. (a) Na cava e vakatara kina na Lawa a soli vei Mosese me dua e vica tu na watina? (b) Me baleta na veisere, na cava e duidui kina na ka e tukuni ena Lawa mai na ka a qai vakalesuya mai o Jisu?

 ²⁰ Sa rauta mera taroga kina eso se ‘Cava e vakatara kina na Lawa me dua e levu tu na watina?’ (Vakarua 21:15-17) Dodonu meda raica na lawa va qori me salavata kei na ituvaki ni bula ena gauna ya. O ira era via vakalewa na Lawa a soli vei Mosese mai na rai kei na itovo ni gauna qo era na sega ga ni taura rawa eso na tikina. (Vosa Vakaibalebale 18:13) Na ivakatagedegede i Jiova e se vakadeitaki sara mai na were o Iteni ni rau a vauci vata kina e dua ga na tagane kei na dua na yalewa. (Vakatekivu 2:18, 20-24) Ia ena gauna e mai solia kina o Jiova na nona Lawa vei ira na Isireli, sa vakawakana tu na ivalavala eso me vaka na nona vakawatitaka e dua e vica na watina. E kila vinaka o Jiova ni o ira na “tamata yalokaukaua” qo era na beca na lawa rawarawa sara mada ga me vaka na vakatabui ni qaravi matakau. (Lako Yani 32:9) Ia ena nona vuku, a sega ni digia o koya na gauna oya me veisautaka kina na veika kece e vauca na bula vakawati. Ia kua ni guilecava ni a sega ni tauyavutaka o Jiova me dua e levu na watina. E vakayagataka ga na Lawa e solia vei Mosese me vakalawataki kina, me kua kina ni yaco na bula vakaloloma.

²¹ Na Lawa tale ga a soli vei Mosese e vakadonuya eso na yavu me biuta kina na watina e dua na tagane. (Vakarua 24:1-4) E kaya o Jisu ni a vakatara qo na Kalou vei ira na Jiu “ena vuku ni [nodra] lomaqa.” A vakatara ga vakalekaleka na Kalou. A qai vakalesuya mai o Jisu vei ira na nona imuri na ituvatuva a vinakata taumada o Jiova me baleta na bula vakawati.—Maciu 19:8.

22. E uqeta vakacava na loloma na Lawa a soli vei Mosese? Me vakaraitaki vei cei na loloma qo?

²² Vakacava, e dua na lawa ni matanitu ni gauna qo e uqeta na veilomani? Na Lawa a soli vei Mosese e vakabibitaka taudua sara ga na loloma. Ena ivola mada ga na Vakarua, e basika vaka20 vakacaca na vosa e dau vakadewataki vakalevu me  “loloma.” Na ikarua ni ivakaro bibi duadua ena Lawa taucoko, ya mo “lomana na wekamu me vaka nomu lomani iko.” (Vunau ni Soro 19:18; Maciu 22:37-40) Mera vakaraitaka na loloma qori na tamata ni Kalou vei ira na kainodra, kei ira na tiko vulagi ena kedra maliwa, mera nanuma kina na Isireli ni o ira tale ga era a tiko vulagi ena dua na gauna. Mera lomani ira na dravudravua kei ira na vakaleqai, mera vukei ira vakayago, mera kua ni vakaisini ira ena kedra ituvaki vakaloloma. Era vakaroti mera nanumi ira mada ga na manumanu era dau cakacaka, mera qarauni ira tale ga.—Lako Yani 23:6; Vunau ni Soro 19:14, 33, 34; Vakarua 22:4, 10; 24:17, 18.

23. E uqeti vakacava na daunisame, na cava meda cakava tale ga?

²³ Na matanitu cava tale e bau vakalougatataki ena dua na lawa va qo? Sa rauta me vola na daunisame: “Dua na ka noqu taleitaka na nomuni lawa!” Ia e sega ni taleitaka wale ga, e uqeti koya me talairawarawa ina lawa ya, me bulataka. E kaya tale: “Au vakasamataka vakabibi ena siga taucoko.” (Same 119:11, 97) Io, e dau tikica na gauna me vulica kina na lawa i Jiova. Macala ga ni sa na qai titobu ga nona loloma ni cakava qori. Ena gauna vata qori, sa qai lomani koya ga vakalevu na Vunilawa, na Kalou o Jiova. Ni o vulica tiko ga na lawa ni Kalou, o na volekati koya ga vakalevu, na Vunilawa Uasivi, na Kalou lewadodonu.